Ο Carlo Rovelli είναι ένας Ιταλός θεωρητικός φυσικός, που θέλει να κάνει τους πολίτες να κατανοήσουν τον ενθουσιασμό του με το επιστημονικό του πεδίο, την έννοια δηλαδή του χρόνου. Το βιβλίο του «Επτά σύντομα μαθήματα φυσικής», με συνοπτικά, ενδιαφέροντα δοκίμιά του με θέματα όπως οι μαύρες τρύπες και τα κβάντα, έχει πουλήσει μέχρι στιγμής 1.3 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως. Σήμερα όμως κυκλοφορεί η «Τάξη του Χρόνου», μια δουλειά μέσω της οποίας ο επιστήμονας δίνει πληροφορίες που μας κάνουν να ξεχάσουμε όσα γνωρίζαμε για το χρόνο, από το γεγονός ότι αυτός «κυλά» μέχρι το ότι όντως υφίσταται.

Ο Rovelli διανύει την 7η δεκαετία της ζωής του και ζει στη Μασσαλία, όπου από το 2010 διατηρεί την ομάδα κβαντικής βαρύτητας στο Κέντρο Θεωρίας της Φυσικής. Πριν από αυτό, βρισκόταν στις ΗΠΑ, στο Πανεπιστήμιο του Pittsburgh, για μια δεκαετία.

Συναντήθηκε και συζήτησε με τη δημοσιογράφο του Guardian, Charlotte Higgins, στη Μπολόνια, όπου και σπούδασε.

Η συζήτησή τους ξεκινά από το πολιτικά ριζοσπαστικό παρελθόν του Rovelli και τον πειραματισμό του με τα ναρκωτικά. Ο ίδιος μιλά για την εποχή που δοκίμασε LSD, ένα γεγονός που έμελλε να αποτελέσει το σπόρο του ενδιαφέροντός του για τη φυσική γενικά και για το ζήτημα του χρόνου συγκεκριμένα. «Ήταν μια εξαιρετικά δυνατή εμπειρία που με άγγιξε μεταξύ άλλων διανοητικά», θυμάται. «Μεταξύ των περίεργων φαινομένων ήταν η αίσθηση της διακοπής του χρόνου. Τα πράγματα συνέβαιναν στο μυαλό μου, αλλά το ρολόι δεν πήγαινε μπροστά. Η ροή του χρόνου είχε σταματήσει. Ήταν μια συνολική ανατροπή της δομής της πραγματικότητας». Είχε ψευδαισθήσεις με διάφορα αντικείμενα, με λαμπερά και εκθαμβωτικά χρώματα – όμως θυμάται επίσης να σκέφτεται κατά τη διάρκεια της εμπειρίας του, και να αναρωτιέται τι πραγματικά συμβαίνει.

Ο επιστήμονας τότε τρόμαξε αρκετά τους συντηρητικούς του γονείς. Ο πατέρας του, που τώρα είναι πάνω από 90 ετών, έμεινε έκπληκτος όταν οι δάσκαλοι του νεαρού γιου του είπαν ότι στην πραγματικότητα τα πήγαινε καλά με τα μαθήματα, παρά τα μακριά του μαλλιά, την πολιτική ιδεολογία του και τα προβλήματά του με την αστυνομία. Ήταν μετά την εξέγερση των φοιτητών στην Ιταλία μετά την απαγωγή και τη δολοφονία του πρώην πρωθυπουργού, Aldo Moro, το 1978, όταν ο Rovelli άρχισε να παίρνει στα σοβαρά τη φυσική. Όμως η πορεία του προς τη μεγάλη ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία ήταν ασυνήθιστη. «Σήμερα όλοι ανησυχούν γιατί δεν υπάρχει δουλειά. Όταν ήμουν νέος, το πρόβλημα ήταν πώς να αποφύγει κανείς την εργασία. Δεν ήθελα να γίνω μέρος του παραγωγικού συστήματος», αναφέρει.

Ο ακαδημαϊκός χώρος, λοιπόν, φαινόταν σαν ένας τρόπος αποφυγής του κόσμου της συμβατικής δουλειάς και, για μερικά χρόνια, ο Rovelli ακολούθησε την περιέργειά του χωρίς την αίσθηση φιλοδοξίας για καριέρα. Πήγε στο Τρέντο, στη βόρεια Ιταλία, για να συμμετάσχει σε μια ερευνητική ομάδα που τον ενδιέφερε και κοιμόταν στο αυτοκίνητό του για μερικούς μήνες. Έπειτα πήγε στο Λονδίνο, επειδή ενδιαφερόταν για το έργο του Chris Isham και στη συνέχεια στις ΗΠΑ, για να είναι κοντά σε φυσικούς όπως ο Abhay Ashtekar και ο Lee Smolin. «Η πρώτη μου επιστημονική μελέτη εκδόθηκε τρομερά αργά σε σύγκριση με αυτό που θα έπρεπε να κάνει ένας νέος άνθρωπος τώρα. Και αυτό ήταν ένα προνόμιο – έμαθα περισσότερα πράγματα, υπήρχε περισσότερο χρόνος». Τα δημοφιλή του βιβλία επίσης εκδόθηκαν σχετικά αργά, μετά την ακαδημαϊκή μελέτη της κβαντικής βαρύτητας που δημοσιεύθηκε το 2004.

Το έργο του Rovelli ως φυσικός, επιχειρεί να καλύψει το μεγάλο κενό που άφησε ο Αϊνστάιν αφενός και την ανάπτυξη της κβαντικής θεωρίας αφετέρου. Εάν η θεωρία της γενικής σχετικότητας περιγράφει έναν κόσμο καμπυλωτού χωροχρόνου όπου όλα είναι συνεχή, η κβαντική θεωρία περιγράφει έναν κόσμο στον οποίο αλληλεπιδρούν διακριτές ποσότητες ενέργειας. Σύμφωνα με τα λόγια του Rovelli, «η κβαντική μηχανική δεν μπορεί να ασχοληθεί με την καμπυλότητα του χωροχρόνου και η γενική σχετικότητα δεν μπορεί να υπολογίσει τα κβάντα».

Και οι δύο θεωρίες είναι επιτυχείς. Όμως η προφανής ασυμβατότητά τους είναι ένα ανοιχτό πρόβλημα και ένα από τα τρέχοντα καθήκοντα της θεωρητικής φυσικής είναι να προσπαθήσει να φτιάξει ένα εννοιολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο και οι δύο λειτουργούν. Το πεδίο της θεωρίας του Rovelli προσφέρει μια πιθανή απάντηση στο πρόβλημα, στο οποίο ο χωροχρόνος θεωρείται κοκκώδης, μια λεπτή δομή που υφαίνεται από βρόχους.

Η θεωρία των αλυσίδων προσφέρει μια άλλη, διαφορετική πορεία προς την επίλυση του προβλήματος. Όταν ο Rovelli ερωτάται τι σκέφτεται για το ενδεχόμενο ότι η εργασία της κβαντικής βαρύτητας βρόχων μπορεί να είναι λάθος, ο ίδιος εξηγεί ότι το λάθος δεν είναι και το νόημα. Αυτό βρίσκεται στην ίδια τη συζήτηση γύρω από το θέμα. Και ούτως ή άλλως, «Αν ρωτάς ποιος είχε τον μακρύτερο και πιο εντυπωσιακό κατάλογο αποτελεσμάτων είναι ο Einstein χωρίς καμία αμφιβολία. Αλλά εάν ρωτάς ποιος είναι ο επιστήμονας που έκανε τα περισσότερα λάθη, εξακολουθεί να είναι ο Αϊνστάιν» αναφέρει στη Charlotte Higgins.

Πώς ταιριάζει ο χρόνος με την εργασία του; Ο χρόνος, όπως ο Einstein απέδειξε εδώ και καιρό, είναι σχετικός – ο χρόνος περνά πιο αργά για ένα αντικείμενο που κινείται γρηγορότερα από ένα άλλο αντικείμενο, για παράδειγμα. Σε αυτό το σχετικό κόσμο, ένα απόλυτο «τώρα» είναι λίγο πολύ έννοια δίχως νόημα. Επομένως, ο χρόνος δεν είναι κάποια ξεχωριστή ποιότητα που ρέει αδιάκοπα γύρω μας. Ο χρόνος είναι «μέρος μιας πολύπλοκης γεωμετρίας που υφαίνεται μαζί με τη γεωμετρία του χώρου».

Για το Rovelli, υπάρχουν περισσότερα: σύμφωνα με τη θεωρία του, ο ίδιος ο χρόνος εξαφανίζεται στο πιο θεμελιώδες επίπεδο. Οι θεωρίες του μας ζητούν να αποδεχθούμε την αντίληψη ότι ο χρόνος είναι απλώς μια συνάρτηση της «θολής» μας ανθρώπινης αντίληψης. Βλέπουμε τον κόσμο μόνο μέσα από ένα γυαλί, σκοτεινά. Παρακολουθούμε τη σκιά του Πλάτωνα στο σπήλαιο. Σύμφωνα με τον Rovelli, η αδιαμφισβήτητη εμπειρία του χρόνου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον τρόπο συμπεριφοράς της θερμότητας. Στην «Τάξη του Χρόνου», ρωτά γιατί μπορούμε να γνωρίζουμε μόνο το παρελθόν και όχι το μέλλον. Το κλειδί, προτείνεται, είναι η μονής κατεύθυνσης ροή θερμότητας από θερμότερα αντικείμενα σε ψυχρότερα. Ένα παγάκι που πέφτει σε ένα καυτό φλιτζάνι καφέ δροσίζει τον καφέ. Αλλά η διαδικασία δεν είναι αναστρέψιμη: είναι μονόδρομος, όπως καταδεικνύει ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής.

Ο χρόνος είναι επίσης, όπως τον βιώνουμε, ένας μονόδρομος. Ο επιστήμονας τον εξηγεί σε σχέση με την έννοια της εντροπίας – το μέτρο της διαταραχής των πραγμάτων. Η εντροπία ήταν χαμηλότερη στο παρελθόν. Η εντροπία είναι υψηλότερη όμως στο μέλλον – υπάρχει περισσότερη διαταραχή, υπάρχουν περισσότερες δυνατότητες. Η τράπουλα του μέλλοντος είναι ανακατεμένη και αβέβαιη, σε αντίθεση με το εγγεγραμμένο και «τακτοποιημένο» πακέτο καρτών του παρελθόντος. Αλλά η εντροπία, η θερμότητα, το παρελθόν και το μέλλον είναι ιδιότητες που δεν ανήκουν στη θεμελιώδη γραμματική του κόσμου αλλά στην επιφανειακή μας παρατήρηση. «Αν παρατηρήσω την μικροσκοπική κατάσταση των πραγμάτων», γράφει ο Rovelli, «τότε η διαφορά μεταξύ του παρελθόντος και του μέλλοντος εξαφανίζεται … στη στοιχειώδη γραμματική των πραγμάτων, δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ του «αιτίου» και του «αποτελέσματος»».

Για να γίνουν αυτές οι έννοιες κατανοητές, αρκεί να διαβάσει κανείς τα βιβλία του Rovelli. «Προσπαθώ να γράφω σε διάφορα επίπεδα» εξηγεί. «Σκέφτομαι τα άτομα που όχι μόνο δεν ξέρουν τίποτα για τη φυσική, αλλά και αυτά που δεν ενδιαφέρονται επίσης». Γι’ αυτό και είναι αγαπητός για τη δουλειά του, τόσο στην ακαδημαϊκή κοινότητα, όσο και από πολίτες που έχουν ολοκληρώσει μόλις τη βασική εκπαίδευση.