Οι νεαροί επιστήμονες που κάποτε δημιούργησαν τα Μέσα Kοινωνικής Δικτύωσης πίστευαν ότι με αυτόν τον τρόπο θα συνέβαλαν για να έρθουν οι άνθρωποι πιο κοντά. Αυτό το όνειρο όμως, ανήκει πλέον στον κόσμο της φαντασίας. Σήμερα τα κοινωνικά δίκτυα κατηγορούνται για διάφορα δεινά, από τη διάδοση “ψευδών ειδήσεων” μέχρι τη χρήση τους από ξένες δυνάμεις για αποσταθεροποίηση της δημοκρατίας σε διάφορα μέρη του πλανήτη.

Ακόμη και για το “ψάρεμα” των ενδιαφερόντων μας και την προώθησή τους σε σκιώδεις εμπορικές εταιρείες μέσω της μικροστόχευσης. Δεν είναι λίγα όσα κατά καιρούς γράφονται γι’ αυτά ούτε και η επιτυχία που σημειώνουν τα ντοκιμαντέρ που καταδεικνύουν το κοινωνικό κόστος των Μέσων αυτών.

Μια από τις πιο συνηθισμένες κριτικές που ασκούνται είναι ότι οι ψηφιακές πλατφόρμες και οι αλγόριθμοι τους ενισχύουν την πολιτική πόλωση και την εχθρότητα στο διαδίκτυο. Μάλιστα, κάποιοι ισχυρίζονται ότι στις διαδικτυακές συζητήσεις “ο καθένας από μας μπορεί να γίνει ο ίδιος τρολ” και να μετατραπεί σε προσβλητικό και κυνικό συνομιλητή.

Υπάρχουν, ωστόσο, κάποιες πρόσφατες κοινωνικές και ψυχολογικές μελέτες που δίνουν έναν άλλο τόνο και φωτίζουν κάποιες πτυχές αυτών των φαινομένων, σύμφωνα με τον Antoine Marie μεταδιδακτορικό ερευνητή στην École normale supérieure (ENS) – PSL και άλλους τέσσερεις επιστήμονες από Ινστιτούτο Δημοκρατίας του Πανεπιστημίου της Κεντρικής Ευρώπης και το Τμήμα Πολιτικών επιστημών του Πανεπιστημίου του Άαρχους. .

Η σημασία του κοινωνικού πλαισίου και της ψυχολογίας

Όπως επισημαίνει το TheConversation, αρκετές μελέτες έχουν δείξει ότι οι συγκρούσεις για πολιτικά ζητήματα στο διαδίκτυο οφείλεται εν μέρει σε ψυχολογικούς και κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες ανεξάρτητους από τις ψηφιακές πλατφόρμες.

Σε μια διαπολιτισμική μελέτη όπου ερευνήθηκαν πάνω από 15.000 άτομα από 30 διαφορετικές χώρες, διαπιστώθηκε ότι όπου υπάρχει μεγάλη κοινωνική ανισότητα και δημοκρατικό έλλειμμα, όπως για παράδειγμα στην Τουρκία ή την Βραζιλία, υπάρχει και περισσότερη διαδικτυακή εχθρότητα ανάμεσα στους χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης π.χ. προσβολές, απειλές, παρενοχλήσεις κ.λπ., ως απότοκο της απογοήτευση που βιώνουν σε καταπιεστικά κοινωνικά περιβάλλοντα και πολιτικά καθεστώτα.

Επιπλέον, τα κίνητρα των ατόμων που επιδίδονται σε διαδικτυακή εχθρότητα σχετίζονται περισσότερο με το θέμα του κύρους. Ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που τείνει προς την κυριαρχία, δηλαδή σε μια τάση να επιδιώκει κανείς να υποτάξει τους άλλους στη βούλησή του, μέσω του εκφοβισμού για παράδειγμα.

Σύμφωνα με τα διαπολιτισμικά δεδομένα, σε χώρες όπου υπάρχει ανισότητα και έλλειψη δημοκρατίας, υπάρχουν και περισσότερα άτομα με τέτοια χαρακτηριστικά. Ανεξάρτητες αναλύσεις δείχνουν ότι η κυριαρχία αποτελεί βασικό στοιχείο στην ψυχολογία των πολιτικών συγκρούσεων. Επίσης, τα άτομα αυτά είναι πιθανόν να κοινοποιούν περισσότερες “ψευδείς ειδήσεις” που χλευάζουν ή προσβάλλουν τους πολιτικούς αντιπάλους και να να συμμετέχουν σε πολιτικές συγκρούσεις και εκτός σύνδεσης.

Η συσχέτιση μεταξύ διαδικτυακής και εχθρικής συμπεριφοράς είναι ισχυρή: άτομα που είναι εχθρικά στο διαδίκτυο είναι πιο πιθανό να είναι επιθετικά και τοξικά και σε συζητήσεις πρόσωπο με πρόσωπο.

Η πολιτική εχθρότητα στο διαδίκτυο σύμφωνα με τους μελετητές φαίνεται να είναι σε μεγάλο βαθμό προϊόν της αλληλεπίδρασης μεταξύ συγκεκριμένων προσωπικοτήτων και κοινωνικών πλαισίων που καταπιέζουν τις ατομικές φιλοδοξίες. Η απογοήτευση που μπορεί να βιώνουν λόγω των κοινωνικών ανισοτήτων ίσως κάνουν τα άτομα αυτά πιο επιθετικά και να ενεργοποιούν τάσεις του τύπου “εμείς” εναντίον “αυτών”.

Όπως διαπιστώνουν οι επιστήμονες, αν θέλουμε σε πολιτικό επίπεδο, να έχουμε ένα πιο αρμονικό Διαδίκτυο όπως και μια κοινωνία των πολιτών, θα πρέπει πιθανότατα να αντιμετωπίσουμε την ανισότητα του πλούτου και να ενισχύσουμε τη δημοκρατία.

Ανωνυμία και εχθρότητα

Η εν λόγω μελέτη δεν αρνείται ότι τα social media παίζουν ρόλο στην τροφοδότηση της πολιτικής πόλωσης και της εχθρότητας. Τα κοινωνικά δίκτυα επιτρέπουν την ταχεία διάδοση περιεχομένου, επιτρέποντας την παραπληροφόρηση ή την πρόκληση οργής με χαμηλό κόστος.

Η ανωνυμία που προσφέρουν μειώνει την αίσθηση της προσωπικής ευθύνης και της ενσυναίσθησης απέναντι σε συνομιλητές, τους οποίους δεν βλέπουμε πλέον ως άτομα. Πρόσφατες αναλύσεις μας υπενθυμίζουν επίσης ότι τα κοινωνικά δίκτυα λειτουργούν λιγότερο ως καθρέφτης παρά ως παραμορφωτικό πρίσμα για την ποικιλομορφία των απόψεων στην κοινωνία.

Οι εξοργιστικές πολιτικές αναρτήσεις συνήθως γράφονται από ανθρώπους που είναι πιο ριζοσπαστικοί από τον μέσο άνθρωπο είτε όταν σηματοδοτήσουν τις δεσμεύσεις τους, είτε όταν εκφράζουν θυμό, είτε όταν επιθυμούν να κινητοποιήσουν άλλους να συμμετάσχουν σε πολιτικούς αγώνες και προωθούνται από αλγόριθμους που επιδιώκουν να προσελκύσουν την προσοχή.

Η πλειονότητα των χρηστών, που είναι πιο μετριοπαθείς, αποφεύγουν πολιτικές συζητήσεις όπου δεν υπάρχει καλή πίστη και επιχειρηματολογία και οι οποίες συχνά κλιμακώνονται σε εκρήξεις μίσους.

Οι αντίθετες απόψεις ενοχλούν

Η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης φαίνεται να συμβάλλει στην αύξηση της πολιτικής εχθρότητας και της πόλωσης μέσω ενός τουλάχιστον μηχανισμού: της γελοιοποίησης των πολιτικών πεποιθήσεων των αντιπάλων.

Αν και ορισμένα δίκτυα είναι πράγματι έτσι δομημένα (4Chan ή ορισμένα υπο-reddits), οι μεγαλύτερες πλατφόρμες όπως το Facebook (τρία δισεκατομμύρια χρήστες) και το X (550 εκατομμύρια) μας παρουσιάζουν μια ορισμένη ποικιλομορφία απόψεων, που συνήθως δεν υπάρχει στις φιλικές μας σχέσεις. Εξακολουθείτε, για παράδειγμα, να έχετε τακτική επαφή με παλιούς φίλους που έκαναν ακροδεξιά στροφή; Πιθανώς όχι, αλλά είναι πιο πιθανό να διαβάζετε τις αναρτήσεις τους στο Facebook.

Αυτή η έκθεση στην ιδεολογική ετερότητα είναι επιθυμητή, θεωρητικά, αφού λογικά μας βοηθά να να γνωρίσουμε διαφορετικές πολιτικές απόψεις, να αναγνωρίσουμε την κοινή μας ανθρωπιά και, επομένως, να μας κάνει να σεβόμαστε ο ένας τον άλλο περισσότερο.

Δυστυχώς, ο τρόπος με τον οποίο οι περισσότεροι άνθρωποι εκφράζουν τις πολιτικές τους πεποιθήσεις -τόσο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όσο και στις καφετέριες μάλλον στερείται αποχρώσεων και διακριτικότητας. Τείνει να υποβαθμίζει, να γελοιοποιεί και να δαιμονοποιεί τις αντίθετες θέσεις και δεν ενδιαφέρεται τόσο για την επιχειρηματολογία της άλλης πλευράς, όσο για την αφοσίωση σε συγκεκριμένες ομάδες ή σκοπούς, την κινητοποίηση των ανθρώπων που ήδη συμφωνούν μεταξύ τους και τη διατήρηση των δεσμών με ομοϊδεάτες φίλους.

Πειράματα δείχνουν ότι η επανειλημμένη έκθεση σε μη πειστικούς ισχυρισμούς από πολιτικούς εχθρούς ενισχύει τον κομματισμό. Ωστόσο, η σχέση μεταξύ της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και της πολιτικής πόλωσης εξαρτάται από τη διάρκεια της έκθεσης.

Τα αφηγήματα που εστιάζουν σε απειλές για την κοινωνία είναι ελκυστικά. Αλλά για να προσεγγίσουμε σωστά το ζήτημα της σχέσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και της πολιτικής εχθρότητας και πόλωσης, πρέπει να αποφύγουμε τις παγίδες είτε της αφελούς αισιοδοξίας, είτε του συλλογικού πανικού.