Εκατό χρόνια πριν, η ρωσική επανάσταση έθετε τέλος στην μοναρχία και άνοιγε τον δρόμο στο σοβιετικό καθεστώς. Όπως αναλύθηκε σε προηγούμενο άρθρο, η Ρωσία του Βλαντιμίρ Πούτιν αισθάνεται άβολα με τον εορτασμό της επετείου της επανάστασης του 1917. Στο σημερινό, δεύτερο μέρος της ενδιαφέρουσας συνέντευξης στη Liberation και την Βερονίκ Ντορμάν, o ιστορικός Νικολά Βερτ απαντάει στο ερώτημα: «Οκτώβριος 1917: πραξικόπημα ή επανάσταση;». 

Επιμέλεια / Μετάφραση: Γεωργία Πρωτογέρου

Ας επιστρέψουμε στα γεγονότα: σε ποια κατάσταση είναι η χώρα τον Φεβρουάριο του 1917;

Είναι σε μια βαθιά πολιτική κρίση, η οποία ξεκίνησε από τις αρχές του αιώνα. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος έχει ιδιαίτερα καταστροφικές συνέπειες για τη Ρωσία, όπου η ρήξη μεταξύ απολυταρχίας και κοινωνίας έχει ήδη επέλθει. Η ρωσική αυτοκρατορία, σε ένα στάδιο οικονομικού εκσυγχρονισμού που παρέμεινε ημιτελής, βρίσκεται αποδυναμωμένη και αντιμέτωπη με αποκλεισμό όλων των προερχόμενων από την Δυτική Ευρώπη εισαγωγών. Κανείς όμως, δεν περίμενε την επανάσταση. Ούτε οι επαναστάτες ούτε τελικά οι φιλελεύθεροι κύκλοι που είχαν συγκεντρωθεί γύρω από την προοδευτική πτέρυγα της Δούμα. Καθόσον το φιλελεύθερο πείραμα έχει ήδη αποτύχει για πρώτη φορά το 1905, ήταν απρόθυμοι να επιδοθούν σε μια νέα απόπειρα.

Μια εργατική διαδήλωση γίνεται η σπίθα που θα ανάψει το φυτίλι της επανάστασης

Αρχίζει την ημέρα της Γυναίκας, στις 8 Μαρτίου (23 Φεβρουαρίου στη Ρωσία). Πρόκειται για  ένα αυθόρμητο κίνημα εργατριών που αντιμετωπίζουν καθημερινές δυσκολίες όλο και λιγότερο υποφερτές: ένα τεράστιο πρόβλημα έλλειψης αγαθών, του άρτου συμπεριλαμβανομένου. Η μετάπτωση της ρωσικής οικονομίας στην πολεμική προσπάθεια έσπασε πραγματικά την εγχώρια αγορά, επηρεάζοντας την παραγωγή βασικών καταναλωτικών αγαθών. Δημιουργείται ένα τεράστιο πρόβλημα ανεφοδιασμού των πόλεων. Στα μεγάλα εργοστάσια του Πέτρογκραντ [σημερινή Αγία Πετρούπολη] οι εργάτες τίθενται εκ των πραγμάτων σε αργία, λόγω της έλλειψης καυσίμων και πρώτων υλών. Αυτές οι, σε μεγάλο βαθμό, αυθόρμητες εργατικές διαδηλώσεις δεν θα είναι αποφασιστικής σημασίας, δεδομένου ότι, μέσα σε  τρεις ημέρες το κίνημα εξαντλείται, το καθεστώς ξεσπαθώνει με κατασταλτικά μέτρα και δεν είναι παρά η ανταρσία μερικών συνταγμάτων από την φρουρά της Πετρούπολης που θα μετουσιώσει αυτήν την εξέγερση αυτή της πείνας, σε επανάσταση.

Πόσο κρίσιμος είναι λοιπόν ο ρόλος των στρατιωτών;

Ναι, είναι καθοριστικός. Έχουμε λοιπόν μια απέραντη μάζα, αποτελούμενη από στρατιώτες-αγρότες, περίπου δέκα εκατομμύρια άνδρες, δίπλα στην οποία η παρουσία των προλετάριων δεν βαρύνει και τόσο, δεδομένου ότι μετά βίας φτάνουν τα δύο εκατομμύρια. Δεν πρόκειται για στρατιά πολιτών, η απόσταση είναι μεγάλη μεταξύ των μη βαθμοφόρων και των αξιωματικών. Στον στρατό αντικατοπτρίζονται όλες οι κοινωνικές αντιθέσεις. Η πολιτική, η οποία θα ανατρέψει τα πάντα, εισάγεται πράγματι στο στρατό το 1917 με την δημιουργία των επιτροπών των στρατιωτών, που απαρτίζονται από εκλεγμένους στρατιώτες σε όλα τα επίπεδα. Πώς όμως, να διοικήσει κανείς μία στρατιά όπου όλοι τελούν σε διαρκή σύσκεψη και όπου η κάθε διαταγή αποτελεί αντικείμενο διαπραγμάτευσης;

Ποιοί ήταν οι κύριοι παράγοντες της επανάστασης;

Υπήρξαν τέσσερις. Πρώτα ο στρατός και οι αγρότες, οι οποίοι συνδέονται στενά μεταξύ τους. Ένα είδος μεγάλης αγροτικής εξέγερσης αρχίζει στα τέλη του καλοκαιριού του 1917. Το κίνημα αυτό συμπίπτει με την άτακτη επιστροφή των στρατιωτών που λιποτάκτησαν. Η τρίτη επαναστατική διάσταση, είναι εκείνη των εργοστασίων στους μεγάλους βιομηχανικούς κόμβους όπως η Πετρούπολη, η Μόσχα, το Μπακού και ορισμένες πόλεις στο Ντονμπάς της ανατολικής Ουκρανίας. Τέλος, τέταρτη διάσταση, η επανάσταση των εθνοτήτων. Ο Φεβρουάριος του 1917 απελευθερώνει όλη την ενέργεια και τις φυγόκεντρες τάσεις της απέραντης αυτοκρατορίας. Η σύγκλιση αυτών των τεσσάρων μεγάλων κινημάτων επενεργεί ως διασπαστική δύναμη επί ενός πολύ αποδυναμωμένου κράτους. Πολλώ δε μάλλον που οι πολιτικές της προσωρινής κυβέρνησης, που ήταν στην εξουσία  από τον Μάρτιο του 1917, δεν μερίμνησαν για την ενίσχυση του κράτους, αλλά τουναντίον, για τον εκδημοκρατισμό του και μάλιστα κατά τρόπον εξαιρετικά βάναυσο. Η ραχοκοκκαλιά της εξουσίας θρυμματίστηκε.  Οι μπολσεβίκοι δεν είχαν πλέον παρά να παραλάβουν μια εξουσία που είχε σε μεγάλο βαθμό διαλυθεί, κατά την διάρκεια του έτους 1917.

Η ήττα της προσωρινής κυβέρνησης  ήταν άραγε προδιαγεγραμμένη από τις πρώτες αποφάσεις της;

Εκκινούσε με ένα μεγάλο μειονέκτημα, διότι το φιλελεύθερο συνταγματικό πείραμα είχε αποτύχει το 1905-1906. Παρά τις προόδους, όπως η χορήγηση θεμελιωδών ελευθεριών, η προσωρινή κυβέρνηση είχε αποδυναμωθεί, δεδομένου ότι δεν μπορούσε να βρει μια λύση για έξοδο από τον πόλεμο και λύση του προβλήματος της γης. Βρισκόταν πάντα σε μία υστέρηση φάσεως  σε σχέση με την συγκεκριμένη λαϊκή επανάσταση, σφάλλοντας εξαιτίας ενός είδους υπερβολικού νομικισμού, όπως της βούλησης να περιμένει για την εκλογή μιας Συντακτικής Συνέλευσης καθ’όλους τους νόμιμους τύπους, σε μια στιγμή όπου υπήρχε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και οι μάζες ήθελαν τα πάντα πολύ γρήγορα, ενώ δεν είχαν και ιδιαίτερο ζήλο προς τον συνταγματικό νομικισμό.

Οκτώβριος 1917: πραξικόπημα ή επανάσταση;

Για το σύνολο της φιλελεύθερης σχολής, ο Οκτώβριος είναι ένα πραξικόπημα. Για τους Μπολσεβίκους, είναι μία λαϊκή επανάσταση, που διεξήχθη από το προλεταριάτο και τους φτωχούς αγρότες. Η ιδέα της σύγκρουσης μιας πολύπλευρης επανάστασης και του πραξικοπήματος των Μπολσεβίκων, που στιγμιαία ανέλαβε προ όφελός του μια σειρά από λαϊκές προσδοκίες, οδήγησε σε παρεξηγήσεις που δεν άργησαν νε έρθουν στην επιφάνεια μέσα σε μερικούς μήνες.

Σε ποιά στιγμή επιβάλλεται ο μύθος της νικηφόρας επανάστασης στην ίδια την Ρωσία;

Η αποκρυστάλλωση δεν επιβάλλεται παρά στα τέλη της δεκαετίας του 1920, όταν ο Στάλιν ανέρχεται στην εξουσία, έχοντας εν τω μεταξύ εξαλείψει τις έτερες κομμουνιστικές τάσεις  και χαρακτηρίσει τα υπόλοιπα κόμματα ως μικροαστικά. Ωστόσο, για δέκα χρόνια μετά τα γεγονότα του 1917, μπορεί κανείς να εξακολουθεί να γράφει σχετικά με τις αποκλίσεις ανάμεσα στον Λένιν, τον Κάμενεφ, κ.λπ. Στη συνέχεια, ο επίσημος λόγος θα κλειδώσει για δεκαετίες.