Σταδιακά η σκηνή αδειάζει. Τα άσματα και οι μουσικές χάνονται μέσα στην καυτή νύχτα καθώς ο Χορός των Ορνίθων αποχωρεί. Ησυχία. Mόνοι επί σκηνής o Πεισθαίτερος και ο Ευελπίδης, ως άλλοι Βλαδιμήρ και Εστραγκόν, κάθονται στο πάτωμα κουρασμένοι αλλά ευτυχείς, ξαποσταίνουν, κοιτούν το κοινό, και μονολογούν: “Ο αέρας αιώνες τώρα, αιώνες τώρα… Ανάσα!” Αυλαία.

Τελετουργικό ταξίδι αυτογνωσίας μοιάζει η παράσταση των Ορνίθων που σκηνοθέτησε ο Άρης Μπινιάρης, όμως δεν είναι μόνο αυτό. Ο σκηνοθέτης στήνει το θεατρικό του πάζλ με ετερόκλητες ψηφίδες κι εμείς παρακολουθούμε να ενώνονται σιγά-σιγά τα κομμάτια για να δημιουργήσουν ένα ισορροπημένο σκηνικό αποτέλεσμα.

Ο Μπινιάρης, προσεγγίζει τους Όρνιθες του Αριστοφάνη, σε δική του δραματουργική επεξεργασία και διασκευή, βασισμένη στη μετάφραση του Τάσου Ρούσου.

Οι Όρνιθες κέρδισαν το δεύτερο βραβείο όταν παίχτηκαν στην Αθήνα το 414 π.Χ.. Η Σικελική εκστρατεία έχει ήδη ξεκινήσει ένα χρόνο πριν, ύστερα από προτροπή του Αλκιβιάδη και θα λήξει τραγικά για τους αθηναίους το έτος 413. Ο Αριστοφάνης με τους Όρνιθες, το μεγαλύτερο σε μέγεθος έργο του, μας δίνει μια κωμωδία φυγής με έντονο πολιτικό υπόβαθρο και σχολιασμό άλλα και πλούσια φαντασία.

Στην παράστασή του ο Μπινίαρης συνταιριάζει το πολιτικό στοιχείο με το τελετουργικό, εντάσσοντας στοιχεία ανθρωπολογικού θεάτρου χωρίς όμως να θυσιάσει την κωμωδία. Μέσα από τη δική του προσέγγιση, ο σκηνοθέτης, που συνεργάζεται στο κείμενο με την Έλενα Τριανταφυλλοπούλου, αφαιρεί πολλά από το αριστοφανικό έργο όπως για παράδειγμα την Αηδόνα που λατρεύουν να την ακούν τα πουλιά ή τη θεά Βασιλεία, με την οποία παντρεύεται στο τέλος της κωμωδίας ο Πεισθαίτερος. Και προτείνει το δικό του τέλος εν είδει αρχής…

Ο Άρης Μπινιάρης μας προτείνει να ξαναπιάσουμε τα πράγματα από την αρχή, από τα πρωταρχικά, να στρέψουμε το βλέμμα στη φύση και σε παλαιότερους πολιτισμούς, να αφουγκραστούμε χαμηλότερες συχνότητες που οδηγούν σε μια πιο αρμονική σχέση με την πλάση. Ο σκηνοθέτης στήνει την παράστασή του λιτά, με καθαρότητα και παντρεύει εύστοχα επί σκηνής το σήμερα που αντιπροσωπεύουν οι ήρωες, με την τελετουργία μέσα από τον κόσμο των Πουλιών.

Η παράσταση αν και ξεκινά λίγο αμήχανα και με τη μουσική αρκετά δυνατά, βρίσκει το ρυθμό της σταδιακά και σε κερδίζει. Συνδετικός κρίκος των διαφορετικών κόσμων αλλά και βασικός άξονας της δράσης η ατμοσφαιρική μουσική με παραδοσιακά και κινηματογραφικά στοιχεία που συνέθεσε ο Αλέξανδρος Δράκος Κτιστάκης.

Αν στην αρχή η μουσική είχε υπερβολική ένταση ώστε να μας μεταφέρει την αγωνία που βίωναν οι δύο Αθηναίοι καθώς προσεγγίζουν έναν κόσμο άγνωστο, σκοτεινό που τους αντιμετωπίζει εχθρικά, στη συνέχεια οι ήχοι από ανάσες και πουλιά και οι συνθέσεις του Κτιστάκη δημιούργησαν την ποιητική και τελετουργική ατμόσφαιρα που ζητούσε η παράσταση. Ο σκηνογράφος Πάρις Μέξης συμβάλλει στην απλότητα που χαρακτηρίζει την παράσταση δημιουργώντας ένα σκηνικό τοπίο χωρίς φλυαρίες που ξεκουράζει το βλέμμα του θεατή.

Η ορχήστρα είναι άδεια, στρωμένη με ξύλινο πάτωμα και μόνο στο πίσω μέρος της σκηνής βρίσκονται λίγα περίεργα, μη ρεαλιστικά δέντρα με ψηλούς λεπτούς κορμούς και μονόχρωμους θυσάνους στην κορυφή, ίσως ένα μικρό δάσος κάπου στην Αφρική ή ένας τελετουργικός χώρος. Οι φωτισμοί με τις «μονόχρωμες» επιλογές του Βαγγέλη Μούντριχα, ενισχύουν την οπτική καθαρότητα που διατρέχει την παράσταση. Αντίστοιχα και τα κοστούμια του Μέξη αποφεύγουν την φλυαρία καθώς όλοι στο Χορό φορούν το ίδιο κοστούμι, ένα λευκό σακάκι που καλύπτει το γυμνό σώμα των ηθοποιών και ένα κοντό παντελόνι, με τυπωμένα επάνω τους φτερά πουλιών στα χρώματα του τσαλαπετεινού. Η ποικιλία στο Χορό των Πουλιών δίνεται μέσα από καφέ δερμάτινα κράνη με μακριά φτερά και διαφορετικά μεγάλα ράμφη.

Αν οι ανθρώπινοι χαρακτήρες παραπέμπουν στο σήμερα, το κοστούμι του Χορού κινείται ανάμεσα στο τώρα και στη φαντασία, οι θεοί που εμφανίζονται στο τελευταίο μέρος της κωμωδίας φέρνουν στοιχεία από άλλους παλαιότερους πολιτισμούς. Ο σύγχρονος κόσμος αντιπροσωπεύεται από τους δύο αθηναίους φίλους, ντυμένους με μαύρο κοστούμι και λευκό πουκάμισο και από τους διάφορους καιροσκόπους τυχοδιώκτες με τα σύγχρονα κοστούμια. Σε αντίστιξη με τους παραπάνω ήρωες, τον κόσμο των θεών αντιπροσωπεύουν ο Προμηθέας, ο Ηρακλής και ο Ποσειδώνας με τεράστιες μάσκες σαν από πηλό.

Ο Μπινιάρης κατάφερε να κάνει ενδιαφέρον, προσφέροντας άφθονο γέλιο, ένα κομμάτι των Ορνίθων που συχνά γίνεται ακόμη και βαρετό μέσα από το συνεχές μπες- βγες τη σκηνή διαφόρων παρασιτικών τύπων της αθηναϊκής κοινωνίας που θέλουν να εκμεταλλευτούν τη Νεφελοκοκκυγία.

Εδώ ο σκηνοθέτης λειτουργεί καθαρά με τα εργαλεία της επιθεώρησης, δημιουργεί τύπους και βάζει στο στόμα των ηρώων καυστικά και επίκαιρα πολιτικά και κοινωνικά σχόλια για όσα ενοχλούν στη σύγχρονη Ελλάδα. Οι ηθοποιοί θα υπηρετήσουν δυναμικά και με επιτυχία την πρόθεση του σκηνοθέτη όπως ο Στέλιος Ιακωβίδης στον Χρησμολόγο αλλά ιδιαίτερα στον Προμηθέα, η Κωνσταντίνα Τάκαλου στην Ποιήτρια και στην Ίριδα, ο Ερρίκος Μηλιάρης στον Μέτονα, ο Μάριος Παναγιώτου στον Επίτροπο και ο Θανάσης Ισιδώρου στο Συκοφάντη και ο Κώστας Κορωναίος στον Έποπα.

Έλα με το τραγούδι να γεννηθείς ξανά, μας προσκαλούν τα Πουλιά. Αεικίνητος και παρατηρητικός ο Χορός των Ορνίθων λειτούργησε πολύ καλά ως σύνολο μέσα από την κίνηση που δίδαξε ο Αλέξανδρος Βαρδαξόγλου, με ενδιαφέροντα στοιχεία από τον κόσμο των πουλιών χωρίς υπερβολές. Οι Μιχάλης Βαλάσογλου, Θανάσης Ισιδώρου, Τάσος Κορκός, Σοφία Κουλέρα, Αυγουστίνος Κούμουλος, Μαρία Κυρώζη, Κυριάκος Σαλής, Αλεξία Σαπρανίδου και Ειρήνη Τσέλλου συνέβαλλαν ως Χορός στην ατμόσφαιρα της παράστασης με την πλούσια ενέργεια τους αλλά και με ευαισθησία και τρυφερότητα.

Ο σκηνοθέτης ευτύχησε με το δίδυμο Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλου – Γιώργου Χρυσοστόμου στους ρόλους του Πεισθέταιρου και του Ευελπίδη. Και οι δύο είχαν τις εντάσεις που απαιτούσε η παράσταση, έδεσαν μεταξύ τους υποκριτικά και αποδείχθηκαν εξαιρετικοί κωμικοί, σύγχρονοι χωρίς φτηνά τερτίπια και με ευαισθησία. Ο Παπασπηλιόπουλος μας προσφέρει μια σημαντική ερμηνεία στον Πεισθέταιρο.

Οι δύο αθηναίοι φίλοι που τα ονόματά τους σπάνια ακούγονται στην παράσταση, βρίσκονται σταθερά παρόντες επί σκηνής ως σύγχρονοι αστοί όπως μαρτυρεί το ντύσιμό τους και η χρήση σημερινών εκφράσεων στον λόγο τους. Δύο ανήσυχοι πολίτες που στην τολμηρή προσπάθεια τους να ζήσουν μακριά από την παρηκμασμένη πόλη-χώρα, φτάνουν στον αιθέρα και στον κόσμο των πουλιών δημιουργούν τη Νεφελοκοκκυγία, τη δική τους ιδανική πόλη χωρίς όμως να καταδυναστεύσουν τα πουλιά και να επιβάλλουν εδώ μια νέα τυραννία όπως βλέπουμε στο τέλος της παράστασης. “ Πώς είναι να ζεις με τα πουλιά;” αναρωτιούνται συχνά.

Συνδετικός κρίκος ανάμεσα στους ανθρώπους και στον κόσμο των πτηνών ο Τηρέας που κάποτε ήταν άνθρωπος και μεταμορφώθηκε σε πουλί, έγινε ο Έποπας, ο Τσαλαπετεινός. Το πολύχρωμο πετούμενο με το ωραίο λοφίο αποτελεί ιερό πουλί σε πολλές παραδόσεις και λατρείες όπως για παράδειγμα στο Συνέδριο των πουλιών, το ποιητικό-φιλοσοφικό έργο του Πέρση Σούφι ποιητή Φαρίντ Ουντίν Αττάρ, γραμμένο τον 12ο αιώνα. Στην ποίηση του Αττάρ, ο σοφός Τσαλαπετεινός είναι ο αρχηγός των πουλιών που τους οδηγεί να βρουν τον ιδανικό κυβερνήτη μέσα από ένα δύσκολο και μακροχρόνιο ταξίδι αναζήτησης. Το Συνέδριο των πουλιών θα αποτελέσει πηγή έμπνευσης και μελέτης για τον Πήτερ Μπρουκ που θα δημιουργήσει το 1979 την ομώνυμη παράσταση-θεατρικό αφήγημα πάνω στο κείμενο που θα συνθέσει σε συνεργασία με τον Ζαν Κλωντ Καρριέρ. Η παράσταση αποτελεί απόσταγμα της τριετούς έρευνας της διεθνούς ομάδας ηθοποιών του Μπρουκ στην Αφρική.

Γιατί όμως αυτή η αναφορά στο Συνέδριο των πουλιών και στον Μπρουκ, όταν μιλάμε για τους πρόσφατους Όρνιθες; Ίσως γιατί στην τέχνη δεν υπάρχει παρθενογέννηση; Το θέατρο είναι από μόνο του μια ιεροτελεστία και ένας μακρύς δρόμος όπου άφησαν τα χνάρια τους δάσκαλοι σημαντικοί. Αρχικά ο Μπινιάρης στρέφει το βλέμμα, αποτίοντας φόρο τιμής, προς τη θρυλική παράσταση των Κουν-Τσαρούχη-Χατζιδάκι, την ώρα που τα Πουλιά φώναζαν ρυθμικά και επαναλαμβανόμενα: Πού,πού, πού, πού είναι αυτός που μας εκάλεσε;
Λίγο αργότερα μέσα από μια χαραμάδα της παράστασης μου φάνηκε ότι διέκρινα μια σύντομη αναφορά στη Μαχαμπαράτα του Μπρουκ και συγκεκριμένα στη σκηνή της εμφάνισης του Προμηθέα που τη θεωρώ ομφαλό της σκηνοθεσίας του Μπινιάρη. Ο Προμηθέας φορώντας μια τεράστια αρχέγονη στρόγγυλη μάσκα που παραπέμπει στην Αφρική και με κόκκινη μακριά ανατολίτικη φούστα, γυμνός από τη μέση και πάνω και με ένα ραβδί στο χέρι, απευθύνεται σαν σαμάνος στο Χορό και στους δύο φίλους που τον ακούνε με προσοχή, καθισμένοι γύρω του: Υπάρχουν κι άλλες μάχες που πρέπει να δοθούν! Ο κόσμος που ξέρουμε δείχνει να φτάνει σ΄ ένα τέλος!

Πράγματι: Ο κόσμος που ξέρουμε δείχνει να φτάνει σ΄ ένα τέλος! Μήνυμα με πολλές αναφορές πολιτικές και κοινωνικές, διόλου παράταιρο με όσα ζούμε και μας προβληματίζουν βαθύτατα. Και να που η καθημερινότητα μας το θυμίζει αδυσώπητη ακόμα και όταν είμαστε στο θέατρο. Στην ανυπόφορα θερμή βραδιά του Ιουλίου στη Θεσσαλονίκη, την ώρα που οι ανήσυχοι αθηναίοι μεταμορφωνόταν μπροστά μας ήρεμα και ευφάνταστα σε πουλιά, μια γυναίκα θεατής υπέστη λιποθυμικό επεισόδιο. Η παράσταση σταμάτησε κι όλοι μας επιστρέψαμε ανήσυχοι στη δυστοπική πραγματικότητα του ελληνικού καλοκαιριού. Οι ηθοποιοί έγιναν ξαφνικά ο Οδυσσέας, ο Γιώργος και ζητούσαν από το κοινό να παραμείνει ψύχραιμο και στις θέσεις του.

Η νεαρή γυναίκα, συνήλθε, ένα ασθενοφόρο την παρέλαβε και οι ηθοποιοί μας ενημέρωσαν ότι θα “πιάσουν” το έργο από λίγο πιο πριν από εκεί που το άφησαν και ως δια μαγείας, με δύο κουβέντες και τη χρήση της μάσκας, μας έβαλαν ξανά στην ατμόσφαιρα της παράστασης. Η ουδέτερη ζώνη ανάμεσα στη σκηνή και τους θεατές που διαλύθηκε σε δευτερόλεπτα, δημιουργήθηκε ξανά σε ελάχιστες στιγμές και ξαναγίναμε οι θεατές που παρακολουθούν ανθρώπους που μεταμορφώνονται μαγικά σε κάτι άλλο. Τις ώρες που γράφεται αυτή η κριτική είμαστε πια στον Αύγουστο και η φωτιά που ξέσπασε κατάκαψε τους πνεύμονες της Αθήνας. Στα Βριλήσσια μια γυναίκα έχασε τη ζωή της προσπαθώντας να γλυτώσει από τη φωτιά. Όντως τίποτε δεν είναι όπως ήταν. Το ξέρουμε από καιρό, το έχουμε καταλάβει. Θλίψη.

Τελικά όλα όσα είδαμε επί σκηνής στην παράσταση των Ορνίθων αποτελούν ένα παιχνίδι της φαντασίας, ένα όνειρο δύο φίλων που αναζητούν έναν καλύτερο κόσμο; Πάντως όπως και να έχει, για λίγο μας πήραν από το χέρι και μαζί βγάλαμε το κεφάλι πάνω από το γκρίζο σύννεφο που μας πλακώνει. Με τις ρίζες μας στη γη και το βλέμμα στον ουρανό, πήραμε μιαν ανάσα!

Υ.Γ.
Στα αρνητικά της βραδιάς σημειώνω την έλλειψη έντυπου προγράμματος ή έστω κάποιου φυλλαδίου με τις βασικές πληροφορίες για την παράσταση, γεγονός που αδικεί τόσο τους συντελεστές όσο και τους θεατές. Δυστυχώς τον τελευταίο καιρό συνηθίζεται σε πολλές παραστάσεις ιδιαίτερα όταν οργανώνονται από ιδιώτες παραγωγούς.

• Η Γιάννα Τσόκου είναι θεατρολόγος