Οι ενεργειακές ανάγκες μιας κοινωνίας αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ευρύτερης οργάνωσης των προτεραιοτήτων της. Οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, για παράδειγμα, ελέγχουν και χρησιμοποιούν ολοένα και μεγαλύτερες ποσότητες ενέργειας.
Αυτό συνεπάγεται αυξημένη συγκέντρωση κεφαλαίου, φυσικών πόρων, τεχνολογιών ενέργειας, αλλά και εξειδικευμένης γνώσης στα χέρια όλο και λιγότερων ατόμων. Το πολιτικό και οικονομικό καθεστώς των ανανεώσιμων τεχνολογιών—συνεχείς ροές ενέργειας που προέρχονται κυρίως από τον ήλιο—παρέχει κίνητρα σε πολυεθνικούς κολοσσούς, όπως η Google, να επενδύσουν σε υποδομές ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ). Εν ολίγοις, η βιομηχανία των ανανεώσιμων τεχνολογιών είναι η νέα μεγάλη “μπίζνα” στον τομέα της ενέργειας.

Δύο πρόσφατα παραδείγματα επικερδούς “μπίζνας” ανανεώσιμων τεχνολογιών στην Ελλάδα είναι το τεράστιας κλίμακας έργο φωτοβολταϊκών πλαισίων Helios και το προτεινόμενο έργο της κοινοπραξίας Ρόκα-Iberdrola(Ισπανία), που ευελπιστεί να χωροθετήσει 75(!) ανεμογεννήτριες βιομηχανικού τύπου (2 MW) στη Χίο. [Για τα δύο αυτά έργα έχουν γραφτεί κατατοπιστικά άρθρα από τους Πανεπιστημιακούς Τέλη Τύμπα και Δημήτρη Μπριασούλη στην Εποχή και την Ναυτεμπορική αντίστοιχα].
Τεχνολoγικές παρεμβάσεις αντιμετωπίζουν ισχυρές αντιστάσεις
Αλλά τέτοιου είδους τεχνολογικές παρεμβάσεις, που είναι τόσο ασύμβατες με την κλίμακα και το δίκτυο διανομής ηλεκτρικού ρεύματος της χώρας—αλλά τόσο συμβατές με την ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού—έχουν συναντήσει ισχυρή αντίσταση από πολιτικές-οικολογικές συλλογικότητες και τις κοινότητες εκείνες, που θα πληγούν περισσότερο από την πιθανή υλοποίησή τους. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι πως οι ΑΠΕ στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται από σοβαρό έλειμμα κοινωνικής εμπιστοσύνης. Οι έννοιες “ανανεώσιμη τεχνολογία” και “κοινωνική δικαιοσύνη” σπάνια συζητούνται μαζί.
Μια περίπτωση ζητήματος κοινωνικής δικαιοσύνης που αφορά στην τεχνολογία των φωτοβολταϊκών είναι το εξής: Oκύκλος ζωής ενός φωτοβολταϊκoύ πλαισίου—δηλαδή η περίοδος από τη στιγμή που συλλέγεται η πρώτη ύλη για την κατασκευή του μέχρι και τον οριστικό του παροπλισμό—περιλαμβάνει “τυφλά σημεία,” τα οποία μπορεί να προκαλέσουν προβλήματα κοινωνικής δικαιοσύνης.
Για παράδειγμα, οι διαδικασίες παρασκευής πολυπυριτίου, που αποτελούν κλειδί για την παραγωγή του μεγαλύτερου μέρους των φωτοβολταϊκών συστημάτων σήμερα, και που λαμβάνουν χώρα ως επί το πλείστον σε κινέζικα εργοστάσια, έχουν συνδεθεί με την απόρριψη αποβλήτων τετραχλωριούχου πυριτίου σε γεωργικές γαίες. Η κατάσταση αυτή εγείρει σοβαρά ηθικά και περιβαλλοντικά ζητήματα σχετικά με τη βιωσιμότητα του κύκλου ζωής των φωτοβολταϊκών, διότι το τετραχλωριούχο πυρίτιο είναι μια τοξίνη που προκαλεί δερματικά εγκαύματα, καρκίνο του πνεύμονα και καταστροφή των γεωργικών καλλιεργειών.

Χωροθέτηση των αιολικών και ηλιακών τεχνολογιών.
Επιπλέον, η λεγόμενη thin-film τεχνολογία φωτοβολταϊκών, η οποία είναι περισσότερο οικονομική και λιγότερο χρονοβόρος ως προς την κατασκευή της, βασίζεται σε τοξικά υλικά (κάδμιο) και σπάνιες γαίες (τελλούριο). Η χρήση, επομένως, τοξικών και σπάνιων υλικών στην παραγωγή φωτοβολταϊκών είναι ένα παράδειγμα των επιπτώσεων που μπορεί να έχουν οι ανανεώσιμες τεχνολογίες αναφορικά με την κοινωνική δικαιοσύνη: επιπτώσεις στον άνθρωπο και το περιβάλλον από την εξόρυξη και επεξεργασία των πρώτων υλών, αναξιοπιστία των προμηθειών, και τοξικότητα που σχετίζεται με τα υλικά καθεαυτά. Mία άλλη παράμετρος κοινωνικής δικαιοσύνης στο πλαίσιο της επιθετικής διάδοσης των ΑΠΕ αφορά στη χωροθέτηση των αιολικών και ηλιακών τεχνολογιών.
Παραδείγματος χάρη, μια ανεξάρτητη συμβουλευτική ομάδα, που συγκροτήθηκε από τις μεγαλύτερες αμερικανικές και καναδικές βιομηχανικές ενώσεις αιολικής ενέργειας, πρόσφατα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι “δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι οι ευκρινείς ή μη ευκρινείς ήχοι που εκπέμπονται από τις ανεμογεννήτριες έχουν άμεσες δυσμενείς επιδράσεις στην ανθρώπινη φυσιολογία.” Ωστόσο, επιστήμονες—βασιζόμενοι σε εκτεταμένες επιτόπιες έρευνες με μέλη κοινοτήτων σε όλο τον κόσμο, τα οποία ισχυρίζονται ότι οι ΑΠΕ έχουν καταστρέψει τις ζωές τους—έχουν τεκμηριώσει τη συσχέτιση αρνητικών επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία με τη λειτουργία ανεμογεννήτριων βιομηχανικής κλίμακας.
Τέτοιου είδους επιπτώσεις ενισχύουν το αίσθημα κοινωνικής αποδυνάμωσης που οι εν λόγω κοινότητες αποδίδουν στην έλλειψη δημοκρατικού διαλόγου σχετικά με τη χωροθέτηση και το σχεδιασμό ανανεώσιμων τεχνολογιών στην επικράτειά τους. Επιπρόσθετα, τα έργα αιολικής και ηλιακής ενέργειας αποτελούν πιθανές αιτίες διατάραξης πολιτιστικών και αρχαιολογικών τοπίων. Οι αντιπαραθέσεις αναφορικά με την εγκατάσταση ή μη ανανεώσιμων τεχνολογιών είναι ουσιαστικά μάχες για το ποιος ελέγχει τις παραγωγικές ιδιότητες του (αγροτικού, τουριστικού, κτλ) τοπίου.
“Beyond Nimbyism” και “Community Energy Initiatives”
Δύο βρετανικά προγράμματα—“Beyond Nimbyism” και “Community Energy Initiatives”—αποτελούν το κέντρο της ακαδημαϊκής μελέτης του φαινομένου της αντίδρασης τοπικών φορέων έναντι των σχεδίων κατασκευής ανανεώσιμων τεχνολογιών. Αξίζει να σημειωθεί επίσης, πως το το 2007 η κορυφαία επιστημονική επιθεώρηση Energy Policyαφιέρωσε ένα ολόκληρο τεύχος στην “κοινωνική αποδοχή των καινοτομιών ανανεώσιμης ενέργειας.” Στην Ελλάδα, η πρόταση της Ρόκας-Iberdrola έχει ξεσηκώσει τους κατοίκους της Χίου οι οποίοι έχουν δημιουργήσει το δικό τους ηλεκτρονικό βήμα (https://www.voreioaigaiosos.gr/), ενώ παρόμοιες πρωτοβουλίες έχουν παρθεί και παλαιότερα από ομάδες αναρχικών στην Κρήτη (https://anarchistsagainsttheport.blogspot.com/).
Επιγραμματικά, η διεθνής βιβλιογραφία υπογραμμίζει τα εξής: α) Η συμμετοχή των κοινοτήτων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων αναφορικά με τη χωροθέτηση των έργων ανανεώσιμης ενέργειας είναι αντιστρόφως ανάλογη με τη συχνότητα των τοπικών αντιδράσεων ενάντια στην κατασκευή μιας εγκατάστασης ΑΠΕ.  β) Η πεποίθηση οτι οι πολίτες απλά δεν επιθυμούν ΑΠΕ “στην πίσω αυλή τους,” η οποία θεωρείται συχνά ως η αιτία για την μη ανάπτυξη ανανεώσιμων τεχνολογιών, δε συλλαμβάνει τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της τοπικής αντίστασης έναντι των ΑΠΕ. γ) Το ζήτημα της εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών της τοπικής κοινότητας και των τεχνικών επαγγελματιών που δραστηριοποιούνται σε έργα ΑΠΕ είναι θεμελιώδους σημασίας.
Οι τρείς δομές
Παρόλο, λοιπόν, που η βιβλιογραφία δείχνει ότι η ανάπτυξη έργων ΑΠΕ θα πρέπει να εδράζεται στη συμμετοχή των τοπικών φορέων και κοινοτήτων, δεν υπάρχει επί του παρόντος ένα μοντέλο—στην Ελλάδα, ή οπουδήποτε αλλού στον κόσμο—για το πώς οι εμπλεκόμενοι φορείς θα μπορούσαν να συμβάλλουν στη διευκόλυνση και την αξιολόγηση της συμμετοχής των πολιτών στη διαμόρφωση της ατζέντας των ανανεώσιμων τεχνολογιών.  Η δομή ενός τέτοιου μοντέλου θα μπορούσε να βασιστεί στις ακόλουθες ερωτήσεις:

1. Για ποιο λόγο οι εργολάβοι μηχανικοί επικαλούνται τη συμμετοχή (ή μη συμμετοχή) της εκάστοτε κοινότητας στις διεργασίες έγκρισης/χωροθέτησης ενός έργου ανανεώσιμων τεχνολογιών;
2. Τι ακριβώς καθήκοντα ή παρεμβάσεις συνεπάγεται η συμμετοχή της κοινότητας στις διεργασίες έγκρισης/χωροθέτησης ενός έργου ανανεώσιμων τεχνολογιών;
3. Σε ποιο βαθμό θεσμοθετείται η συμμετοχή της κοινότητας στην αδειοδότηση και χωροθέτηση ενός έργου ΑΠΕ;

Το πλαίσιο κοινωνικής δικαιοσύνης σημαίνει ανατροπή της τρέχουσας συγκυρίας. Το κρίσιμο ερώτημα, ωστόσο, είναι πως ένα τέτοιο πλαίσιο θα μπορούσε να εφαρμοστεί ρεαλιστικά στη χώρα μας και αλλού. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να δοθεί νομική ισχύ στη συνεργασία τοπικών και τεχνικών φορέων με την τοπική κοινότητα, όπως προτείνεται, με τρόπο λιγότερο προβληματικό από τις λεγόμενες Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ);
Για να ξεκινήσει κάτι τέτοιο θα πρέπει οι μηχανικοί να ασχοληθούν με τη διαμόρφωση περιβαλλοντικών πολιτικών και να αναζητήσουν τρόπους διευκόλυνσης του είδους των συμμετοχικών διαδικασιών που αναφέρονται παραπάνω.
Η ανάπτυξη ηλιακών και αιολικών τεχνολογιών είναι πιθανό να θέσει παλιά προβλήματα (νεοφιλελευθερισμός, τεχνοκρατία, γραφειοκρατία) σε νέα πλαίσια. Με άλλα λόγια, η ηλιακή και αιολική ενέργεια θα αλλάξουν ελλάχιστα τη σχέση μας με το περιβάλλον όσο η ανάπτυξή τους συνεχίζει να υποστηρίζει και να υποστηρίζεται από πολυεθνικές εταιρείες, τεχνοκρατικές ιδεολογίες και γραφειοκρατικές πολιτικές δομές.  Η μελλοντική εγκατάσταση ανανεώσιμων τεχνολογιών στην Ελλάδα θα είναι μόνο εν μέρει μια ιστορία με ανεμογεννήτριες και φωτοβολταϊκά πλαίσια. Στην πραγματικότητα, οφείλει να είναι μια ιστορία κοινωνικής δικαιοσύνης, βιώσιμων κοινοτήτων, και συμμετοχικών τεχνολογικών πολιτικών.

Νικόλας Σακελλαρίου, Περιβαλλοντική Επιστήμη, Πολιτική και Management – 
Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Μπέρκλεϋ
Σημείωση: 
Συντμημένη έκδοση του άρθρου δημοσιεύτηκε στο protagon.gr 
(14/10/2012).  Ευχαριστώ θερμά την Χριστίνα Παπαδάκη και το onair24.gr 
που με προσέγγισαν προκειμένου να αναδημοσιεύσουν το κείμενο 
στην ολοκληρωμένη του έκδοση, με τον πρωτότυπο τίτλο.