O Αδαμάντιος Κοραής στις 11 Ιανουαρίου 1828 γράφει στον Ιωάννη Καποδίστρια:

«Ο ακαταπαύστως κυλιόμενος ούτος βίοτος άλλο δεν αφίνει εις την εξουσίαν μας παρά να τρέξωμεν νομίμως το οποίον εις καθένα ήνοιξεν η πρόνοια στάδιον μικρόν ή μέγα. ‘‘Ω εδόθη πολύ, πολύ ζητηθήσεται παρ’ αυτού.’’ Το ανοιχθέν εις σε από την πρόνοιαν στάδιον υπερβαίνει και το πολύ· επειδή σου εμπιστεύθη ολοκλήρου έθνους ευδαιμονίαν. Ειν’άπ’ εκείνα τα στάδια τα όποια δεν ανοίγονται πλην μίαν φοράν εις κάθε 500 ή 1000 έτη. Γνωρίζεις εκ της παλαιάς ιστορίας πώς το έτρεξεν ό Τιμολέων, και, εκ της νέας, πώς ο Ναπολέων. Ο δυστυχής ούτος μέγας άνθρωπος, αλλ’όχι μέγας ανήρ, είχε πολύ πλειότερα του Τιμολέοντος μέσα και βοηθήματα να το τρέξη λαμπρώς· αλλά του έλειπεν ό θειότατος έρως της κοινής ευδαιμονίας, όστις επύρονε την γενναίαν ψυχήν του Τιμολέοντος. Sapienti satis. Συγχώρησε και τα ολίγα ταύτα εις γέροντα, όστις δεν εκολάκευσεν ουδέ νέος ων ποτέ κανένα.»

Η Γ’ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας το 1827 είχε εκλέξει τον Καποδίστρια κυβερνήτη της Ελλάδας για επτά χρόνια. Ο Κοραής, ο οποίος παρακολουθούσε στενά από το Παρίσι, μέσω του Τύπου, αλλά και μέσω φιλικών του συνδέσμων, τις πολιτικές εξελίξεις στο υπό διαμόρφωση ελληνικό κράτος, συλλαμβάνει χωρίς καθυστέρηση την κρισιμότητα των ιστορικών στιγμών. Μια ή δυο φορές στα χίλια χρόνια ανοίγεται από την πρόνοια ένα τέτοιο στάδιο, τονίζει στον κυβερνήτη. Ο ιστορικός χρόνος ανοίγει σπάνια ένα πεδίο απροσδιόριστων ενδεχομένων που οφείλει να διανυθεί  με ταχύτητα. O Τιμολέων, Κορίνθιος στρατηγός του 4ου αι. π.Χ., ελευθέρωσε τους Έλληνες της Σικελίας από τους Καρχηδόνιους και αφού εγκαθίδρυσε δημοκρατία, στη θέση της τυραννίδας, αποχώρησε. Ο Βοναπάρτης, επειδή δεν έτρεξε αρκετά γρήγορα, οδηγήθηκε στο Βατερλώ.

Στη Δ’ Εθνοσυνέλευση του Άργους, στα 1829, ο Καποδίστριας επικαλούμενος την κρίσιμη θέση του υπό διαμόρφωση κράτους στο διεθνή χώρο, σε σχέση με τις Μεγάλες Δυνάμεις και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, δικαιολογεί την αδυναμία εφαρμογής των νόμων που ψηφίστηκαν από τις προηγούμενες Εθνοσυνελεύσεις:

«Δια να λύσωμεν με πραγματικήν ωφέλειαν όλα ταύτα τα ζητήματα, και όσα μετ’ αυτών είναι συνδεδεμένα, χρειάζεται καιρός, ή δια να εκφρασθώμεν με άλλας λέξεις, είναι χρεία εξωτερικών πληροφοριών, αι οποίαι μας λείπουσιν, είναι δε χρεία και πληροφοριών εσωτερικών, τας οποίας θέλομεν προσπαθήσει να συλλέξωμεν με ακρίβειαν».

Η Εθνοσυνέλευση υπερψηφίζει. Σύμφωνα με μία παράγραφο των Πρακτικών που αναπαράγεται σε δύο διαφορετικά σημεία, ο κυβερνήτης «έχει την πληρεξουσιότητα να διοργανίση τα Υπουργεία και την Γερουσίαν, καθ’όν τρόπον ήθελε κρίνει επιτηδειότερον να ταχύνη την εποχήν, καθ’ην το έθνος θέλει κυβερνάσθαι δια συνταγματικών και οριστικών νόμων». Ο κυβερνήτης ζητά τρόπο για «να ταχύνη την εποχή», όμως ο κύβος ερρίφθη. Στα μάτια του Κοραή, ο Καποδίστριας τίθεται μεμιάς εκτός του τόξου του Διαφωτισμού. Δεν έτρεξε αρκετά γρήγορα. Το φωτεινό στάδιο που άνοιξε μπροστά του οδηγεί τώρα ανεπιστρεπτί στον Κάτω Κόσμο. Τον είχε, άλλωστε, αυστηρά προειδοποιήσει: «Ω εδόθη πολύ, πολύ ζητηθήσεται παρ’ αυτού». Σύμφωνα με τον Κοραή, ο Καποδίστριας αποδείχθηκε τύραννος.

Ο Κοραής, που η ιστοριογραφία παραδίδει συχνά πράο, νηφάλιο και σοφό – ή, αλλιώς, απελπιστικά πληκτικό – θα επιχειρήσει, στα 82 του χρόνια, να τινάξει στον αέρα τον Καποδίστρια. Στα 1830 εκδίδει στο Παρίσι το φυλλάδιο Τι συμφέρει εις την ελευθερωμένη από Τούρκους Ελλάδα να πράξη εις τα παρούσας καταστάσεις δια να μη δουλωθή εις Χριστιανούς τουρκίζοντας, Διάλογος δύο Γραικών. Σαν επιμελητής του έργου εμφανίζεται κάποιος Γ. Πανταζίδης. Ένας κύκλος αναγνωστών είναι μάλλον υποψιασμένος σχετικά με την ταυτότητα του συγγραφέα, καθώς ο Κοραής χρησιμοποιούσε στο παρελθόν, ανάμεσα σε πολλά άλλα, το ψευδώνυμο «Στέφανος Πανταζής». 

Είναι γνωστό ότι ο Κοραής παρεμβαίνει, για πάνω από τριάντα χρόνια, στη δημόσια σφαίρα με ανώνυμα ή ψευδώνυμα έργα, άλλοτε για να στηλιτεύσει την Ορθόδοξη Εκκλησία, άλλοτε για να εκθειάσει τον Ναπολέοντα, άλλοτε για να εκθέσει τις απόψεις του για το γλωσσικό ζήτημα. Το σύνολο των ανώνυμων κειμένων του Κοραή δεν έχει εντοπιστεί με ακρίβεια, όπως επισήμανε ο Δημήτριος Σ. Γκίνης το 1948. Το ζήτημα παραμένει ανοιχτό μέχρι σήμερα Η ανωνυμία ή η ψευδωνυμία του Κοραή είναι ένας τρόπος εφαρμογής του διαφωτιστικού προτάγματος. Η διάκριση ανάμεσα σε σκέψη και πράξη είναι απόλυτα σαφής. Η κριτική σκέψη είναι καθήκον και εκφράζεται ανεμπόδιστα στη δημόσια σφαίρα. Ο Κοραής γράφει με διαφορετικό τρόπο – γράφει σε διαφορετικό «πρόγραμμα» – αλλιώς στη δημόσια σφαίρα, αλλιώς στην ιδιωτική. Για παράδειγμα στην προσωπική αλληλογραφία του είναι συνήθως νηφάλιος, εκτός αν απευθύνεται σε έμπιστους φίλους. Περισσότερο οξύς, σε ένα λελογισμένο όμως πλαίσιο, εμφανίζεται όταν εκδίδει επώνυμα τα έργα του. Ο πιο σκληρός εαυτός του βρίσκει διέξοδο στη δημόσια σφαίρα όταν γράφει ανώνυμα ή χρησιμοποιεί ψευδώνυμο. Τότε δεν απομένει παρά μόνο ένα κείμενο χωρίς συγγραφέα με μόνη δυναμική του το περιεχόμενό του, το οποίο φαίνεται να υπηρετεί – με νομικούς όρους – ό,τι ο ίδιος αντιλαμβάνεται ως δημόσιο συμφέρον. Ωστόσο ή – μάλλον –ακριβώς γι’αυτό το λόγο, ο Κοραής κινείται με τρόπο νεωτερικό. Στο φυλλάδιο του 1830, παρότι επιτίθεται με ακατασίγαστο μένος εναντίον του Καποδίστρια, καταγγέλλει ρητά κάθε συνωμοσία που αποβλέπει στη φυσική του εξόντωση. Ως συνωμότες που απεργάζονται τη δολοφονία του κυβερνήτη σημειώνονται οι Φαναριώτες, οι εκπρόσωποι της Εκκλησίας, που είχε, άλλωστε, με κάθε τρόπο καταδικάσει την Επανάσταση του 1821.

Το φυλλάδιο του 1830 έχει τη μορφή διαλόγου, είναι γραμμένο σε απλή γλώσσα και έχει προφανώς στόχο να πείσει τον αναγνώστη για τις θέσεις που υποστηρίζει. Ο Κοραής πρώτα-πρώτα παρουσιάζει το διεθνές σκηνικό και τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Ιερά Συμμαχίας που συγκροτήθηκε μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους (1803-1815) και το Συνέδριο της Βιέννης (1814-1815). Λίγες δεκαετίες μετά τη Γαλλική Επανάσταση, ο χάρτης της Ευρώπης σχεδιάζεται εκ νέου. Ο Κοραής καταγγέλλει την Ιερά Συμμαχία ως «αληθή συνωμοσία κατά των Λαών». Στρέφοντας το βλέμμα του στην ελληνική περίπτωση, υπερασπίζεται την «ιερά τυπογραφία», την ελευθερία δηλαδή του Τύπου, καταγγέλλει την κατάργηση της διάκρισης των εξουσιών, στην οποία προχώρησε ο Καποδίστριας, και τον χαρακτηρίζει  «τύραννο». Ως μόνη λύση στο πρόβλημα προτείνει τη γαλλική προστασία. Εμφανίζεται βέβαιος για την πτώση του τυράννου, ωστόσο σημειώνει ότι αδυνατεί να προβλέψει πως θα κυλήσουν τα πράγματα μετά. Υιοθετεί έναν προφητικό, αποκαλυπτικό λόγο αντλημένο από την Παλαιά Διαθήκη και, συγκεκριμένα, το «δρέπανον» του Ζαχαρία. «Ο απροσδοκήτως φανείς ούτος καιρός του Δρεπάνου είναι ο αληθινός καιρός τη Ελλάδος». Το «δρέπανον» ως θεία τιμωρία «δεν θέλει παύσειν να θερίζη, έως να καθαρίση την Ευρώπην όλην από την αντίχριστον ολιγαρχίαν, έως και τους βασιλείς να καταστήση ποιμένας των λαών, και αληθείς νομίμους οικονόμους των λαϊκών ιδρώτων…». Ο Κοραής δεν έχει άλλο τρόπο να στοχαστεί το μέλλον παρά την καταφυγή στον αποκαλυπτικό λόγο, ενώ με τη χειρονομία αυτή περιλαμβάνει την Ελλάδα στον νέο πολιτικό χάρτη της Ευρώπης.

Το χαρακτηριστικό πρόβλημα που τίθεται την περίοδο που εξετάζουμε είναι, όπως αναλύει o Michel Foucault στη Γένεση της Βιοπολιτικής, η διάδραση ανάμεσα στη μοναρχία, την Επανάσταση και την Αυτοκρατορία. Η Επανάσταση οδηγείται, κατά την περίοδο του Ναπολέοντα, σε μια αναφλεγόμενη τροχιά.  Η μοναρχία αντικαθίσταται με την Αυτοκρατορία η οποία παρέχει – υποτίθεται, σε συμβολικό επίπεδο – περισσότερες εγγυήσεις ελευθερίας στον ευρωπαϊκό κόσμο. Σε αυτή την προοπτική εντάσσεται, άλλωστε, η ουτοπική «Γαλλογραικία» του Κοραή και η περιστασιακή πρόσβλεψή του στον Ναπολέοντα για την τύχη των Ελλήνων. Το συνέδριο της Βιέννης θα επιχειρήσει να κλείσει το «αυτοκρατορικό απεριόριστο» και να σχεδιάσει εκ νέου τον χάρτη των μοναρχιών. Οι υπολογισμοί όμως των διαφορετικών κρατών διαφέρουν μεταξύ τους. Η Ευρώπη, κατά την αυστριακή επιδίωξη, έπρεπε να διαμορφωθεί με τον τρόπο που η ίδια η Αυστρία ήταν διαμορφωμένη ως κράτος, ενώ, κατά την αγγλική εκδοχή, έπρεπε να αποτελέσει το ένα άκρο της γέφυρας με την παγκόσμια αγορά. Η γέφυρα θα ήταν η ίδια η Αγγλία. Όπως επισημαίνει ο Foucault, εν προκειμένω εντοπίζουμε «δύο εντελώς διαφορετικούς τύπους ορθολογικότητας και πολιτικού υπολογισμού». Ποιον τύπο ή ποιους τύπους ορθολογικότητας θα ακολουθήσει η Ελλάδα; Πώς συνδέεται με τον χάρτη της Ευρώπης εκείνη την εποχή; Αυτές τις λογικές επεξεργάζεται στην πράξη ο Καποδίστριας, ο οποίος γνωρίζει από πρώτο χέρι τη συνθετότητά τους. Δεν είναι τυχαία, όπως είδαμε στην αρχή, η λέξη που χρησιμοποιεί – εξωτερικές και εσωτερικές «πληροφορίες» –για να περιγράψει την άσκηση της πολιτικής που επιχειρεί να εισαγάγει το υπό διαμόρφωση ελληνικό κράτος στο χάρτη της Ευρώπης.

Τις λογικές αυτές επεξεργάζεται ακατάπαυστα, από θεωρητική πλευρά, και ο Κοραής, ο οποίος βιώνει τη μοναδικότητα των ιστορικών στιγμών με απορητική τόλμη. Το «στάδιο» που ανοίγει η πρόνοια στην επιστολή του 1828, το «δρέπανον» είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα. Τρεις δεκαετίες πριν, ζώντας τη Γαλλική Επανάσταση, γράφει σε ένα Σμυρνιό φίλο του: «Εκράτησεν ο θόρυβος όλην την νύκτα. Το κακόν είναι ότι εις τοιαύτα δεινά, όντες παρόντες, δεν δυνάμεθα με όλον τούτο να άνακαλύψωμεν τήν άλήθειαν· οφθαλμούς εχομεν καί ού βλέπομεν, ώτα έχομεν και ουκ ακούομεν, μόνον ημών το στόμα λαλεί αλόγως και αδιακρίτως και όσα ο οφθαλμός ουκ είδε καί το ους ουκ ήκουσε». Σε τέτοιες φοβερές συνθήκες δεν είναι δυνατή ούτε η ανακάλυψη της αλήθειας, ούτε η άρθρωση συντεταγμένου λόγου.

Το αντικαποδιστριακό φυλλάδιο του Κοραή θα κυκλοφορήσει στην Ελλάδα, θα διαβαστεί και θα παραδοθεί στην πυρά. Ο τύραννος δολοφονείται ένα χρόνο αργότερα, το 1831. Το αβυσσαλέο μένος του Κοραή δεν κατευνάζεται ούτε από τον αφανισμό του κυβερνήτη. Θα προχωρήσει αδίστακτα το ίδιο έτος στην έκδοση του δεύτερου αντικαποδιστριακού φυλλάδιου που ετοίμαζε το προηγούμενο διάστημα. Στο νέο φυλλάδιο καταδικάζει ρητά την πράξη της δολοφονίας του Καποδίστρια, αλλά καταδιώκει αμείλικτα το φάντασμά του. Ο καποδιστριακός Νικόλαος Παγκαλάκης γράφει στα 1832 από το Ναύπλιο στον Κοραή: «ο Πανταζίδης είναι κηλίς της αμωμήτου ζωής σου, την οποία οφείλης να εκτρίψης».

Το φάντασμα του Καποδίστρια θα κυνηγήσει τον Χίο στοχαστή μέχρι τον θάνατό του. Ο κληρονόμος του Κοραή, Ιάκωβος Ρώτας, σε επιστολή του προς τον Νεόφυτο Βάμβα, τον Απρίλιο του 1833, αναφερόμενος στην πολεμική του κοινού τους φίλου «κατά του αειμνήστου Καποδίστρια» σημειώνει : «ουδείς αναμάρτητος. Όταν έλθης εδώ, θέλω σε δείξειν και περί τούτου την Απολογίαν του Γέροντος.» Η φερόμενη ως απολογία του Κοραή παραμένει μέχρι σήμερα, δυστυχώς, ανεύρετη. Γνωρίζουμε ότι ο Ρώτας, που καταγόταν από την Κέα, είχε στην κατοχή του και άλλα κοραϊκά χειρόγραφα, καθώς και κάποια προσωπικά αντικείμενα του Κοραή: ένα κουρδιστό ρολόι με αλυσίδα, που έφερε το όνομά του και το όνομα «Σωκράτης», καθώς και δύο κουταλάκια του καφέ με το όνομά του (Coray).» Η εγγονή του Ρώτα, η οποία φύλασσε το αρχείο του, λεγόταν Κλεαρέτη Σκιαδαρέση, ήταν κάτοικος Αθηνών, και πέθανε στα τέλη του 19ου αι. Αν υπάρχουν σήμερα απόγονοι, θα ήταν ευχής έργο να συμβάλουν στην επιστημονική έρευνα. Θα προσεγγίζαμε έτσι μιαν άλλη διαδρομή της σκέψης του Κοραή, ίσως την τελευταία. Το κείμενο αυτό θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον, καθώς θα όριζε, στο ελληνικό παράδειγμα, την αναπάντεχη στάση του κριτικού λόγου, ο οποίος στρέφεται ενάντια στον εαυτό του με σκοπό να εκτεθεί θαρραλέα στη δημόσια σφαίρα.  Θα μπορούμε να εξετάσουμε με άλλη ματιά και σε άλλο βάθος μια από τις πρώτες διανοητικές συγκρούσεις γύρω από το νεοϊδρυθέν ελληνικό κράτος, καθώς και την πολυπλόκαμη διάδραση μεταξύ θεωρίας και πράξης.

*Ο Κωνσταντίνος Ηροδότου διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στο ΜΠΣ του Τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και είναι μέλος του Εργαστηρίου Πολιτικής Φιλοσοφίας (ΕΠοΦι).