Η Ελλάδα εισήγαγε το θεσμό του «συμφώνου συμβίωσης» με το Ν 3719/2008 (ά 1-13), το οποίο συνάπτεται με συμβολαιογραφικό έγγραφο και δίνει περιουσιακά δικαιώματα στους συμβαλλομένους. Ο θεσμός απαντάται σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη, εισήχθη δε καταρχάς υπέρ των ομόφυλων ζευγαριών, ακριβώς επειδή αυτά ήταν –και συνεχίζουν να είναι στις περισσότερες χώρες- αποκλεισμένα από το θεσμό του γάμου. Από τις χώρες που γνωρίζουν το θεσμό αυτό, μόνο η Ελλάδα και η Λιθουανία απέκλεισαν τα ομόφυλα ζευγάρια, αυτά δηλαδή ακριβώς που τον χρειάζονται, δεδομένου ότι δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν το θεσμό του γάμου. Της Λίνας Παπαδοπούλου*

Ads

Ειδικότερα, όπως σημείωσε το Δικαστήριο: «…εννέα χώρες (Βέλγιο, Δανία, Γαλλία, Ισλανδία, Ολλανδία, Νορβηγία, Πορτογαλία, Ισπανία και Σουηδία) αναγνωρίζουν το γάμο ομοφύλων. Επιπρόσθετα, δεκαεπτά κράτη μέλη αναγνωρίζουν κάποιον τύπο συμφώνου συμβίωσης για ομόφυλα ζευγάρια (Ανδόρα, Αυστρία, Βέλγιο, Τσεχία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ουγγαρία, Ισλανδία, Ιρλανδία, Λιχτενστάιν, Λουξεμβούργο, Ολλανδία, Σλοβενία, Ισπανία, Ελβετία και Ηνωμένο Βασίλειο). Η Δανία, η Νορβηγία και η Σουηδία αναγνωρίζουν το δικαίωμα στο γάμο ομοφύλων, χωρίς να δίνουν τη δυνατότητα  σύναψης συμφώνου συμβίωσης στα ομόφυλα ζευγάρια. 

Τέλος, η Λιθουανία και η Ελλάδα είναι οι μόνες χώρες του Συμβουλίου της Ευρώπης που έχουν θεσπίσει μια μορφή αναγνωρισμένης συμβίωσης μόνο για ετερόφυλα ζευγάρια, ως εναλλακτική στο γάμο (που είναι δικαίωμα μόνο των ετερόφυλων ζευγαριών)».

Ενάντια στον αποκλεισμό αυτό στράφηκαν με προσφυγή τους στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) τέσσερα ομόφυλα ζευγάρια και το σωματείο «Σύνθεση – Ενημέρωση, Ευαισθητοποίηση και έρευνα», από την Ελλάδα (βλ εδώ https://tvxs.gr/news/ellada/katadiki-toy-edad-gia-symfono-symbiosis-ton-o…). Ξεπερνώντας τον ύφαλο της μη εξάντλησης των εσωτερικών ενδίκων μέσων, δεδομένου ότι τέτοια δεν προβλέπονται στην Ελλάδα κατά παράλειψης του νομοθέτη ή άρνησης του συμβολαιογράφου να συντάξει σύμφωνο μεταξύ ομοφύλων, το ΕΔΔΑ καταδίκασε την Ελλάδα για παραβίαση του άρθρου 8 (προσωπική και οικογενειακή ζωή) σε συνδυασμό με το άρθρο 14 (απαγόρευση αρνητικών διακρίσεων) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) (απόφαση Vallianatos and others v. Greece, εδώ σε μετάφραση του Β Σωτηρόπουλου).

Η ελληνική Κυβέρνηση επιχειρηματολόγησε λέγοντας ότι το σύμφωνο συμβίωσης δεν είχε σκοπό να υποκαταστήσει το γάμο ούτε να αποκλείσει τα ομόφυλα ζευγάρια, αλλά αποσκοπούσε στη νομική κάλυψη ήδη τετελεσμένων κοινωνικών εξελίξεων και συγκεκριμένα στην παροχή περιουσιακών και κληρονομικών δικαιωμάτων για πολλά ετερόφυλα ζευγάρια που συμβιώνουν άτυπα και στην προστασία των κοινών τους τέκνων, με την εισαγωγή του τεκμηρίου πατρότητας και σε περίπτωση ύπαρξης συμφώνου.[1] Και ότι πάντως ο επίμαχος νόμος αποσκοπεί στην ενδυνάμωση του θεσμού του γάμου και της οικογένειας με την παραδοσιακή έννοια. 

Το Δικαστήριο αποδέχεται ότι η προστασία της οικογένειας με την παραδοσιακή έννοια, κατ’ αρχήν, είναι ένας βαρύνων και νόμιμος λόγος, για τον οποίο θα μπορούσε να δικαιολογηθεί μια διαφορετική μεταχείριση. Αυτονοήτως η προστασία των συμφερόντων των παιδιών συνιστά επίσης νόμιμο σκοπό. Έχοντας αποδεχτεί καταρχήν τη νομιμότητα του σκοπού, προχωρά στην εξέταση αν γίνεται σεβαστή η αρχή της αναλογικότητας, αν δηλαδή καταρχάς η διακριτική μεταχείριση σε βάρος των ομόφυλων ζευγαριών είναι κατάλληλο και αναγκαίο μέσο για την εξυπηρέτηση του ως άνω σκοπού.

Δεδομένου ότι τα ομόφυλα ζευγάρια βρίσκονται σε όμοια θέση με τα ετερόφυλα αναφορικά με την ανάγκη για αμοιβαία στήριξη. Σχετικά με την αρχή απαγόρευσης των αρνητικών διακρίσεων το Δικαστήριο τόνισε ότι (σκ 76-77):

«προκειμένου μια υπόθεση να εμπίπτει στο άρθρο 14 θα πρέπει να υπάρχει μια διαφορά στη μεταχείριση προσώπων σε συγκρίσιμες περιστάσεις. Τέτοια διαφορά μεταχείρισης είναι αρνητική διάκριση, όταν δεν υφίσταται αντικειμενική και εύλογη δικαιολόγηση. Με άλλα λόγια, εάν δεν επιδιώκεται νόμιμος σκοπός ή εάν δεν υπάρχει εύλογη σχέση αναλογίας ανάμεσα στα μέσα που χρησιμοποιούνται και στον επιδιωκόμενο σκοπό. Τα Συμβαλλόμενα Κράτη διαθέτουν πεδίο ελεύθερης εκτίμησης για την αξιολόγηση του εάν και σε ποιο βαθμό οι διαφορές σε όμοιες υποθέσεις δικαιολογούν διαφορετική μεταχείριση… . Η έννοια της διάκρισης, κατά το άρθρο 14 ΕΣΔΑ, περιλαμβάνει επίσης περιπτώσεις στις οποίες ένα πρόσωπο ή ομάδα προσώπων υφίσταται λιγότερο ευνοϊκή μεταχείριση σε σχέση με άλλους, χωρίς κατάλληλη δικαιολόγηση, ακόμη κι αν αυτή η πιο ευνοϊκή μεταχείριση δεν αξιώνεται από τη Σύμβαση. … Ο σεξουαλικός προσανατολισμός είναι μια έννοια που καλύπτεται από το άρθρο 14. Το Δικαστήριο έχει κρίνει κατ’ επανάληψη ότι, όπως και οι διαφορές που βασίζονται στο φύλο, έτσι και οι διαφορές που βασίζονται στο σεξουαλικό προσανατολισμό απαιτούν “ιδιαίτερα πειστικούς και βαρύνοντες λόγους” δικαιολόγησης. Όταν υπάρχει διαφορά μεταχείρισης για λόγους που βασίζονται στο φύλο ή το σεξουαλικό προσανατολισμό, το πεδίο ελεύθερης εκτίμησης των Κρατών είναι στενό. Διακριτική μεταχείριση που βασίζεται μόνο στο σεξουαλικό προσανατολισμό είναι απαράδεκτη κατά τη Σύμβαση».

Το Δικαστήριο τονίζει το αυτονόητο, αλλά όχι και για την ελληνική κοινωνία που πάσχει από έλλειμμα φιλελευθερισμού και σεβασμού των προσωπικών επιλογών: ότι «το Κράτος κατά την επιλογή των μέσων που αφορούν την προστασία της οικογένειας και διασφαλίζουν τον σεβασμό για την οικογενειακή ζωή, όπως ορίζεται από το άρθρο 8 ΕΣΔΑ, πρέπει να λάβει απαραιτήτως υπόψη τις εξελίξεις στην κοινωνία και τις αλλαγές στις αντιλήψεις στα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα και τις σχέσεις, συμπεριλαμβανομένου του γεγονότος ότι δεν υπάρχει ένας τρόπος ή μια επιλογή για τη ρύθμιση της οικογενειακής ή ιδιωτικής ζωής του ατόμου». Υπενθυμίζεται ότι ήδη με την απόφαση Shalk and Kopf v Austria το ΕΔΔΑ είχε αναγνωρίσει ότι η σταθερή συμβίωση δύο ομόφυλων προσώπων συνιστά οικογενειακή (και όχι απλώς προσωπική) ζωή, κατά την έννοια της ΕΣΔΑ, και προστατεύεται ως τέτοια. Ο αποκλεισμός συνεπώς των ζευγαριών αυτών από τη δυνατότητα να συνάψουν σύμφωνο συμβίωσης δεν εξυπηρετεί κανέναν θεμιτό σκοπό του Έλληνα νομοθέτη που να δικαιολογεί την παραβίαση του δικαιώματός τους σε ίση με τους υπόλοιπους απόλαυση της οικογενειακής τους ζωής.

Η αρχή της αναλογικότητας επιβάλλει, συνεπώς, να αποδεικνύεται ότι  ένα μέτρο που περιορίζει το δικαίωμα κάποιων ατόμων, όπως εδώ, εξαιρώντας τους από την απόλαυση κάποιου δικαιώματος, με όρους ισότητας, ήταν αναγκαίο για την επίτευξη του νόμιμου καταρχήν σκοπού προστασίας της παραδοσιακής οικογένειας. Το βάρος απόδειξης για την παρέκκλιση αυτή από την αρχή της ισότητας φέρει η Κυβέρνηση και το Δικαστήριο δεν πείστηκε από τα επιχειρήματα της τελευταίας ότι με την εξαίρεση των ομόφυλων ζευγαριών από το πεδίο εφαρμογής του Ν.3719/2008 εξυπηρετούνται οι προαναφερθέντες σκοποί. «Δεν θα ήταν αδύνατο για τον νομοθέτη να περιλάβει κάποιες διατάξεις που αφορούν ειδικώς τα παιδιά εκτός γάμου, ενώ ταυτόχρονα να προβλέψει την επέκταση της γενικής δυνατότητας θέσπισης συμφώνου συμβίωσης στα ομόφυλα ζευγάρια» καταλήγει το Δικαστήριο.

Υπό το φως των ανωτέρω, το Δικαστήριο κρίνει «ότι η Κυβέρνηση δεν παρείχε πειστικούς και βαρύνοντες λόγους ικανούς για να δικαιολογηθεί ο αποκλεισμός των ομόφυλων ζευγαριών από το πεδίο εφαρμογής του Ν.3719/2008. Συνεπώς, κρίνει ότι στην παρούσα υπόθεση έχει παραβιαστεί το Άρθρο 14 σε συνδυασμό με το Άρθρο 8 της Σύμβασης» (σκέψη 92).
 
Το ερώτημα τώρα είναι πόσα χρόνια θα περάσουν μέχρι να ψηφισθεί από την ελληνική Βουλή η τροποποίηση του σχετικού νόμου και η επέκταση του συμφώνου συμβίωσης και στα ομόφυλα ζευγάρια. Ήδη τρία κόμματα (ΣΥΡΙΖΑ, ΠΑΣΟΚ και ΔΗΜΑΡ) έχουν καταθέσει σχετική πρόταση, ενώ η Κυβέρνηση οπισθοχωρεί, μετά τις αντιδράσεις της Εκκλησίας, αξιωματούχοι της οποίας, ως κράτος εν κράτει, απειλούν με αφορισμούς όσους βουλευτές υπερψηφίσουν μια τέτοια πρόταση. Θα ήταν ένα ενδιαφέρον εγχείρημα η συνεννόηση των κομμάτων της αριστεράς και κεντροαριστεράς έστω σε αυτό το θέμα.

Το πρόβλημα όμως παραμένει: για όλες τις αλλαγές στην Ελλάδα περιμένουμε από τους «ξένους» να μας επισημάνουν το αυτονόητο: από το να βάλουμε τάξη στα οικονομικά μας και να χτυπήσουμε τη φοροδιαφυγή, μέχρι το να θεσπίσουμε εναλλακτική θητεία για τους αντιρρησίες συνείδησης ή να παράσχουμε νομική προστασία στα ομόφυλα ζευγάρια. Το αίτημα για ισότητα και σεβασμό των διαφορετικών επιλογών παραμένει ενεργό και επιτακτικό. Όπως και η ανάγκη ωρίμανσης της ίδιας της κοινωνίας.
 
*Λίνα Παπαδοπούλου
Επ Καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου