Διακόσια χρόνια τώρα, το Φιλελληνικό Κίνημα καλά κρατεί. Σε εποχές κρίσης για την Ελλάδα οι Ευρωπαίοι αφυπνίζονται: Τη δεκαετία του 1820 …κεντούσαν πίνακες για το σαλόνι τους με σκηνές του ελληνικού Αγώνα, έπιναν το τσάι τους ή έτρωγαν τη σούπα τους σε σερβίτσια με τη μορφή του Μιαούλη και συσσωρεύονταν στο λιμάνι της Μασσαλίας για να ταξιδεύσουν προς τον επαναστατημένο Μοριά, ενώ το 2012 συγκεντρώνονται στις κεντρικές πλατείες των πρωτευουσών τους κρατώντας πλακάτ GRECIA NO ESTΑS SOLA και διοργανώνουν διαδικτυακά κινήματα υπέρ των Ελλήνων… 

Ads

 2011-12: Η Ελλάδα ταλανίζεται πλέον βαθειά από δημοσιονομική και αξιακή κρίση, τους υπέρογκους εξωτερικούς δανεισμούς και τις απαιτήσεις των δανειστών της. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο έχει κληθεί προς βοήθεια, επιβάλλοντας όλο και σκληρότερους όρους σε ένα κράτος που συρρικνούται και μαραζώνει καθημερινά. Η χώρα απαξιώνεται και λοιδορείται διεθνώς από το χρηματοπιστωτικό σύστημα, αλλά παράλληλα αρχίζουν να ακούγονται και οι πρώτες φωνές συμπαράστασης και προβληματισμού. Σταχυολογούμε:
 
Σάββατο, 18 Φεβρουαρίου 2012, πολίτες σε διάφορες πρωτεύουσες του κόσμου συγκεντρώνονται σε κεντρικές πλατείες διαμαρτυρόμενοι για την οικονομική κρίση, τα σκληρά μέτρα αλλά και την απαξίωση του ελληνικού λαού, με αφορμή την ψήφιση του «Μνημονίου 2»:  WE ARE ALL GREEKS NOW. Παράλληλα, οργανώνονται και διαδικτυακές ομάδες με το ίδιο σύνθημα και το κίνημα εξαπλώνεται ταχύτατα.
 
Την Τρίτη, 21 Φεβρουαρίου 2012, η «Liberation» δημοσίευσε το κείμενο «Sauvons le peuple grec de ses sauveurs!» (Να σώσουμε τον ελληνικό λαό από τους σωτήρες του!), που υπογράφηκε από πολλούς γνωστούς διανοούμενους και καλλιτέχνες. Το κείμενο αυτό μεταφράστηκε άμεσα σε 5 γλώσσες και ταξίδεψε σε διάφορες γωνιές του πλανήτη μέσω του διαδικτύου.
 
Είχε προηγηθεί, τη χαρακτηριστική ημερομηνία 11/11/11, η «Έκκληση της Νάντης» (Nantes, Γαλλία) για την Ελλάδα, με το κεντρικό σύνθημα Par solidarité, je suis Grec aussi, (Λόγω αλληλεγγύης, είμαι και εγώ Έλληνας!), ένα κίνημα με τη συμβολική χειρονομία να ζητήσουν την ελληνική υπηκοότητα Ευρωπαίοι πολίτες, θέλοντας να δηλώσουν τη συμπαράστασή τους για τα σκληρά, οικονομικά και όχι μόνο, μέτρα εις βάρος των Ελλήνων.

 
Και βέβαια, δεν είναι η πρώτη φορά που οι δυνάμεις των λαών της Ευρώπης κινούνται υπέρ των Ελλήνων. Διακόσια χρόνια πριν, στις αρχές του 19ου αιώνα, είχε αρχίσει να δημιουργείται ένα έντονο ενδιαφέρον για τα ελληνικά κλασικά γράμματα, την τέχνη και τον πολιτισμό και πολλοί ευρωπαίοι περιηγητές επισκέπτονταν την περιοχή των Βαλκανίων που είχε αναπτυχθεί ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός αναζητώντας τα κατάλοιπά του. Μεταξύ αυτών και ο Λόρδος Βύρωνας, όπου το διάστημα 1809-1811 ταξίδεψε σε περιοχές της Μεσογείου και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ενώ διέμεινε και στην Αθήνα. Εκεί, μάλιστα, ξεκίνησε το γράψιμο του ποιητικού του έργου Childe Harold που ήταν εμπνευσμένο από τις περιπλανήσεις του και, όταν εκδόθηκε στην Αγγλία, γνώρισε τεράστια επιτυχία. Όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση ―το πρώτο κίνημα που εκδηλώθηκε στην Ευρώπη σε ένα μη χριστιανικό περιβάλλον, μέσα στους κόλπους της αχανούς Οθωμανικής αυτοκρατορίας― το φαινόμενο του φιλελληνισμού έφθασε στην πλήρη έκφρασή του. Η ιδέα της δημιουργίας ενός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους στα εδάφη που ήκμασε η ελληνική Αρχαιότητα φάνταζε γοητευτική, ιδίως στα μορφωμένα και οικονομικά εύρωστα αστικά στρώματα των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Παράλληλα, σε μια Ευρώπη που μετά το τέλος των Ναπολεόντειων Πολέμων τα φιλελεύθερα και επαναστατικά κινήματα και τα κοινωνικά αιτήματα που είχαν τεθεί στη Γαλλική Επανάσταση τελούσαν υπό πλήρη δίωξη, η ελληνική επανάσταση αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και προσδοκιών.

Το φιλελληνικό κίνημα πρόσφερε σημαντική βοήθεια στην ελληνική υπόθεση, με συναισθηματική αλλά και έμπρακτη αλληλεγγύη: τόσο με την αποστολή χρημάτων, εφοδίων και εθελοντών όσο και με το κλίμα που διαμόρφωσε στην Ευρώπη και την πίεση που άσκησε στις κυβερνήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων για να στρέψουν το κλίμα υπέρ των Ελλήνων επαναστατών. Οι ειδήσεις από τον Αγώνα που δημοσιεύονταν στις ευρωπαϊκές εφημερίδες, διογκωμένες και παραμορφωμένες κάποιες φορές υπέρ των κατορθωμάτων των Ελλήνων, αλλά και οι συστηματικές προσπάθειες επιφανών Ελλήνων του εξωτερικού (όπως του Αδ. Κοραή και του Ι. Καποδίστρια) παρακίνησαν, ήδη από τους πρώτους μήνες της Επανάστασης, έναν μεγάλο αριθμό Ευρωπαίων να συγκεντρωθούν σε λιμάνια της Μεσογείου για να ταξιδέψουν στην επαναστατημένη Ελλάδα. Αρχικά τους άνεργους στρατιωτικούς των Ναπολεόντειων πολέμων, που, μετά την πανευρωπαϊκή αποστράτευση που ακολούθησε το Βατερλό, είχαν βρεθεί χωρίς σταδιοδρομία και είδαν στον ελληνικό αγώνα μια καλή ευκαιρία καριέρας. Υπήρχαν, επίσης, τα ριζοσπαστικά στοιχεία των πρόσφατα ναυαγισμένων επαναστατικών κινημάτων της Ιταλίας και της Ισπανίας που δεν έβρισκαν πουθενά καταφύγιο και ασφάλεια καθώς οι μοναρχίες της Ευρώπης προχωρούσαν σε αμείλικτες εκκαθαρίσεις, αλλά και οι πολιτικά σκεπτόμενοι που θεωρούσαν χρήσιμο να υπάρχει μια ελεύθερη Ελλάδα για να περιορίσει τον «Μεγάλο Ασθενή». Οι φιλελεύθεροι ιδεολόγοι που είχε διαπαιδαγωγήσει η Γαλλική Επανάσταση, πολλοί ενθουσιώδεις φοιτητές, οι καλόπιστοι αρχαιολάτρες, και τέλος, κάποιοι ανέστιοι τυχοδιώκτες ή καιροσκόποι, για τους οποίους η ελληνική επανάσταση φάνταζε ως επικερδής περιπέτεια.

«Δεύτερη μέρα στη Μασσαλία κι ακόμα νιώθω σαν ψάρι έξω από το νερό. Τι είναι όλος τούτος ο κόσμος, όλες οι φωνές, τα χρώματα; Πλήθη ολόκληρα στολισμένα με στρατιωτικές στολές φανταχτερές σαν φτέρωμα παγωνιού πάνε κι έρχονται. Σπάθες, πιστόλες, παράσημα, στρατηγοί, ουσάροι, γλώσσες πολλές ανακατωμένες, Γερμανοί πολλοί, Εγγλέζοι, Γάλλοι, άκουσα και για Δανούς και Ελβετούς, πλήθος μέγα που συγχρωτίζεται με τους ναύτες των καραβιών και παζαρεύει τιμή. Πού πάνε όλοι αυτοί; Στην Ελλάδα.» — Ισίδωρος Ζουργός, «Η Αηδονόπιτα», Πατάκης 2007

Σε 1.200 περίπου υπολογίζονται οι εθελοντές που πήραν συνολικά μέρος στα πολεμικά γεγονότα, από τους οποίους οι 313 έχασαν τη ζωή τους στον αγώνα. Προέρχονται κυρίως από τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία και την Αυστρία, λιγότεροι από την Πολωνία, την Ελβετία, τη Βρετανία και τη Ρωσία, χωρίς να λείπουν και εκπρόσωποι από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, τα Βαλκάνια και την Αμερική. Στον ένοπλο αγώνα έδρασαν οι έμπειροι αξιωματικοί του γαλλικού στρατού Baleste (ο οποίος, επιλεγμένος από τον Υψηλάντη ανέλαβε την οργάνωση μιας στρατιωτικής μονάδας σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα), M. Raybeau (που αργότερα θα εκδώσει βιβλίο με τις αναμνήσεις του, πολύτιμη πηγή για την ιστορία της επανάστασης) και Charles Fabvier (Κάρολος Φαβιέρος, που το 1825 ορίστηκε διοικητής του τακτικού στρατού των Ελλήνων), οι Σκωτσέζοι αξιωματικοί Τόμας Γκόρντον (που έφτασε ένα καράβι φορτωμένο με όπλα και πολεμοφόδια και πήρε μέρος στην πολιορκία της Τριπολιτσάς) και Τζορτζ Φίνλεϊ (που παρέμεινε στην Αθήνα μετά την Επανάσταση, ως ανταποκριτής των «Times» του Λονδίνου), ο Βρετανός αξιωματικός του ναυτικού Frank Hastings, ο Γερμανός στρατηγός Normann (Νόρμαν) που τραυματίστηκε στη μάχη του Πέτα και πέθανε λίγους μήνες αργότερα στο Μεσολόγγι, ο Ελβετός Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ που σκοτώθηκε μαζί με την οικογένειά του στην έξοδο του Μεσολογγίου, ο Ιταλός επαναστάτης και πρώην υπουργός των Στρατιωτικών Santorre Di Santa Rosa  (Σανταρόζα), που έχασε τη ζωή του στη Σφακτηρία.

Σπάθη φιλέλληνα (Ιστορικό Αρχείο Σκιαθά)

Παράλληλα, σε πολλά αστικά κέντρα της Ευρώπης αλλά και στην Αμερική οργανώθηκαν τα περίφημα Φιλελληνικά Κομιτάτα υποστήριξης του Αγώνα με σκοπό την περίθαλψη των αμάχων και την ενίσχυση των αγωνιζομένων με πολεμοφόδια, τρόφιμα και χρήματα, αλλά, κάποιες φορές, και την προώθηση των συμφερόντων της κάθε χώρας στην επαναστατημένη Ελλάδα. Από τα πιο δραστήρια Κομιτάτα, με ανθρωπιστική αλλά και πολιτική δράση, θα γίνουν αυτά του Λονδίνου, του Παρισιού και της Βοστώνης, ενώ ο Γαλλοελβετός τραπεζίτης Ι. Γ. Εϋνάρδος θα γίνει η ψυχή της φιλελληνικής κίνησης στην Ελβετία και Γαλλία. Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1820 στην κεντρική Ευρώπη επικρατεί πλέον η μόδα των φιλελληνικών μοτίβων σε αντικείμενα της καθημερινής ζωής, όπλα και εξαρτήματα ένδυσης: το εργοστάσιο πορσελάνης στο Μοντερό της Γαλλίας παράγει πλήρη σερβίτσια πιάτων με ήρωες και σκηνές από την ελληνική επανάσταση, ενώ μελανοδοχεία, τράπουλες και επιτραπέζια παιχνίδια στολίζονται με Έλληνες μαχητές και καριοφίλια, και οι Ευρωπαίες δέσποινες δημιουργούν μεγάλα κεντήματα με σκηνές του ελληνικού Αγώνα, τα οποία διαθέτουν σε δημοπρασίες για τη συγκέντρωση χρημάτων.
 

Επιτραπέζιο παιχνίδι (τύπου «φιδάκι») που κυκλοφόρησε το φιλελληνικό Κομιτάτο των Παρισίων στα τέλη του 1820, για τη διάδοση των ιδεών της Ελληνικής Επανάστασης και την ενίσχυση των σκοπών της, με τίτλο RENOUVELE DES GRECS  (Ιστορικό Αρχείο Σκιαθά)
 

Και ο πνευματικός κόσμος, βέβαια, θα κινηθεί υπέρ των επαναστατημένων Ελλήνων. Ο ποιητής  Shelley, φίλος του Βύρωνα, θα συνθέσει το λυρικό δράμα Hellas αφιερωμένο στον Αλ. Μαυροκορδάτο. Ο Βίκτορ Ουγκό υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της ελληνικής υπόθεσης. Από τους μεγαλύτερους εκπροσώπους του ρομαντισμού, εκφράζει τις ιδέες του στην ποιητική συλλογή Τα Ανατολίτικα, με αναφορές σε κορυφαία γεγονότα και ήρωες της Επανάστασης, όπως η Σφαγή της Χίου και ο Κ. Κανάρης, ο ποιητής Κ. Ντελαβίν με τα ελεγειακά ποιήματα Μεσσηνιακά στάθηκε υπέρμαχος της ελληνικής υπόθεσης, ο λογοτέχνης Αλ. Λαμαρτίνο  δημοσίευσε φλογερά κείμενα υπέρ της Εθνεγερσίας, ενώ και η συγραφέας Ντελφίν Γκαι στρατεύτηκε στα παρισινά σαλόνια υπέρ των Ελλήνων. Το έργο του Γκαίτε, επίσης, επηρεάστηκε από τα ιδεώδη του ελληνικού κλασικισμού, ο Αλ. Πούσκιν έγραψε το ποίημα Ξεσηκώσου Ελλάς, ενώ ο Φ. Ντοστογιέφσκι σε έναν πανηγυρικό λόγο για τον Πούσκιν το 1880, θα γράψει για το πνεύμα του «βυρωνισμού» μέσα στη σκοτεινή από οράματα Ευρώπη. Επίσης, αμερικανοί ελληνιστές, όπως ο καθηγητής στο Χάρβαρντ Edward Everett ενίσχυσαν τον φιλελληνισμό στη μακρινή Αμερική, όπου ο πρόεδρος των ΗΠΑ James Monroe ανέφερε το 1822: Το όνομα της Ελλάδας γεμίζει τον νου και την καρδιά με τα υψηλότερα και ευγενέστερα αισθήματα. Συγχρόνως, Ευρωπαίοι ζωγράφοι και χαράκτες παρακινούμενοι από το κλίμα του φιλελευθερισμού και ένθερμοι θαυμαστές του αρχαιοελληνικού πνεύματος, φιλοτέχνησαν έργα που παρουσίασαν τον αγώνα των Ελλήνων ως αγώνα του πολιτισμού ενάντια στη βαρβαρότητα. Τα έργα των E. Delacroix, F. E. de Lansac, A. Deneuville, L. Liparrini, Fr. Hayez, G. Mazzola, L. B. Devouges, A. Scheffer, Ad. Friedel, εμπνευσμένα από τα κρίσιμα γεγονότα του ελληνικού Αγώνα και τους ήρωες του, με αληθοφανείς παραστάσεις και φορτισμένα ιδεολογικά, εντυπωσίασαν και παρακίνησαν τους ευρωπαίους.
 

Πιάτα από φιλελληνικό σερβίτσιο φαγητού, κατασκευασμένα στο εργοστάσιο του Montereau στη Γαλλία, περί το 1826-28. Έχουν κεντρικές παραστάσεις με τον Σατωβριάνδο και τον Λόρδο Βύρωνα, οι οποίες πλαισιώνονται  με τα ονόματα των Μιαούλη – Βύρωνα, Μπότσαρη – Εϋνάρδου, Κανάρη – Φαβιέρου (Ιστορικό Αρχείο Σκιαθά)
 

Σε κάθε περίπτωση, ο λόρδος Βύρων και ο Σατωβριάνδος (Chateaubriand) σφράγισαν τη συλλογική μνήμη ως οι κορυφαίοι εκφραστές του φιλελληνισμού. Ο Σατωβριάνδος, περιηγητής και συγγραφέας, με το περίφημο Υπόμνημα περί της Ελλάδος το 1825, ενεργοποιήθηκε στο φιλελληνικό κίνημα και βοήθησε πολύ στο να γνωρίσει η Ευρώπη την ελληνική υπόθεση. Ο Μπάιρον, με την ποίησή του, ενίσχυσε το φιλελληνικό  ρεύμα, ήδη πριν από την Επανάσταση και συντάραξε τον κόσμο όλο με τον πρόωρο θάνατό του στο Μεσολόγγι το 1824. Αξίζει να σταθούμε λίγο περισσότερο σε αυτόν, όχι μόνο για το διαμέτρημά του, αλλά γιατί η περίπτωσή του μας λέει πολλά και για τη σύγχρονή μας πραγματικότητα. Το 1823, ύστερα από παρότρυνση των Άγγλων κεφαλαιούχων που ενδιαφέρονταν για τη σύναψη των πρώτων δανείων με το υπό σύσταση ελληνικό κρατίδιο, κατευθύνθηκε προς την Ελλάδα, όπου τον Δεκέμβριο έφτασε στο Μεσολόγγι. Φημολογείτο ότι έφερνε μαζί του μυθικά ποσά για την ενίσχυση του Αγώνα και όλοι προσπάθησαν να τον προσεταιριστούν. Κατά τον ερχομό του στην Ελλάδα μετέφερε και ένα πιεστήριο, σταλμένο από το φιλελληνικό κομιτάτο του Λονδίνου, μαζί με τον συνταγματάρχη Stanhope, για να ιδρυθεί «ελεύθερος τύπος». Οι Άγγλοι έχουν κατανοήσει πλήρως τη δύναμη του Τύπου  και την θέτουν την υπηρεσία της Επανάστασης! Το τυπογραφείο αυτό κατασχέθηκε από τους Τούρκους, αλλά, με τη βοήθεια των ανθρώπων της συνοδείας του λόρδου Βύρωνα, τελικά εκδόθηκε στο Μεσολόγγι η ιστορική εφημερίδα «Ελληνικά Χρονικά», που συνεχίστηκε έως την πτώση της πόλης το 1826. Ο λόρδος Βύρωνας απεβίωσε στο Μεσολόγγι λίγους μήνες μετά την άφιξή του, στις 19 Απριλίου 1824, Κυριακή του Πάσχα. Στο μεταξύ, πρόλαβε και μεσολάβησε στη σύναψη των εθνικών δανείων και η ελληνική αντιπροσωπεία έτυχε μεγάλης υποδοχής στο Λονδίνο, όπου της παρατέθηκε μάλιστα επίσημο γεύμα στο δημαρχείο της πόλης, με τη συμμετοχή του φιλέλληνα Υπουργού Εξωτερικών και μετέπειτα Πρωθυπουργού Κάνινγκ. Υπήρξε, όμως και από τους πρώτους που συνειδητοποίησε τις καταστροφικές συνέπειες που θα είχε η σύναψη δανείου στην περίπτωση που δεν χρησιμοποιείτο για εθνικούς σκοπούς αλλά για πολιτικές σκοπιμότητες, και προειδοποίησε τους Έλληνες σχετικά…
 
Η ιστορία του φιλελληνισμού δεν σταμάτησε στην Εθνεγερσία του 1821.  Κάθε φορά που η Ελλάδα βρίσκεται σε κρίση, εξεγείρεται, επαναστατεί ή διεκδικεί, πάντα θα υπάρξουν φωνές υπεράσπισής της, που στηρίζονται, ή τουλάχιστον έχουν ως αφετηρία και αφορμή, τον αρχαίο πολιτισμό της χώρας και τα ιδανικά του. Οι Κρητικές Επαναστάσεις του 19ου αιώνα ενάντια στον οθωμανικό ζυγό, και κυρίως η εξέγερση του 1866-1869, αφύπνισαν ένα νέο κύμα υπεράσπισης του ελληνικού αγώνα, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, που εκδηλώθηκε με έμπρακτη υποστήριξη και αποστολή μαχητών. Το ίδιο, και μάλιστα σε μεγαλύτερη κλίμακα και περισσότερο οργανωμένο, έγινε και κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-13, όπου οι Έλληνες μετανάστες στις μακρινές ΗΠΑ συγκροτούσαν με δική τους ευθύνη εθελοντικά σώματα αγωνιστών που έρχονταν να προσφέρουν στον ελληνικό Αγώνα…
  

Πικάσο, Γυναικείο Κεφάλι, 1939,ελαιογραφία σε ύφασμα.
Δωρεά του καλλιτέχνη προς τιμή των Ελλήνων, στο  Hommage à la Grèce. Το έργο εκλάπη πρόσφατα (Ιανουάριος 2012) από την Εθνική Πινακοθήκη.
 

Και τέλος, μια ιδιαίτερη περίπτωση τιμής και σεβασμού για τους Έλληνες, ίσως όχι τόσο γνωστή όσο θα έπρεπε, αποτελεί η συμβολική χειρονομία της γαλλικής διανόησης που είναι γνωστή ως Hommageà la Grèce.  Πρόκειται για τη δωρεά των Γάλλων καλλιτεχνών και διανοούμενων προς τον ελληνικό λαό ως δείγμα σεβασμού για τη γενναία στάση του και την ηρωική του αντίσταση κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Η δωρεά, έγινε με πρωτοβουλία του Roger Milliex το 1949, μια εποχή εξαιρετικά δύσκολη για την Ελλάδα, αφού η χώρα δοκιμαζόταν ακόμα από τον Εμφύλιο Πόλεμο. Περιλαμβάνει πίνακες ζωγραφικής, σχέδια, χαρακτικά, γλυπτά, βιβλία, κείμενα και χειρόγραφα των Ανρί Ματίς (Henri Matisse), Πιερ Μπονάρ (Pierre Bonnard), Φρανσίς Πικάμπια (Francis Picabia), Αντρέ Μασσόν (André Masson), Τζ. Μπρακ (Georges Braque), Αντρέ Φουζερόν (André Fougeron), κ.ά. Ανάμεσά τους ήταν και το γυναικείο κεφάλι του Πικασό που κλάπηκε πρόσφατα από την Εθνική Πινακοθήκη, το μοναδικό έργο σε λάδι του καλλιτέχνη που διαθέταμε…