«Η μόνη γνωστή λειτουργία του ύπνου είναι να θεραπεύσει την υπνηλία», είχε πει κάποτε αστειευόμενος ο Allan Hobson, επιστήμονας και καθηγητής στο Χάρβαρντ. Αυτό φυσικά δεν είναι αλήθεια. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο που οι άνθρωποι περνούν σχεδόν το ένα τρίτο στη ζωή τους στο κρεβάτι.

Ο ύπνος δεν αποτελεί πολυτέλεια, καθώς βοηθάει τον οργανισμό να ξεκουραστεί, προσφέροντας πολλά οφέλη τόσο στην ψυχική όσο και στη σωματική υγεία των ανθρώπων. Σήμερα γνωρίζουμε σε επίπεδο επιστήμης περισσότερα πράγματα για τον ύπνο παρά ποτέ. Ωστόσο, ο ύπνος παραμένει ένα από τα πιο αινιγματικά φαινόμενα στην καθημερινότητά μας.

Τι συμβαίνει στο μυαλό μας ενώ κοιμόμαστε;

Την ώρα του ύπνου ο εγκέφαλος δεν απενεργοποιείται. Μόλις τελικά κοιμηθούμε, συμβαίνουν διάφορα πράγματα. Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι ύπνου: ο ύπνος τύπου REM, ο οποίος χαρακτηρίζεται από ταχεία κίνηση των οφθαλμών και ο ύπνος βραδέων κυμάτων.

Περίπου το 80% του ύπνου μας είναι ύπνος βραδέων κυμάτων, κατά τον οποίο τα ανώτερα τμήματα του εγκεφάλου «σβήνουν» και οι μύες χαλαρώνουν, πράγμα το οποίο ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για το αίσθημα αναζωογόνησης όταν ξυπνάμε. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι ο βαθύς ύπνος είναι σημαντικός για την παγίωση των αναμνήσεων, με τις πρόσφατες εμπειρίες να μεταφέρονται σε μακροπρόθεσμη αποθήκευση.

Καθώς βγαίνουμε από αυτά τα στάδιο περνάμε σε μια περίοδο ύπνου με ταχείες οφθαλμικές κινήσεις (REM), μια φάση που έχει μελετηθεί περισσότερο και θεωρείται αρκετά αινιγματική. Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης, σχεδόν όλοι οι μύες μας είναι παράλυτοι, εκτός από το διάφραγμα, κάτι που μας επιτρέπει να συνεχίσουμε να αναπνέουμε και εκτός από ορισμένους σφιγκτήρες στο πάνω και στο κάτω μέρος της γαστρεντερικής μας οδού, ενώ την ίδια ώρα οι καρδιακοί ρυθμοί αυξάνονται. Τότε ξεκινούν τα ζωντανά όνειρα, τα οποία τείνουν να διαρκούν περισσότερο καθώς προχωράει η νύχτα.  Σύμφωνα με έρευνες, το όνειρο θεωρείται ότι παίζει σημαντικό ρόλο στη μάθηση και τη μνήμη. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά από νέες εμπειρίες, έχουμε την τάση να ονειρευόμαστε περισσότερο.

Πόσο ύπνο χρειάζεται ο οργανισμός μας;

Οι περισσότεροι ξέρουν ότι οκτώ ώρες είναι ο κατάλληλος χρόνος ύπνου καθημερινά. Ωστόσο, αυτό εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ηλικία. Μια ανασκόπηση, στην οποία 18 εμπειρογνώμονες μελέτησαν 320 ερευνητικά άρθρα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο ιδανικός χρόνος ύπνου είναι επτά με εννιά ώρες για τους ενήλικες, οκτώ με δέκα ώρες για τους εφήβους και 17 περίπου για τα μωρά.

Οι ειδικοί υποστήριξαν ότι μερικοί άνθρωποι μπορούν να επιβιώσουν και με λιγότερες ώρες ύπνου, αλλά κάτω από επτά ώρες υπήρχαν σοβαρές ενδείξεις για αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία. Παράλληλα, ο υπερβολικός ύπνος είναι επίσης κακός, αλλά λίγοι άνθρωποι φαίνεται να υποφέρουν από αυτό το πρόβλημα.

Γιατί είμαστε «κολλημένοι» σε αυτόν τον 24ωρο κύκλο;

Τη δεκαετία του 1930, ένας Αμερικανός επιστήμονας, ο Nathaniel Kleitman πέρασε 32 ημέρες 42 μέτρα κάτω από το έδαφος στο σπήλαιο Mammoth του Κεντάκυ. Ο στόχος ήταν να διερευνηθεί το ρολόι του ανθρώπινου σώματος. Ζώντας σε πλήρη απομόνωση, χωρίς εξωτερικά σημάδια της νύχτας και της ημέρας, υιοθέτησε ένα πρόγραμμα με 28 ώρες την μέρα, στο οποίο δεν κατάφερε να προσαρμοστεί. Η θερμοκρασία του σώματος και ο οργανισμός του συνέχισε να λειτουργεί βάσει του 24ωρου που είχε συνηθίσει. Πολλοί άνθρωποι που εργάζονται με βάρδιες, κυρίως το βράδυ, αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα και τα τελευταία χρόνια το ζήτημα έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα.

Αυτό συμβαίνει επειδή εδώ και εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης, η ζωή έχει συγχρονιστεί πλήρως με τον κύκλο ημέρας-νύχτας, καθώς ο πλανήτης μας περιστρέφεται. Οι λεγόμενοι κιρκαδικοί ρυθμοί είναι εμφανείς σε σχεδόν κάθε μορφή ζωής και είναι τόσο έντονα αποτυπωμένοι στο βιολογικό μας μηχανισμό που συνεχίζουν να λειτουργούν ακόμη και όταν δεν υπάρχουν εξωτερικά ερεθίσματα. Για παράδειγμα τα φυτά που διατηρούνται σε ένα σκοτεινό ντουλάπι σε μια σταθερή θερμοκρασία, ανοίγουν και κλείνουν τα φύλλα τους σαν να μπορούν να αισθανθούν τον ήλιο χωρίς να το δουν.

Σε αυτό παίζει πολύ σημαντικό ρόλο η μελατονίνη, η ορμόνη που ρυθμίζει τους κιρκαδιανούς ρυθμούς (τον καθημερινό ύπνο και αφύ­πνιση). Όταν κοιμόμαστε, τα επίπεδα της μελατονίνης ανεβαίνουν. Η άνοδος αυτή όμως παρεμποδίζεται από την παρουσία ακόμα και μιας ελάχιστης ποσότητας φωτός, όπως είναι για παράδειγμα μια λάμπα του δρόμου που φέγγει από ένα παράθυρο. Έτσι δικαιολογείται γιατί όταν σκοτεινιάζει νυστάζουμε.

Τι συμβαίνει όταν δεν κοιμάστε αρκετά;

Σε ακραίες περιπτώσεις, η στέρηση ύπνου μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στον θάνατο. Οι αρουραίοι που στερήθηκαν εντελώς τον ύπνο, πέθαναν μετά από δύο ή τρεις εβδομάδες. Αυτό το πείραμα δεν έχει πραγματοποιηθεί προφανώς σε ανθρώπους, αλλά ακόμη και μία ή δύο μέρες στέρησης του ύπνου μπορεί να επηρεάσουν την σωματική και ψυχική υγεία του ανθρώπου, ακόμα και να δημιουργήσουν ψευδαισθήσεις.

Οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν για την υγεία λόγω έλλειψης ύπνου δεν περιορίζονται μόνο στο αίσθημα της κόπωσης, της εξάντλησης και της υπνηλίας. Οι ειδικοί προειδοποιούν ότι η έλλειψη ύπνου οδηγεί σε κακή απόδοση στην εργασία, αυξημένο κίνδυνο τραυματισμών, τροχαίων ατυχημάτων ενώ συνδέεται και με μια σειρά προβλημάτων υγείας όπως η στεφανιαία νόσος, η υπέρταση, ο διαβήτης, οι αρρυθμίες, η μειωμένη αμυντική λειτουργία του οργανισμού.

Οι μελέτες για την άπνοια έδειξαν ότι πρόκειται για μια πάθηση που βλάπτει τα ζωτικά όργανα κι αυτό έγινε ο καταλύτης για την σοβαρή θεώρηση του ύπνου στην ιατρική. Όταν αποδείχτηκε ότι ορισμένες καταστάσεις που συνδέονται με διαταραγμένο ύπνο θα μπορούσαν να έχουν κακές κλινικές συνέπειες, κατέστη σαφές ότι ο ύπνος ήταν ένας κρίσιμος παράγοντας για τη διατήρηση της καλής υγείας. Επιπλέον, οι μελέτες στα εργαστήρια έφεραν στο φως στοιχεία για το πώς άλλες διαταραχές θα μπορούσαν να διαταράξουν τον ύπνο, για παράδειγμα η νόσος του Πάρκινσον, η οισοφαγική παλινδρόμηση, η ορμονική δυσλειτουργία του θυρεοειδούς και τα εγκεφαλικά τραύματα.

Τον περασμένο χρόνο μια ανασκόπηση 28 υπαρχουσών μελετών διαπίστωσε ότι οι μόνιμοι εργαζόμενοι στη νυχτερινή βάρδια είχαν 29% περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν παχυσαρκία ή να γίνουν υπέρβαρο και 41% περισσότερες πιθανότητες καρδιακής προσβολής ή εγκεφαλικού επεισόδιου.

Παράλληλα, επηρεάζονται η συγκέντρωση και η μνήμη, ενώ οι άνθρωποι είναι πιο παρορμητικοί και δεν σκέφτονται τόσο λογικά. Άλλες έρευνες έδειξαν ότι οι άνθρωποι που δεν κοιμούνται καλά, έχουν περισσότερες πιθανότητες να πουν ψέματα και να εξαπατήσουν. Η στέρηση του ύπνου έχει αποδειχθεί ότι μεταβάλλει επίσης τον βασικό μεταβολισμό του σώματος και την ισορροπία ανάμεσα στο λίπος και τη μυϊκή μάζα.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο ύπνος συνδέεται και με διάφορες ψυχικές ασθένειες. Ο ύπνος παίζει σημαντικό ρόλο στην ικανότητα ρύθμισης των συναισθημάτων σε ανθρώπους που πάσχουν από κατάθλιψη ή αγχώδεις διαταραχές. Ειδικότερα, οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι ο φτωχός ύπνος επηρεάζει συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου που εμπλέκεται στη ρύθμιση αρνητικών συναισθηματικών αντιδράσεων, περιορίζοντας την ικανότητα να βλέπουν τα πράγματα θετικά.