Μέσα σε λίγο διάστημα εμφανίστηκε στο πολιτικό λεξιλόγιο και πήρε πρωτεύουσα θέση, μια σπάνια χρησιμοποιούμενη μέχρι τώρα λέξη, καταρχήν χωρίς πολιτική χροιά: Μνημόνιο.

Αυτό εύλογα θέτει ορισμένα ερωτήματα: τι σημαίνει στην κυριολεξία η λέξη Μνημόνιο; Πως και γιατί εμφανίστηκε; Τι εννοούμε σήμερα με τη λέξη αυτή; Και τελικά, είναι η καταλληλότερη λέξη για να περιγράψουμε αυτό που σήμερα συμβαίνει;

Ας επιχειρήσουμε κάποιες απαντήσεις.

Η λέξη «Μνημόνιο» είναι η μετάφραση της λατινικής λέξης «Memorandum», που χρησιμοποιείται ατόφια σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες.

Σημαίνει απλά καταγραφή ενός θέματος και χρησιμοποιείται συχνά στις διπλωματικές σχέσεις. Στην αγγλική γλώσσα χρησιμοποιείται κυρίως η έκφραση «memorandum of understanding» για την καταγραφή μιας διμερούς ή πολυμερούς συμφωνίας. Με άλλα λόγια, η λέξη «Μνημόνιο» είναι απολύτως ουδέτερη και δεν περιέχει, αυτή καθ’ αυτή, κανένα συγκεκριμένο πολιτικό φορτίο. Πως κατέληξε λοιπόν να γίνει η πιο πολιτικά φορτισμένη λέξη της παρούσας πολιτικής περιόδου;

Για να απαντηθεί η ερώτηση αυτή, πρέπει να ανατρέξουμε στις συνθήκες επικράτησής της. Ως γνωστό, η λέξη χρησιμοποιήθηκε το 2010, όταν αποκαλύφθηκε ότι το δημοσιονομικό έλλειμμα έφτανε τα 36 δισ. € (περίπου το 70% του κρατικού προϋπολογισμού, εκ των οποίων τα 24 δισ. ήταν πρωτογενές έλλειμμα!). Η κυβέρνηση Παπανδρέου σύναψε τότε μια συμφωνία για τη χορήγηση δανείου 110 δισ. €, συμφωνία η οποία επέβαλλε στην Ελλάδα μια σκληρή και απότομη δημοσιονομική προσαρμογή. Η πολιτική αυτή ονομάστηκε από την τότε αξιωματική αντιπολίτευση, την ΝΔ, «μνημονιακή πολιτική». Γιατί όμως επιλέχθηκε αυτή η αόριστη και απολίτικη ορολογία;

Η απάντηση είναι απλή και προφανής. Όλη η προσπάθεια της ΝΔ ήταν τότε να αποκρύψει τις δικές της ευθύνες και να υποστηρίξει ότι η κρίση ξεκινούσε με την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, όχι με την κυβέρνηση ΝΔ, που είχε δημιουργήσει το δυσθεώρητο έλλειμμα. Οποιαδήποτε προσπάθεια ονομασίας της κρίσης με πραγματικούς πολιτικούς όρους θα αναδείκνυε και τις δικές της ευθύνες. Στην αφήγηση της ΝΔ, το «Μνημόνιο» έπρεπε να εμφανίζεται σαν κεραυνός εν αιθρία.

Αυτή η λεκτική απλοποίηση επικράτησε επικοινωνιακά. Πράγματι, η κρίση μέχρι το 2009 ήταν λίγο-πολύ αόρατη, εμφανίστηκε απότομα και ταίριαζε να χαρακτηριστεί με μια καινούργια λέξη. Επίσης, η καινούργια λέξη, «Μνημόνιο», με την αοριστία της, βοηθούσε στο να παρακαμφθούν πολιτικές αναλύσεις, που θα ανεδείκνυαν σύνθετες ευθύνες. Στο παιχνίδι της πολιτικής απλούστευσης, το Μνημόνιο ήταν το απόλυτο κακό, το οποίο είχε ξεπεταχτεί από το πουθενά, ξαφνικά και απρόκλητα! Η ισοπέδωση της πολιτικής πραγματικότητας με έναν και μόνο όρο, τόσο αόριστο, αποδυνάμωσε την ανάλυση των πολιτικών εξελίξεων και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της κάθε περιόδου, από τότε μέχρι σήμερα.

Έτσι βρέθηκαν «αντιμνημονιακοί» από την ΝΔ μέχρι την αριστερά, από τους αναρχικούς μέχρι την Χρυσή Αυγή. Προφανώς όμως το νόημα που δίνεται στον όρο αυτό είναι εξαιρετικά διαφορετικό σε κάθε περίπτωση. Θα προσπαθήσω να δώσω τη δική μου εκδοχή, από την σκοπιά μιας αριστερής αντίληψης.

Η ουσία της πολιτικής που εφαρμόζεται σήμερα υπό τον όρο «Μνημόνιο» είναι μια ακραία νεοφιλελεύθερη πολιτική. Ο χρηματιστηριακός νεοφιλελευθερισμός είναι ένα σύστημα όπου το κέρδος δεν αντλείται πλέον απλά από την εκμετάλλευση της εργασίας στην παραγωγική διαδικασία, αλλά από την σπέκουλα. Αν ο βιομηχανικός παραγωγικός καπιταλισμός μπορεί, χάρη στην εργασιακή εκμετάλλευση, να αποφέρει πχ 10 ή 15% ετήσιο κέρδος, ο σπεκουλαδόρικος νεοφιλελευθερισμός μπορεί να αποφέρει το κέρδος αυτό σε… μια μέρα! Πρόκειται για ένα σύστημα που δημιουργεί και εξυπηρετεί μια περιορισμένη νέα οικονομική ελίτ, ενώ ισοπεδώνει πλέον ακόμα και την μεσαία τάξη, επιταχύνοντας τη συσσώρευση του πλούτου σταθερά σε λιγότερα χέρια.

Αυτή η πολιτική επιβάλλεται σε διάφορες χώρες με αφορμή τις ίδιες τις κρίσεις του συστήματος, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Η σωστή ονομασία της «Μνημονιακής πολιτικής» θα ήταν συνεπώς «Παγκοσμιοποιημένος νεοφιλελευθερισμός». Αναγνωρίζω ότι, με όρους επικοινωνίας, η ονομασία αυτή υστερεί μπροστά στο «Μνημόνιο». Αλλά αν δεν θέλουμε να πέσουμε σε παγίδες, καλό θα ήταν να αποφασίσουμε πλέον να ονομάσουμε τα πράγματα με το σωστό όνομά τους. Ας εξηγήσουμε γιατί.

Πρώτον, διότι είναι πολύ εύκολο το «Μνημόνιο» να μετονομαστεί και να συνεχίσει με άλλο όνομα, όπως πχ «Πρόγραμμα», «Πιστωτική Γραμμή Στήριξης» κοκ. Δεύτερον, διότι το «Μνημόνιο», ακόμα και με άλλο όνομα, κάποια στιγμή θα τελειώσει. Θα λήξει δηλαδή η επίσημη σύμβαση της Ελλάδας με θεσμικούς δανειστές. Αυτό όμως δεν θα σημαίνει υποχρεωτικά ότι θα λήξει και η εφαρμογή της νεοφιλελεύθερης πολιτικής. Αυτή μπορεί να εφαρμόζεται ακόμα και χωρίς εκ των έξω θεσμική επιβολή, υπό την σιδηρά επιβολή μιας ντόπιας κυβέρνησης με αυτόν τον προσανατολισμό.

Τρίτον, και εδώ ίσως δημιουργηθούν παράδοξες επικοινωνιακές συνέπειες, μια μέλλουσα αντινεοφιλελεύθερη κυβέρνηση μπορεί να συνάψει μια νέα συμφωνία με τους εταίρους μας, με όρους διαφορετικούς από τους προηγούμενους και συμφέρουσα για την χώρα μας. Ακούγεται οξύμωρο, αλλά είναι η πραγματικότητα. Αύριο μια νέα κυβέρνηση, στο πλαίσιο μιας πραγματικής και σκληρής διαπραγμάτευσης, θα πετύχει διαγραφή μέρους του χρέους, επιμήκυνση της αποπληρωμής, ρήτρα ανάπτυξης κοκ. Και αυτό θα αποτυπωθεί σε μια συμφωνία.

Αυτή η συμφωνία πως θα ονομαστεί;