Αν γοητεύεστε από έργα ζωγραφικής όπως η «Έναστρη Νύχτα» του Vincent van Gogh ή θεωρίες για το χωροχρόνο του Albert Einstein, πιθανότατα θα συμφωνήσετε ότι και τα δύο είναι έργα σκληρής εργασίας αλλά και έντονης δημιουργικότητας. Η φαντασία είναι αυτή που μας ωθεί να διευρύνουμε τους ορίζοντες μας και να έχουμε καινούριες ίδιες για εφευρέσεις και ανακαλύψεις.

Αλλά γιατί υπάρχει τόσο μεγάλο χάσμα στην ικανότητα των ανθρώπων πάνω στη φαντασία και τη δημιουργικότητα; Πριν από πολλά χρόνια επικρατούσε η άποψη ότι η δημιουργικότητα αποτελούσε ένα ξεχωριστό προσόν ειδικά προικισμένων ανθρώπων, οι οποίοι είχαν τη δυνατότητα να το αξιοποιούν αυτό το προσόν και να διακρίνονται σε διάφορους τομείς.

Υπάρχει όμως κάποιος τρόπος για να εκπαιδεύσετε τον εαυτό σας και να γίνετε δημιουργικοί; Η επιστήμη ασχολείται ιδιαίτερα με αυτό το θέμα τα τελευταία χρόνια κι έχει βρει ορισμένες απαντήσεις, που βασίζονται σε τρεις διαφορετικούς αλλά αλληλένδετους τύπους φαντασίας, όπως αναφέρει ο Independent.

Δημιουργική φαντασία

Η δημιουργική φαντασία είναι ουσιαστικά αυτό που ορίζουμε σαν δημιουργικότητα, για παράδειγμα η σύνθεση μιας όπερας, η δημιουργία ενός πίνακα ή η ανακάλυψη μιας σπουδαίας εφεύρεσης. Αυτό φυσικά είναι διαφορετικό από την καθημερινή δημιουργικότητα, που εντοπίζεται στην εμφάνιση ευρηματικών λύσεων στα προβλήματα του σπιτιού ή την κατασκευή χειροτεχνιών.

Η ικανότητά μας να εκπαιδεύουμε τη δημιουργικότητα ή να δημιουργούμε μια κατάσταση δημιουργικότητας είναι εδώ και καιρό ο στόχος πολλών καλλιτεχνών και επιστημόνων. Αλλά είναι κάτι τέτοιο δυνατόν; Γνωρίζουμε ότι ορισμένα άτομα έχουν πιο δημιουργική προσωπικότητα από άλλα. Ωστόσο, η έρευνα έχει δείξει ότι η δημιουργική φαντασία μπορεί επίσης να ενισχυθεί μέσω του περιβάλλοντός μας ή απλά μέσω της σκληρής εργασίας. Ειδικότερα, μελέτες έχουν δείξει ότι όταν τα παιδιά ασχολούνται με δημιουργικό περιεχόμενο ή βλέπουν τους άλλους να «λειτουργούν τη φαντασία τους», γίνονται κι αυτά πιο δημιουργικά.

Υπάρχουν δύο στάδια στη δημιουργική φαντασία. Η «αποκλίνουσα σκέψη» είναι η ικανότητα να σκεφτόμαστε μια ευρεία ποικιλία ιδεών, όλες κάπως συνδεδεμένες με ένα κύριο πρόβλημα ή θέμα. Τείνει να υποστηρίζεται από διαισθητική σκέψη, η οποία είναι γρήγορη και αυτόματη. Στη συνέχεια χρειάζεται η «συγκλίνουσα σκέψη» που θα σας βοηθήσει να αξιολογήσετε τις ιδέες για χρησιμότητα στο κύριο πρόβλημα ή θέμα. Αυτή η διαδικασία υποστηρίζεται από την αναλυτική σκέψη, η οποία τελικά θα σας επιτρέψει να επιλέξετε τη σωστή ιδέα.

Έτσι, αν θέλετε να γράψετε ένα μυθιστόρημα για παράδειγμα, είναι εύλογο να κάνετε το κατάλληλο brainstorming με φίλους ή να παρακολουθήσετε κάποιο μάθημα δημιουργικής γραφής, τα οποία θα σας βοηθήσουν να «κατεβάσετε» νέες ιδέες. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι απαραίτητα θα σκεφτείτε κάτι καλό. Αυτός είναι και ο λόγος που η έρευνα δείχνει ότι η πρώτη προϋπόθεση είναι στην πραγματικότητα η έκθεση σε ποικίλα θέματα και η εμπειρία. Όσο περισσότερο προσπαθείτε να εντρυφήσετε σε έναν τομέα, ακόμα κι αν κάνετε λάθη, τόσο περισσότερη διαίσθηση θα έχετε να επιλέξετε το σωστό.

Επομένως, η δημιουργική επιτυχία δεν έγκειται τόσο στην εξεύρεση μιας μούσας. «Η τύχη ευνοεί το προετοιμασμένο μυαλό», αναφέρει ο μικροβιολόγος Louis Pasteur. Αυτό ισχύει και για την τέχνη, με τον Pablo Picasso να συμβουλεύει: «Μάθετε τους κανόνες σαν επαγγελματίας, ώστε να καταφέρετε να τους σπάσετε σαν καλλιτέχνης».

Φαντασιακή φαντασία

Για πολλούς ανθρώπους, η δυνατότητα να απορροφηθούν πλήρως από μια ιδέα είναι το κλειδί για την ολοκλήρωση ενός επιτυχημένου, δημιουργικού έργου. Για αυτό χρειάζεστε κάτι που οι επιστήμονες αποκαλούν «φαντασιακή φαντασία», δηλαδή την τάση να έχετε πολύ ζωντανές και ρεαλιστικές φαντασιώσεις στο επίπεδο που να σας απορροφούν σε φανταστικούς κόσμους.

Ωστόσο, δεδομένου ότι η φαντασιακή φαντασία μπορεί να σας κάνει ονειροπόλους, αποσπώντας την προσοχή σας από τις καθημερινές υποχρεώσεις, μπορεί να μην φαίνεται σαν μια επιθυμητή ικανότητα με την πρώτη ματιά. Υπάρχει μάλιστα και μια σκοτεινή πλευρά  σε αυτή τη διαδικασία, καθώς το άτομο τείνει να θυμάται δραματικά γεγονότα της ζωής του για να αποφύγει την πραγματικότητα.

Αλλά σίγουρα υπάρχουν οφέλη. Η αφοσίωση των παιδιών στον φανταστικό τους κόσμο συνδέεται με αυξημένη δημιουργικότητα και αφηγηματική ικανότητα. Στους ενήλικες, μπορεί να συμβάλει στη βελτίωση του επαναπροσδιορισμού της μνήμης, της δημιουργικής επίλυσης προβλημάτων και του προγραμματισμού.

Σύμφωνα με τους ειδικούς πάντως κι αυτή είναι μία ικανότητα που μπορείτε να ενισχύσετε. Οι έρευνες δείχνουν ότι τα παιδιά που ενθαρρύνθηκαν από τους γονείς τους να συμμετέχουν σε παιχνίδια ρόλων, ανέπτυξαν περισσότερη φαντασία στο μέλλον. Και δεν είναι ποτέ αργά για να ξεκινήσετε. Ακόμα και οι ερασιτέχνες ηθοποιοί είναι γνωστό ότι έχουν υψηλότερη φαντασιακή φαντασία σε σχέση με το μέσο όρο.

Επεισοδιακή φαντασία

Η επεισοδιακή φαντασία είναι παρόμοια με την φαντασιακή φαντασία, αλλά χρησιμοποιεί κατά κύριο λόγο πραγματικές (επεισοδιακές) λεπτομέρειες μνήμης κι όχι φανταστικές (σημασιολογικές) όταν οπτικοποιεί διάφορα γεγονότα.

Αυτό βοηθά τα άτομα να φανταστούν καλύτερα κι εναλλακτικά το παρελθόν και να μάθουν από τα λάθη τους ή να φανταστούν το μέλλον τους και να προετοιμαστούν γι’ αυτό. Η μικρή έρευνα που έχει γίνει πάνω σε αυτόν το τομέα μέχρι τώρα, δείχνει ότι τα άτομα με μεγαλύτερη ικανότητα στην οπτική απεικόνιση έχουν περισσότερες αισθητικές λεπτομέρειες όταν φαντάζονται το μέλλον τους.

Επιπλέον, αν και τα βιβλία αυτοβελτίωσης προτείνουν ότι αρκεί να «φανταστείτε κάτι και θα συμβεί», αυτό είναι ακριβώς το αντίθετο από εκείνο που πρέπει να κάνετε. Η καλύτερη προετοιμασία για το μέλλον είναι παραδόξως να φανταστούμε τη διαδικασία κι όχι το αποτέλεσμα του επιθυμητού μελλοντικού γεγονότος. Μία μελέτη έδειξε ότι όταν οι φοιτητές φαντάζονταν καλές βαθμολογίες στις επερχόμενες εξετάσεις, παρουσίασαν σημαντικά χειρότερα αποτελέσματα από ό, τι οι φοιτητές που σκεφτόντουσαν τη διαδικασία για να φτάσουν εκεί.

Ωστόσο, σημειώνεται ότι όλοι έχουμε την ικανότητα να χρησιμοποιήσουμε τη φαντασία μας μέχρι κάποιο βαθμό. Έτσι ακόμα κι αν θέλουμε να δημιουργήσουμε κάτι, δεν πρέπει να τα παρατάμε αλλά αντιθέτως να συνεχίζουμε την προσπάθεια με σκληρή δουλειά. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για την τόνωση της δημιουργικότητας, με το παιχνίδι, την πρακτική και την εμπειρία να είναι καθοριστικής σημασίας. Με αυτές τις τεχνικές είναι μάλιστα πιθανό να γίνετε και πιο έξυπνοι. Όπως είπε ο Αϊνστάιν κάποτε «το αληθινό σημάδι της νοημοσύνης δεν είναι γνώση αλλά φαντασία».