Τις τελευταίες δεκαετίες, το κίνημα εναντίον των εμβολιασμών βρίσκεται σε άνοδο παγκοσμίως και στη χώρα μας, με αποτέλεσμα να αυξάνεται ο αριθμός των γονέων που δεν εμβολιάζουν τα παιδιά τους. Η συζήτηση έχει αναζωπυρωθεί και λόγω της επιδημίας ιλαράς που έχει ξεσπάσει από το 2016 στην Ευρώπη, με αρκετούς νεκρούς σε χώρες όπως η Ιταλία, η Ρουμανία, η Γερμανία κ.ά.

Φαίνεται πως, μολονότι πολλές ασθένειες έχουν σχεδόν εξαλειφθεί λόγω των εμβολίων, ολοένα μεγαλύτερος αριθμός γονέων επιλέγουν να μην εμβολιάσουν τα παιδιά τους. Για αυτό τον λόγο, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας είχε ήδη προειδοποιήσει ότι ο ανεπαρκής εμβολιασμός σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες θα μπορούσε να οδηγήσει στην έξαρση της νόσου. Γιατί όμως οι άνθρωποι αρνούνται τον εμβολιασμό; Ποια είναι τα στοιχεία που έχουμε μέχρι τώρα για τη σημασία του εμβολιασμού και πόσο δικαιολογημένοι είναι οι φόβοι τους;

Εμβολιασμός

Με τον εμβολιασμό δίνουμε τη δυνατότητα στο ανοσοποιητικό μας σύστημα να εξασκηθεί στην καταπολέμηση συγκεκριμένων νόσων. Οι νόσοι αυτές, αν βρουν το σώμα μας απροετοίμαστο, μπορούν να ταλαιπωρήσουν ή ακόμα και να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία και τη ζωή μας. Ένα ανοσοποιητικό σύστημα που έχει «προγραμματιστεί» με τη βοήθεια των εμβολίων να αντιμετωπίζει τις νόσους αυτές μας προστατεύει από τις συνέπειές τους.

Εμβολιάζοντας ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, μπορούμε να επιτύχουμε τη λεγόμενη «ανοσία αγέλης». Όταν ένα ποσοστό ατόμων είναι εμβολιασμένα και έχουν ανοσία σε κάποια ασθένεια, τότε αυτή δύσκολα εξαπλώνεται. Κατά συνέπεια, ακόμη και τα μέλη μιας ομάδας που δεν έχουν εμβολιαστεί ή δεν μπορούν να εμβολιαστούν για διάφορους λόγους προστατεύονται και αυτά από την εξάπλωση της νόσου (διότι έχουν μειωμένες πιθανότητες να έρθουν σε επαφή με άτομο που νοσεί). Η ανοσία αγέλης επιτυγχάνεται με διαφορετικό ποσοστό εμβολιασμού για κάθε νόσο. Για πολύ μεταδοτικές ασθένειες απαιτείται να είναι εμβολιασμένο αντιστοίχως μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού. Η ιλαρά, για παράδειγμα, αποτελεί μία από τις πιο μεταδοτικές ασθένειες που γνωρίζουμε, αρκετές φορές πιο μολυσματική από τους ιούς της ηπατίτιδας C και τον ιό του AIDS, και για την επίτευξη της ανοσίας αγέλης στην ιλαρά και της αποτροπής επιδημιών απαιτείται εμβολιασμός σε ποσοστό μεγαλύτερο του 95% του πληθυσμού.

Η ιστορία του εμβολιασμού έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Φαίνεται πως από τον 11ο αιώνα οι Κινέζοι γνώριζαν ότι το πύον από τις φλύκταινες της ευλογιάς μπορούσε, εισερχόμενο σκοπίμως στο δέρμα υγιών ατόμων, να τα βοηθήσει να περνούν την ασθένεια ελαφρότερα και να επιβιώνουν σε πολύ μεγάλο ποσοστό. Σύμφωνα με κάποιες πηγές, αντίστοιχη γνώση υπήρχε και στη λαϊκή Ιατρική στον ελλαδικό χώρο, η οποία εφαρμόστηκε από ελληνικής καταγωγής γιατρούς του 17ου και του 18ου αιώνα. Ταυτόχρονα, υπάρχουν αναφορές αυτής της πρώιμης τεχνικής του εμβολιασμού στην Αφρική, την Αγγλία και την Τουρκία.

Το 1796, ο Άγγλος γιατρός Edward Jenner επιβεβαίωσε πειραματικά ότι άτομα μολυσμένα από την ευλογιά των αγελάδων (cowpox) δεν νοσούσαν από τη νόσο της ευλογιάς των ανθρώπων (smallpox). Χρειάστηκαν μερικές δεκαετίες ώστε οι επιστημονικές εξελίξεις να οδηγήσουν στην αποδοχή της μεθόδου του εμβολιασμού από την ιατρική κοινότητα και τη ραγδαία βελτίωση των τεχνικών εμβολιασμού, ειδικά στις αρχές του 20ού αιώνα. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν εφαρμοστεί προγράμματα συστηματικού εμβολιασμού σε παγκόσμιο επίπεδο, με αποτέλεσμα ασθένειες όπως η ευλογιά, ο κοκκύτης και η πολιομυελίτιδα, που ήταν συχνές αιτίες θανάτου πριν δύο με τρεις αιώνες, σήμερα να τείνουν να εξαφανιστούν. Για αυτό τον λόγο, άλλωστε, οι τελευταίες γενιές γνωρίζουν την ύπαρξή τους κυρίως μέσα από λογοτεχνικά βιβλία.

Τα στοιχεία από τους διεθνείς οργανισμούς, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) και η UNICEF, δείχνουν ότι ο εμβολιασμός έχει αποτρέψει τις τελευταίες δεκαετίες εκατομμύρια θανάτους και συνεχίζει να αποτρέπει περίπου δύο με τρία εκατομμύρια τον χρόνο. Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται πώς όλο και περισσότεροι εντάσσονται στο αντιεμβολιαστικό κίνημα, κάτι που φαίνεται παράλογο υπό το φως αυτών των στοιχείων.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι η αντίδραση στους μαζικούς εμβολιασμούς δεν είναι καινούριο φαινόμενο αλλά συνοδεύει την πρακτική από την εμφάνισή της. Το είδος των αντιδράσεων όμως ήταν αρχικά διαφορετικό και είχε περισσότερο να κάνει με το ότι μεγάλες μερίδες ανθρώπων, π.χ. στην Αμερική δεν μπορούσαν να δεχτούν ότι τους υποχρέωναν να δεχτούν προληπτική θεραπεία και να εκτεθούν σε ουσίες που δεν γνώριζαν. Μερίδα των αντιεμβολιαστών μοιράζονται και σήμερα την ίδια ανασφάλεια καθώς πιστεύουν ότι οι ουσίες που περιέχονται στα εμβόλια είναι επιβλαβείς. Μια μερίδα από αυτούς πιστεύει ότι τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό, άλλοι ότι οι ουσίες των εμβολίων επιτρέπουν στις κυβερνήσεις και τις εταιρείες να ελέγχουν μαζικά τον πληθυσμό, ενώ άλλοι απλώς πιστεύουν ότι οι μαζικοί εμβολιασμοί εξυπηρετούν τα οικονομικά συμφέροντα των εταιρειών.

Εμβόλια και αυτισμός

Μέρος της φημολογίας ότι τα εμβόλια συνδέονται με τον αυτισμό οφείλεται σε μια μελέτη που κυκλοφόρησε στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Η αρχική μελέτη βασίστηκε σε ένα πολύ μικρό δείγμα παιδιών, ενώ έρευνες που προσπάθησαν να εξετάσουν τη σύνδεση των εμβολίων με τον αυτισμό σε μεγαλύτερο και στατιστικά σημαντικό δείγμα δεν έδειξαν κάποια συσχέτιση. Σημειώνεται ότι η δυνατότητα αναπαραγωγής των αποτελεσμάτων μιας μελέτης από άλλους ερευνητές είναι θεμελιώδους σημασίας για την επιστημονική μέθοδο. Αν τα αποτελέσματα δεν μπορούν να αναπαραχθούν μελετώντας μεγαλύτερα δείγματα, τότε τα αποτελέσματα αυτά δεν μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστα. Πράγματι, εν τέλει αποδείχθηκε ότι στην αρχική μελέτη τα δεδομένα είχαν αλλοιωθεί σκοπίμως από τον συγγραφέα της εργασίας, με αποτέλεσμα η δημοσίευση να αποσυρθεί. Παρ’ όλα αυτά, οι υποστηρικτές αυτής της άποψης εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τη συγκεκριμένη μελέτη ως σημείο αναφοράς.

Υπάρχει όμως και άλλη μια αιτία για την οποία πολλοί πιστεύουν ότι ο εμβολιασμός συνδέεται με τον αυτισμό και οφείλεται στις γνωστικές προδιαθέσεις που όλοι μας έχουμε. Ο αυτισμός ανήκει στην κατηγορία των Διάχυτων Αναπτυξιακών Διαταραχών και εκδηλώνεται συνήθως στα πρώτα τρία έτη της ζωής των παιδιών, ενώ στοιχεία του παρουσιάζονται ήδη από τη γέννηση. Κάποιοι, επικαλούμενοι την επιρροή των περιβαλλοντικών παραγόντων στην ανάπτυξη του ατόμου, συνδέουν τον αυτισμό με τους πρώτους απαραίτητους εμβολιασμούς των παιδιών παρόλο που ο αυτισμός έχει μια ισχυρή γενετική βάση.

Ταυτόχρονα, η αύξηση των διαγνώσεων παιδιών που βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού οδηγεί πολλούς στην εσφαλμένη αντίληψη ότι αυτή οφείλεται στον συστηματικό εμβολιασμό. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι αύξηση των διαγνώσεων δεν ταυτίζεται με αύξηση των περιστατικών, καθώς τα τελευταία χρόνια η πληρέστερη ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των γονιών γύρω από αναπτυξιακά θέματα των παιδιών τους έχει ως αποτέλεσμα να υπάρχει πιο έγκαιρη κινητοποίηση των κηδεμόνων σε περίπτωση που εντοπίσουν στοιχεία που τους προβληματίζουν ήδη από τα πρώτα χρόνια του παιδιού.

Επομένως, τόσο η αύξηση των περιστατικών αυτισμού όσο και η συσχέτισή τους με τον εμβολιασμό δεν επαληθεύονται επιστημονικά. Γενικότερα, σε ό,τι αφορά την ασφάλεια των εμβολίων, σημειώνουμε ότι οι μελέτες που διεξάγονται απορρίπτουν τους ισχυρισμούς που θέλουν τις ουσίες των εμβολίων να είναι επιβλαβείς.

Συνωμοσιολογία. Ο ρόλος των μεγάλων φαρμακευτικών

Μια άλλη δημοφιλής άποψη είναι ότι μέσω των ουσιών των εμβολίων επιχειρείται ο μαζικός έλεγχος των ατόμων από τις κυβερνήσεις, τις μεγάλες εταιρείες κ.λπ. Αυτού του είδους οι απόψεις έχουν τις ρίζες στους, όπως και πολλά άλλα είδη συνωμοσιολογιών, στην εμφάνιση των κινημάτων New Age στις δεκαετίες του 1960 και 1970. Μια γενικότερη απόρριψη οτιδήποτε τεχνητού, οποιουδήποτε προϊόντος του τεχνολογικό πολιτισμού και η στροφή στο πνεύμα, στη φύση και στο μεταφυσικό αποτελούν τα χαρακτηριστικά που εμπίπτουν στο ευρύτερο κίνημα του δυτικού εσωτερισμού, όπως έχει ονομαστεί από τους κοινωνιολόγους. Ενσωματώνοντας στοιχεία από τις ανατολικές φιλοσοφίες, εναντιώνεται ή είναι καχύποπτο απέναντι στις σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις και προωθεί τα φυσικά προϊόντα, τις φυσικές και ολιστικές θεραπείες κ.λπ. Το κίνημα αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και σε ό,τι αφορά την καλλιέργεια ψευδοεπιστημονικών απόψεων ακόμη και από επιστήμονες. Η ευρύτερη κριτική αυτών των απόψεων σε σχέση με την επιστήμη και την αξία του πολιτισμού εν γένει ξεφεύγει από τα όρια του παρόντος κειμένου, αλλά σε ό,τι αφορά το θέμα των εμβολιασμών, σημειώνουμε ότι κρίνεται μεμπτή η σκόπιμη άγνοια του αδιαμφισβήτητου γεγονότος ότι το βιοτικό επίπεδο και η υγεία του σύγχρονου ανθρώπου έχουν βελτιωθεί ραγδαία χάρη στις επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις.

Επίσης, τα εμβόλια βρίσκονται στο στόχαστρο πολλών επειδή θεωρείται πως είναι απλώς ένας τρόπος πλουτισμού των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών. Σε αυτό το σημείο είναι κατ’ αρχάς απαραίτητο να αποφύγουμε τις αυταπάτες. Προφανώς, στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο καπιταλιστικό σύστημα οι φαρμακευτικές εταιρείες λειτουργούν με βάση το κέρδος, όπως και οποιαδήποτε άλλη εταιρεία εμπορεύεται οποιαδήποτε υπηρεσία. Από τη μία, είναι χρήσιμο να έχουμε στον νου μας ότι στο ίδιο περιβάλλον οποιαδήποτε επιλογή κοσμοθεωρίας έχει ως αποτέλεσμα να έχουμε ώς έναν βαθμό τον ρόλο του καταναλωτή, αλλάζοντας απλώς το είδος των προϊόντων που αγοράζουμε. Κατά συνέπεια, συμβάλλουμε στα κέρδη επιχειρήσεων είτε εμβολιαζόμαστε ή όχι αν καταφεύγουμε σε εναλλακτικές θεωρίες, σκευάσματα και οργανικά προϊόντα επειδή τα θεωρούμε φυσικά. Δεν είναι στο πλαίσιο του παρόντος κειμένου να διερευνήσουμε την ηθική του καταναλωτισμού και των ρόλων του πολίτη. Ωστόσο, είναι άξιο διερεύνησης το γιατί απορρίπτουμε με τόση ευκολία πρακτικές με απολύτως μετρήσιμα και εμφανή αποτελέσματα και ταυτόχρονα εμπιστευόμαστε προϊόντα ή προσεγγίσεις αμφίβολης ποιότητας. Και σε αυτό το σημείο μια σειρά από γνωστικές προδιαθέσεις παίζουν ρόλο. Μία από αυτές είναι η φυσική μας τάση να θεωρούμε πιο ωφέλιμο ένα φυσικό προϊόν από κάτι κατασκευασμένο. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι τα εμβόλια δεν αποτελούν τον κύριο τρόπο κερδοφορίας των φαρμακευτικών εταιρειών σε σχέση με άλλα προϊόντα τους (και εδώ αξίζει να αναρωτηθεί κανείς για τη χρησιμότητα των διαφόρων συμπληρωμάτων διατροφής που βρίσκονται σε αφθονία στα φαρμακεία).

Γιατί οι άνθρωποι κάνουν παράλογες επιλογές;

Έχοντας τον φόβο των παρενεργειών, είναι λογικό να είμαστε διστακτικοί να επιλέξουμε να εμβολιαστούμε προκειμένου να προστατευτούμε από μια ασθένεια που μας είναι άγνωστη. Με άλλα λόγια, μας είναι ευκολότερο να αγνοήσουμε μια ασθένεια με την οποία δεν έχουμε έρθει ποτέ σε επαφή υπό την «απειλή» των κινδύνων που ενδεχομένως έχουμε ακούσει ότι ελλοχεύουν αν εμβολιαστούμε. Η ειρωνεία είναι ότι δεν νιώθουμε απειλή από μια τέτοια ασθένεια ακριβώς λόγω των εμβολιασμών. Η ουσία είναι ότι καλούμαστε να επιλέξουμε ανάμεσα σε κάτι που δεν γνωρίζουμε και σε μια τρομακτική (αλλά σχεδόν μηδενική) πιθανότητα. Όσο κι αν επικαλείται κανείς τα συντριπτικά αποτελέσματα των επιστημονικών μελετών, η επιλογή μας παραμείνει δύσκολη, ειδικότερα επειδή καλούμαστε να εμπιστευτούμε μια εξίσου μακρινή και άγνωστη επιστημονική κοινότητα. Η σχετική δυσπιστία μας απέναντί της αυξάνεται καθώς ερχόμαστε σε επαφή με τα -συχνά μεγεθυμένα από την προβολή σε κοινωνικά δίκτυα- σχόλια ανθρώπων που μοιράζονται τους ίδιους φόβους με εμάς. Δεν πρόκειται για λιγότερη εξυπνάδα. Σε έναν μεγάλο βαθμό είναι ο τρόπος που λειτουργεί ο εγκέφαλος όλων μας. Είναι λοιπόν πιθανό ότι η απλή αντιπαράθεση και η επίκληση στοιχείων να μη φέρνουν αποτελέσματα επειδή δεν είμαστε σε θέση να καταλάβουμε τους λόγους που οδηγούν τα αντιπαραβαλλόμενα μέρη να σχηματίζουν τις απόψεις τους.

Πηγή: Αυγή