Μπορεί ένα τηλεφώνημα να σβήσει μια ολόκληρη ζωή, μια χώρα, την ίδια την ταυτότητά σου; Στην πρώτη ταινία μυθοπλασίας της Ιβα Ραντιβόγεβιτς «Όταν χτύπησε το τηλέφωνο», που προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, η 11χρονη Λάνα σηκώνει το τηλέφωνο που χτυπά μια Παρασκευή του 1992 κι από εκείνη τη στιγμή ο κόσμος της θα αλλάξει δραματικά.

Η ταινία ξεκινά με την φράση «Η ιστορία συνέβη σε μια χώρα που δεν υπάρχει πια παρά μόνο σε βιβλία, ταινίες και αναμνήσεις» και υφαίνει, μέσα από την αναπαράσταση και την επιστροφή σε αυτό το κομβικό τηλεφώνημα, έναν στοχασμό πάνω στην απώλεια, την ταυτότητα, τον εκτοπισμό. Το τηλεφώνημα στο οποίο απαντά η Λάνα φέρνει τα νέα του θανάτου του παππού της, αλλά μαζί σηματοδοτεί την αρχή του τέλους της χώρας της και η Ραντιβόγεβιτς συνθέτει το προσωπικό με το συλλογικό σε ένα κινηματογραφικό αφήγημα για την μνήμη και την διαχείριση του τραύματος.

Η σεναριογράφος και συγγραφέας, που τότε είχε περίπου την ηλικία της ηρωίδας της, μας μιλάει για τη χώρα της που δεν υπάρχει πια, τα συναισθήματα που είναι πάντα ζωντανά, για τη σημασία της μνήμης, της αλληλεγγύης και της συμφιλίωσης.

Η Ίβα Ραντιβόγεβιτς γεννήθηκε στο Βελιγράδι, μεγάλωσε στο Νόβι Σαντ, έζησε 7 χρόνια στην Κύπρο, 20 χρόνια στη Νέα Υόρκη και πλέον μοιράζει το χρόνο τη ανάμεσα στην Αθήνα και τη Λέσβο. Το έργο της παρουσιάζεται ως μια συλλογή θραυσμάτων (παρατήρηση, ποίηση, εικόνες, ήχοι, μελωδίες, γλώσσες), οι οποίες συνδέονται σ’ ένα οργανικό σύνολο και περιστρέφεται γύρω από τον εκτοπισμό και το ανήκειν. Οι ταινίες της έχουν προβληθεί σε διεθνή φεστιβάλ, η ίδια παράλληλα γράφει βιβλία και ποίηση και συνεχίζει να μετακινείται.

Συμφωνείτε με το ουδέν μονιμότερο του προσωρινού;

Με την έννοια ότι όλα είναι προσωρινά, ναι.

Είναι πιθανό αργά ή γρήγορα να εγκατασταθείτε κάπου αλλού;

Όλα είναι πιθανά.  Συμβαίνουν πράγματα – συμβαίνει ο έρωτας, συμβαίνει ο θάνατος – γεγονότα που αλλάζουν την πραγματικότητά μας και μας μεταφέρουν κάπου αλλού.

Η δουλειά σας καθορίζει τον τόπο που επιλέγετε να ζήσετε;

Δεν θεωρώ αυτό που κάνω «δουλειά». Είναι μια παρόρμηση, μια δύναμη ζωής, μια μόνιμη ενασχόληση, ένας τρόπος ύπαρξης.

Θα θέλατε να επιστρέψετε στη Νέα Υόρκη;

Όχι και δεν σχετίζεται με τις εκλογές. Αισθάνομαι ότι αυτή η φάση έχει τελειώσει για μένα.

Δεν με ενδιαφέρει πια να υπάρχω με τον τρόπο που απαιτεί η Νέα Υόρκη. Έχει υπερ καπιταλιστική απαίτηση σε όλη την ύπαρξη και τον τρόπο ζωής του ανθρώπου – επηρεάζει την κοινωνική ζωή, την ψυχική κατάσταση, τη δημιουργικότητα, όλα.

Είπατε ότι αν αποφασίσετε να επιστρέψετε στο Βελιγράδι αυτό εξαρτάται από την πολιτική…Τι περιμένετε να συμβεί;

Θα επιθυμούσα έναν τρόπο επαφής με τους ανθρώπους που θα είναι παραγωγικός, που θα αναγνωρίζει το παρελθόν με ένα τρόπο εποικοδομητικό , που θα είναι δημιουργικός και θα έχει τις ρίζες του στην αλληλεγγύη.

Ξεκινήσατε την ομιλία σας στη Θεσσαλονίκη με τη φράση Αλληλεγγύη για την Παλαιστίνη και όταν σας ρώτησα αν θα έπρεπε να νιώθουμε ενοχή μου είπατε ότι δεν υπάρχει ενοχή, μόνο θυμός και οργή.

Η ενοχή δεν είναι παραγωγικό συναίσθημα, ο θυμός είναι πολύ πιο παραγωγικό. Ενοχή πρέπει να νιώθουν αυτοί που διαπράττουν τα εγκλήματα.

Αλλά και όλοι οι υπόλοιποι δεν οφείλουμε να κάνουμε κάτι;

Οφείλουμε να μιλήσουμε γι’ αυτό, να διαμαρτυρηθούμε, να δείξουμε αλληλεγγύη. Κάθε σιωνιστής οπουδήποτε στον κόσμο πρέπει να νιώθει άβολα – Το ίδιο ισχύει για κάθε φασίστα, ρατσιστή, σεξιστή, ομοφοβικό κ.λπ.

Οι άνθρωποι τελικά έχουν τη δύναμη να αλλάξουν τα πράγματα;

Αυτή η γενοκτονία σίγουρα μας έκανε όλους να αναρωτηθούμε για τη δύναμη των ανθρώπων. Αλλά εξακολουθώ να πιστεύω στους ανθρώπους, στον τρόπο με τον οποίο νοιαζόμαστε ο ένας τον άλλον, στον τρόπο με τον οποίο συμμετέχουμε στα μεγάλα γεγονότα – πιστεύω στις μακροπρόθεσμες διαδικασίες.

Διαχωρίζετε τη νοσταλγία σε δύο είδη.

Τι είδους νοσταλγία είναι η δική σας;

Αυτή είναι η θεωρία της Σβετλάνα Μπόιμ (Ρωσο-Αμερικανίδα συγγραφέας και εικαστική καλλιτέχνης)

Προσδιορίζει δύο είδη νοσταλγίας, την αναδομητική και την αναστοχαστική. Η αναδομητική νοσταλγία είναι ενσωματωμένη στο παρελθόν και θέλει να αναστήσει αυτά τα ιδανικά του παρελθόντος, τείνει να είναι πατριωτική και εθνικιστική.

Η αναστοχαστική νοσταλγία μαθαίνει για το παρελθόν, παίρνει τα διδάγματα και τα συνδυάζει με νέες γνώσεις για να δημιουργήσει κάτι νέο.

Νοσταλγώ τους ανθρώπους και τις σχέσεις, όχι τη χώρα ή μια συγκεκριμένη εποχή.

Η ταινία αρχίζει μια Παρασκευή, 1992, ώρα 10.36

Τι θέλετε να ξεχάσετε από εκείνη τη μέρα;

Δεν θέλω να ξεχάσω τίποτα.

Μπορεί ένα τηλεφώνημα να διαγράψει μια ολόκληρη ζωή, μια χώρα, την ίδια σου την ταυτότητα;

Το τηλεφώνημα είναι μια καθοριστική στιγμή, μια απώλεια της αθωότητας, δημιουργεί μια ρήξη. Με έναν μεταφορικό τρόπο έσβησε μια ζωή.

Η αυτοβιογραφία είναι ένα είδος αυτοψυχανάλυσης;

Δεν το θεωρώ αυτοβιογραφία.

Το βλέπω ως μια καταγραφή του σπαραγμού του εκτοπισμού.

Αυτή είναι μια παγκόσμια ιστορία.

Φυσικά, όταν σκαλίζεις τις δικές σου αναμνήσεις και τα συναισθήματά σου προχωράς και εσύ και τελικά θεραπεύεσαι μέσω αυτής της δουλειάς.

Έχετε καλή μνήμη;

Δεν νομίζω ότι γενικά έχω ισχυρή μνήμη. Νομίζω ότι οι άνθρωποι έχουμε επιλεκτική μνήμη και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα συναισθήματα που νιώθουμε. Συνήθως θυμόμαστε τα συναισθήματα, τα γεγονότα που προκάλεσαν έντονα συναισθήματα.

Πιστεύετε στη σημασία της μνήμης και πως το να θυμόμαστε χωρίς να συμφιλιωνόμαστε με το παρελθόν μπορεί να είναι και κατάρα.

Αυτό θεωρείτε πως ισχύει για τους συμπατριώτες σας;

Αυτές είναι βαριές λέξεις, δεν θα το έθετα έτσι.

Υπάρχει πάντα ένας δρόμος προς τα εμπρός.

Ο δρόμος προς τα εμπρός εξαρτάται από την προθυμία να αντιμετωπιστεί το παρελθόν, την ανάληψη ευθύνης για το παρελθόν και απαιτεί επίσης διαφάνεια από τους εμπλεκόμενους ανθρώπους. Αυτή δεν είναι η πραγματικότητα για την πλειοψηφία του πληθυσμού. Θα χρειαστεί πολύς χρόνος, αλλά δεν νομίζω ότι είναι «καταραμένο» ή αδύνατο.

Μετά τη Θεσσαλονίκη, ποια είναι η πορεία της ταινίας;

Η ταινία ταξιδεύει σε φεστιβάλ σε όλο τον κόσμο, από το Κάιρο μέχρι τη Σιγκαπούρη και είμαστε πολύ χαρούμενοι γι’ αυτό. Σύντομα θα κατευθυνθούμε και στις ΗΠΑ.

Και ύστερα;

Ετοιμάζω το διδακτορικό μου και δουλεύω πάνω σε μια νέα ταινία με έδρα τη Λέσβο.

Που αναφέρεται το βιβλίο σας Η Λεωφόρος της ζωής;

Το Avenue of The Living είναι ένα βιβλίο που αποτελεί «αδελφό έργο» της τελευταίας μου ταινίας Aleph, ουσιαστικά πρόκειται για ένα μεγάλο πεζογράφημα που συνοδεύεται από φωτογραφίες και σημειώσεις από τα ημερολόγιά μου. Εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο Big Black Mountain The Darkness That Never Comes στην Αθήνα.

Αληθινή πατρίδα μας είναι η παιδική μας ηλικία, λέει ο Ρόλαντ Μπαρτ. Ποια είναι η γνώμη σας;

Συμφωνώ. Παρόλο που πέρασα μόνο τα πρώτα έντεκα χρόνια μου στη Γιουγκοσλαβία και παρόλο που καμία από τις νέες χώρες δεν είναι ένα μέρος στο οποίο θα επέστρεφα, υπάρχουν ιδιαιτερότητες του να μεγαλώνω εκεί που διαμορφώθηκαν τα πάντα για το ποια είμαι.

Η χώρα στην οποία γεννήθηκα και έζησα ήταν η Γιουγκοσλαβία, ένας πολυεθνικός, πολυπολιτισμικός, πολύγλωσσος τόπος με πολλές δυνατότητες αλληλεγγύης και ενότητας. Ακόμη και αν αυτό δεν λειτούργησε ακριβώς, αυτό είναι που θέλω να θυμάμαι και να κρατώ.