Στις μέρες μας τα κοινωνικά δίκτυα έχουν καταστεί κύριες πηγές ενημέρωσης για δισεκατομμύρια πολίτες, γεγονός που καθιστά επιτακτική την ανάγκη για αξιόπιστη πληροφόρηση- μια ανάγκη που αφήνει παγερά αδιάφορους τους μεγαλοϊδιοκτήτες τους.

Η ποιότητα του δημόσιου διαλόγου θυσιάζεται για πολλοστή φορά στο βωμό του αχαλίνωτου κέρδους. Η εικόνα από την τελετή ορκωμοσίας του Τραμπ με την παρουσία των μεγαλοεπιχειρηματιών της πανίσχυρης ψηφιακής οικονομίας -με αποκορύφωνα την ομιλία του Μασκ– αποτελεί τη συμβολική επανεπιβεβαίωση της διαχρονικής συμπόρευσης  της (ακρο)δεξιάς με το μεγάλο κεφάλαιο. Μια συμπόρευση που -μην ξεχνάμε- πριν 86 χρόνια μας οδήγησε στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τότε ήταν ο Γκούσταβ Κρουπ, τώρα είναι ο Ίλον Μασκ.

Η ακροδεξιά δυστοπία είναι πανταχού παρούσα στην ανθρώπινη ιστορία και τα τελευταία χρόνια έχει επανακάμψει με περισσή ορμή παγκοσμίως, καθώς είναι πολλές οι αστικές δημοκρατίες που πλέον καθοδηγούνται από ανοιχτά ακροδεξιές ηγεσίες (π.χ. ΗΠΑ, Αργεντινή, Ιταλία, Ουγγαρία κλπ.) ή που το ακροδεξιό αποτύπωμα είναι πανταχού παρόν στις εφαρμοζόμενες πολιτικές (π.χ. στο σύνολο σχεδόν των χωρών της Ε.Ε., της Ελλάδας, φυσικά, συμπεριλαμβανομένης).

Εντός αυτού του πλαισίου εμπίπτει και η διακοπή της συνεργασίας της ΜΕΤΑ -ως προς το περιεχόμενο που παράγεται και διαχέεται από τις social media εφαρμογές της στις ΗΠΑ- με εξωτερικούς οργανισμούς fact-checking  (μπορούμε να αποδώσουμε τον όρο στα ελληνικά ως έλεγχο αξιοπιστίας δημόσιας πληροφόρησης).

Μια τάση που έχει εδώ και καιρό «εγκαινιάσει» ο ακροδεξιός Ίλον Μασκ, ο οποίος αγόρασε το twitter ακριβώς για να επαναφέρει σε αυτό τον Τραμπ και τα (δυστυχώς) εκατομμύρια ακροδεξιών ακολούθων του.

Γι’ αυτό θα ήθελα να προβληματιστούμε λίγο περισσότερο για το κοινό που αναδεικνύει τον κάθε πολιτικό και οικονομικό δικτατορίσκο τύπου Μασκ, Τραμπ κα. σε θέσεις πολιτικής και οικονομικής εξουσίας. Κι εδώ έρχεται -μεταξύ άλλων- και το fact-checking.

Μολονότι το fact-checking έχει μέχρι στιγμής ένα μάλλον αναιμικό αποτύπωμα στο δημόσιο (δια)λογο, η απόφαση αυτή ενδέχεται να ενισχύσει τη διάδοση παραπλανητικού περιεχομένου, με δυσμενείς συνέπειες για τις εκλογικές διαδικασίες, τις δημόσιες πολιτικές και τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης (ήδη στις ΗΠΑ ξεκίνησε νέο πογκρόμ εναντίον μεταναστευτικών πληθυσμών).

Fact-checking και παραπληροφόρηση

Το fact-checking, ως διαδικασία εξέτασης της ακρίβειας των πληροφοριών, αποτελεί ένα δυνάμει σημαντικό εργαλείο για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης. Πέρα από τον εντοπισμό και την αποτροπή της διάδοσης ανακριβών πληροφοριών, δύναται να συμβάλλει ουσιαστικά στη βελτίωση της αντιληπτικής ικανότητας του κοινού.

Οι πολίτες μπορούν μέσω του fact-checking να εκπαιδευτούν στην αξιολόγηση της αξιοπιστίας των πηγών ενημέρωσης και να υιοθετούν κριτική στάση απέναντι στις πληροφορίες που καταναλώνουν και -συνακόλουθα- απέναντι και σε όσους τις παράγουν και τις διαχέουν.

Τα οφέλη του fact-checking είναι ιδιαίτερα εμφανή σε συνθήκες κρίσης, όπως οι πανδημίες ή οι φυσικές καταστροφές. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η πρόσβαση σε αξιόπιστες πληροφορίες μπορεί να σώσει -κυριολεκτικά- ζωές. Επιπλέον, η έγκυρη πληροφόρηση επιτρέπει στους πολίτες να συμμετέχουν ενεργά στη δημοκρατική διαδικασία, διαμορφώνοντας τεκμηριωμένες απόψεις για κρίσιμα ζητήματα, όπως η κλιματική αλλαγή και οι κοινωνικές ανισότητες.

Παρά τα πλεονεκτήματά του, το fact-checking δεν είναι απαλλαγμένο από περιορισμούς. Ένα βασικό ζήτημα είναι ότι δεν διεξάγεται πάντα από πολιτικά και οικονομικά ανεξάρτητους οργανισμούς. Αυτή η έλλειψη ανεξαρτησίας μπορεί να οδηγήσει σε αποτελέσματα αμφιβόλου ποιότητας, υπονομεύοντας τη χρησιμότητα του fact-checking και προκαλώντας δυσπιστία στο κοινό. Βασικά, εάν δεν μπορείς ως οργανισμός να τεκμηριώσεις/θεμελιώσεις την πολιτική και οικονομική σου ανεξαρτησία, ουσιαστικά δεν κάνεις fact-checking, αλλά συγκεκαλυμμένη προπαγάνδα. Αυτή η ανάγκη πλήρους ανεξαρτησίας από οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα είναι που καθιστά τα δημόσια πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα ως τους πλέον κατάλληλους οργανισμούς διαχείρισης πλατφορμών fact-checking.

Επιπλέον, το fact-checking ως διαδικασία απαιτεί χρόνο και πόρους (αποτελεί υβρίδιο ερευνητικής δημοσιογραφίας και επιστημονικής κοινωνικής έρευνας), γεγονός που μπορεί να το καθιστά εν μέρει αναποτελεσματικό στην αντιμετώπιση της ταχύτατης διάδοσης της παραπληροφόρησης.

Τέλος, δεν πρέπει να παραβλέπουμε την τάση των ανθρώπων να αναζητούν πληροφορίες -έγκυρες ή μη- που επιβεβαιώνουν τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις τους. Αυτή η ανάγκη επιβεβαίωσης της ορθότητας των προσωπικών μας αντιλήψεων λειτουργεί ανασταλτικά στην αποδοχή και εμπέδωση τεκμηριωμένων δεδομένων, επειδή ακριβώς αυτά μπορεί να αντιτίθενται στις παγιωμένες πεποιθήσεις μας.

Εν κατακλείδι, η παραπληροφόρηση είναι μια παγιωμένη συνθήκη που δεν «ξεριζώνεται» εύκολα, καθώς έχει βαθιές/συστημικές πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές ρίζες. Παρά τα μειονεκτήματά του, το fact-checking παραμένει ένα (δυνάμει) χρήσιμο εργαλείο για τη βελτίωση της ποιότητας του δημόσιου διαλόγου. Ειδικά η ενσωμάτωσή του σε συστηματικά υλοποιούμενα προγράμματα μηντιακού εγγραμματισμού από τις πρώτες βαθμίδες της τυπικής εκπαίδευσης αποτελεί πλέον επιτακτική ανάγκη. Μένει, βέβαια, να συνειδητοποιήσει και η κοινωνία αυτή την ανάγκη και να «πιέσει» προς αυτή την κατεύθυνση. Είναι χρέος μας, ως επιστημονικό/ερευνητικό προσωπικό, να πείσουμε την ευρύτερη κοινωνία όχι απλά ότι αξίζει, αλλά ότι επιβάλλεται να εκπαιδευτεί γύρω από τον τρόπο λειτουργίας των Μέσων και να αντιληφθεί τις εξουσιαστικές δομές που συνήθως εναλλάσσονται στον έλεγχό τους.

Μόνο η γενικευμένη καλλιέργεια κριτικής σκέψης και η συνακόλουθη δυνατότητα κριτικού αναστοχασμού για την κοινωνία εντός της οποίας ζούμε μπορεί να οδηγήσει σε μια πιο «υγιή» δημόσια σφαίρα, μακριά από ακροδεξιές, μισαλλόδοξες απόψεις και πρακτικές. Οι ουσιαστικά προοδευτικές αλλαγές μπορούν να έρθουν μόνο «από τα κάτω». Και αυτές τις αλλαγές πρέπει να καλλιεργούμε ως ακαδημαϊκοί-ερευνητές/fact-checkers.

*Σταμάτης Πουλακιδάκος PhD, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Επικοινωνίας και Ψηφιακών Μέσων, Σχολή Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας