Η ΕΕ κινείται προς μια πιο εθνοτική, κλειστή και ξενοφοβική αντίληψη της «ευρωπαϊκότητας», η οποία θα μπορούσε τελικά να αμφισβητήσει το ευρωπαϊκό εγχείρημα, διαπιστώνει έκθεση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων (ECFR) και του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Ιδρύματος (ECF), βασισμένη στην εκλογική συμπεριφορά των πολιτών και τα στοιχεία των δημοσκοπήσεων του περασμένου έτους.

Η έκθεση εντοπίζει τρία βασικά «τυφλά σημεία» σε όλη την Ευρωπαϊκή Ενωση και υποστηρίζει ότι ο συνδυασμός τους ενέχει τον κίνδυνο να διαβρώσει ή να αλλάξει ριζικά την «αίσθηση» της ΕΕ.

Ειδικότερα, η έκθεση, στην οποία αναφέρεται κατ’ αποκλειστικότητα ο Guardian, υποστηρίζει ότι η προφανής «λευκότητα»* (σσ: βλ. σημ. στο τέλος) της πολιτικής της ΕΕ, η χαμηλή συμμετοχή των νέων στα κοινά και ο περιορισμένος φιλοευρωπαϊσμός στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη θα μπορούσαν να διαμορφώσουν ένα ευρωπαϊκό «συναίσθημα», αντίθετό με τις αρχικές βασικές αξίες της Ένωσης.

Η θεωρία της «λευκότητας» και το ευρωπαϊκό «συναίσθημα»

«Ο Μάριο Ντράγκι κυριάρχησε στη συζήτηση στις Βρυξέλλες εστιάζοντας στην ανάγκη αναζωογόνησης της οικονομίας της ΕΕ, η οποία χάνει το ανταγωνιστικό της πλεονέκτημα», δήλωσε ο Pawel Zerka, συντάκτης της έκθεσης και ανώτερος συνεργάτης πολιτικής του ECFR.

«Αλλά αν η οικονομία είναι ο κινητήρας της ΕΕ, τότε το “ευρωπαϊκό συναίσθημα” θα πρέπει να θεωρηθεί ως το καύσιμό του. Και αυτό που συμβαίνει σήμερα στο ευρωπαϊκό συναίσθημα απαιτεί επείγουσα προσοχή, διαφορετικά κινδυνεύουμε να ξεμείνουμε από καύσιμα ή να τρέχουμε με νοθευμένα καύσιμα».

Ο Zerka ορίζει το «ευρωπαϊκό συναίσθημα» ως την αίσθηση ότι ανήκεις σε έναν κοινό χώρο, μοιράζεσαι ένα κοινό μέλλον και ενστερνίζεσαι κοινές αξίες τις οποίες προσδιορίζει ως οικουμενικότητα, ισότητα και κοσμικότητα (σσ: σαφή διάκριση του κράτους από την θρησκεία) και υποστηρίζει ότι αυτές αμφισβητούνται όλο και περισσότερο.

Παρά τη χρονιά των πολέμων και των εκλογών, η έκθεση – η τρίτη του είδους της – αναφέρει ότι οι δημοσκοπήσεις δείχνουν σταθερά ότι μεγάλος αριθμός πολιτών σε όλα σχεδόν τα κράτη μέλη της ΕΕ εξακολουθεί να εμπιστεύεται την ΕΕ, να είναι αισιόδοξοι για το μέλλον τους και να αισθάνονται συνδεδεμένοι με αυτό.

Δείχνει ότι το ισχυρό ευρωπαϊκό αίσθημα αποδεικνύεται επίσης από το συγκριτικά υψηλό ποσοστό συμμετοχής 51% στις φετινές εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και από το γεγονός ότι η συντριπτική πλειοψηφία των 27 εθνικών κυβερνήσεων παραμένει φιλοευρωπαϊκή στις προοπτικές και την πολιτική της.

Ωστόσο, σύμφωνα με την έρευνα, όλο και περισσότεροι πολίτες αισθάνονται «αποκλεισμένοι», «απογοητευμένοι» ή «αδιάφοροι» για την ΕΕ, ιδίως οι μη λευκοί και οι μουσουλμάνοι, καθώς και πολίτες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, ενώ οι νέοι ψηφοφόροι αισθάνονται ότι η ΕΕ είναι «πολύ λευκή» και «πολύ δυτική».

Οι μη λευκοί Ευρωπαίοι έχουν εκτεθεί σε μια τεράστια αύξηση των ξενοφοβικών αφηγήσεων μετά την αναζωπύρωση του πολέμου στην Γάζα στις 7 Οκτωβρίου, αναφέρει η έκθεση, ενώ οι μουσουλμάνοι συχνά αισθάνονται αποξενωμένοι από την υποστήριξη πολλών κυβερνήσεων προς το Ισραήλ.

Οι πρώτες θέσεις των ακροδεξιών κομμάτων στις ευρωεκλογές στη Γαλλία, την Ιταλία, το Βέλγιο, την Αυστρία και την Ουγγαρία, καθώς και οι ισχυρές επιδόσεις στις Κάτω Χώρες και τη Γερμανία, είχαν επίσης τροφοδοτήσει μια απότομη αύξηση του αντιμεταναστευτικού λόγου.

Η έκθεση αναφέρει τη συζήτηση στη Γερμανία σχετικά με ένα ακροδεξιό σχέδιο για την απέλαση αιτούντων άσυλο και Γερμανών πολιτών ξένης καταγωγής, τη χρήση αντιμουσουλμανικών ρητορικών από κόμματα όπως το AfD και η Λέγκα της Ιταλίας και τη σταδιακή ενσωμάτωση μιας «ξενοφοβικής κοσμοθεωρίας».

Σημείωσε επίσης την «περιορισμένη ποικιλομορφία στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων», επισημαίνοντας ότι μόλις το 3% των ευρωβουλευτών προέρχεται από φυλετικές και εθνοτικές μειονότητες, έναντι 10% του πληθυσμού της ΕΕ, και ότι πολλές χώρες απέτυχαν να κατεβάσουν υποψήφιους που δεν ήταν λευκοί.

«Η “λευκότητα” του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ξεχωρίζει από … το ευρωπαϊκό πρωτάθλημα ποδοσφαίρου, τους θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες ή τον διαγωνισμό τραγουδιού της Eurovision» γράφει ο Zerka.

Ο χλιαρός φιλοευρωπαϊσμός στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη ήταν επίσης μια αυξανόμενη ανησυχία, αναφέρει η έκθεση, με την προσέλευση των ψηφοφόρων στις ευρωεκλογές να είναι κάτω από 40% σε επτά από τις 11 χώρες της περιοχής.

Τα στοιχεία δείχνουν ότι ορισμένοι πολίτες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης είναι απογοητευμένοι από τα πραγματικά οφέλη της συμμετοχής στην ΕΕ, ενώ τα εκλογικά αποτελέσματα σε χώρες όπως η Σλοβακία, η Τσεχική Δημοκρατία και η Κροατία έδειξαν αυξανόμενη τάση του ευρωσκεπτικισμού.

Παρομοίως, αν και οι έρευνες δείχνουν σταθερά ότι οι νεότεροι ψηφοφόροι είναι περισσότερο υπέρ της ΕΕ και πιο ανεκτικοί από τις παλαιότερες γενιές, έδειξαν περιορισμένο ενδιαφέρον για τις ευρωπαϊκές εκλογές και, όταν ψήφισαν, το έκαναν συχνά υπέρ της ριζοσπαστικής δεξιάς ή της αριστεράς.

Στις φετινές ευρωεκλογές, το AfD ήρθε κοντά στη δεύτερη θέση μεταξύ των νέων Γερμανών ψηφοφόρων, ενώ στην Πολωνία η ριζοσπαστική δεξιά Συνομοσπονδία κέρδισε την ψήφο των νέων με περίπου 30% και στη Γαλλία το ένα τρίτο των νέων ψήφισε τον Εθνικό Συναγερμό (RN).

Ο Zerka θεωρεί ότι αυτό αντανακλά την αίσθηση ότι δεν εκπροσωπούνται από τις καθιερωμένες πολιτικές δυνάμεις, οι οποίες συχνά θεωρούνται κόμματα της γενιάς boomer, και προειδοποίησε ότι το αίσθημα της «έλλειψης φωνής» ενέχει τον κίνδυνο οι νέοι να αποσυνδεθούν από την ΕΕ ή ακόμη και να την απορρίψουν.

Η έκθεση ανέφερε ότι η απειλή για το ευρωπαϊκό εγχείρημα είναι η διολίσθηση προς μια «εθνοτική» αντίληψη της ευρωπαϊκότητας στην οποία η ξενοφοβία – δημοφιλής ήδη σε πολλές πρωτεύουσες- ανθεί ανεξέλεγκτα στη «γλώσσα, τις πολιτικές και τις προοπτικές της πολιτικής της ΕΕ».

Ο Zerka δήλωσε ότι για να αντιμετωπίσουν την πρόκληση αυτή, τα κόμματα πρέπει επειγόντως να διαφοροποιήσουν την εκλογική τους βάση και τα μέλη τους.

Οι χώρες θα μπορούσαν να ακολουθήσουν την Αυστρία, το Βέλγιο και τη Γερμανία μειώνοντας την ηλικία ψήφου και οι πολιτικοί πρέπει να συζητούν πολύ περισσότερο με τους νέους.

Οι φιλοευρωπαίοι πολιτικοί πρέπει «να αντισταθούν στον πειρασμό να παραμείνουν σιωπηλοί σχετικά με τη μετανάστευση και την ποικιλομορφία για βραχυπρόθεσμα εκλογικά οφέλη», να καταγγείλουν την ξενοφοβία και να εξηγήσουν στους ψηφοφόρους ότι ορισμένες συμπεριφορές μπορεί να υπονομεύσουν την κοινωνική ειρήνη στις ποικιλόμορφες κοινωνίες.

Και η ταυτότητα των πολιτών της ΕΕ πρέπει να ενισχυθεί εξηγώντας την ΕΕ ως «δύναμη θετικής αλλαγής», η οποία προσφέρει αποτελέσματα σε θέματα όπως η οικονομία, η ασφάλεια και η κλιματική αλλαγή, αλλά και στις ανησυχίες γύρω από τη μετανάστευση, υποστήριξε ο Zerka.

Εάν ένας αυξανόμενος αριθμός Ευρωπαίων καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ΕΕ δεν τους εκπροσωπεί ούτε αντανακλά τις ανησυχίες και τις αξίες τους, το αίσθημα της ΕΕ θα μπορούσε να καταρρεύσει εντελώς, προειδοποίησε. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να «ανθίσει – αλλά σε μια κλειστή, ξενοφοβική μορφή».

*Η θεωρία της «λευκότητας» μελετά τι σημαίνει η «λευκή ταυτότητα» από κοινωνική, πολιτική, φυλετική, οικονομική, πολιτιστική κ.λπ. πλευρές. Υποστηρίζει ότι αν ορισμένες δυτικές κοινωνίες καταστήσουν τη λευκότητα κεντρικό στοιχείο της αντίστοιχης εθνικής και πολιτιστικής τους ταυτότητας, οι λευκοί πληθυσμοί τους μπορεί να εθελοτυφλήσουν απέναντι στα προνόμια που συνδέονται με τη λευκή ταυτότητα. Η θεωρία εξετάζει πώς αυτή η τύφλωση μπορεί να αποκλείσει, να αλλοτριώσει και ίσως να βλάψει μη λευκά άτομα και τμήματα του πληθυσμού.