Αποτυπώματα ποδιού όπως αυτά του ανθρώπου, που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα στην Κρήτη ίσως θέσουν σε δοκιμασία την κυρίαρχη αφήγηση για την εξέλιξη του πρωτόγονου ανθρώπου. Τα αποτυπώματα είναι περίπου 5,7 εκατομμυρίων ετών και τοποθετούνται σε μια χρονική περίοδο, κατά την οποία, οι προηγούμενες έρευνες τοποθετούν τους προγόνους μας στην Αφρική και με πόδια, όπως αυτά του πιθήκου. Αλλά, όπως επισημαίνουν οι επιστήμονες, τα ευρήματα είναι εξαιρετικά αμφισβητούμενα και υποδεινύουν ότι οι πρόγονοι του ανθρώπου ίσως υπήρχαν στην Κρήτη ταυτόχρονα με την Αφρική. 

Από την ανακάλυψη των απολιθωμάτων του Αυστραλοπίθηκου στη Νότια και Ανατολική Αφρική, κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η κοιτίδα του ανθρώπου θεωρείτο ότι βρίσκεται στην Αφρική. Πιο πρόσφατες ανακαλύψεις απολιθωμάτων στην ίδια περιοχή, [συμπεριλαμβανομένων των χαρακτηριστικών – 3,7 εκατομμυρίων ετών – αποτυπωμάτων στην περιοχή Λαετόλι της Τανζανίας, που δείχνουν να προέρχονται από πόδια όμοια με ανθρώπου και υποδηλώνουν όρθια κίνηση], έχουν ενισχύσει την άποψη ότι οι πρόγονοι του ανθρώπου όχι μόνο προέρχονταν από την Αφρική, αλλά παρέμειναν απομονωμένοι για κάποια εκατομμύρια χρόνια πριν εξαπλωθούν σε Ευρώπη και Ασία.

Η ανακάλυψη των περίπου 5,7 εκατομμυρίων ετών αποτυπωμάτων ποδιών όμοιων με του ανθρώπου στην Κρήτη, που δημοσιεύθηκε αυτήν την εβδομάδα από ομάδα ερευνητών, ανατρέπει αυτήν την εικόνα και υποστηρίζει την ύπαρξη μιας περισσότερο περίπλοκης πραγματικότητας.

Όπως εξηγούν οι επιστήμονες του Uppsala University που συμμετείχαν στην έρευνα, το ανθρώπινο πόδι έχει ένα πολύ διακριτό σχήμα, διαφορετικό από άλλα ζώα της ξηράς. Ο συνδυασμός ενός μακριού πέλματος, με τέσσερα κοντά – που δείχνουν προς τα εμπρός – δάχτυλα και ένα μεγάλο δάχτυλο, που επίσης δείχνει προς την ίδια κατεύθυνση, είναι μοναδικός. Το πόδι των πλησιέστερων συγγενών μας, των μεγάλων πιθήκων, μοιάζει περισσότερο όπως ένα ανθρώπινο χέρι, με το μεγάλο δάχτυλο να είναι σαν αντίχειρας που προεξέχει στο πλάι.

Τα αποτυπώματα στην περιοχή Λαετόλι, που πιστεύεται ότι έχουν γίνει από Αυστραλοπίθηκους, είναι περίπου όμοια με αυτά των σύγχρονων ανθρώπων εκτός από το ότι η φτέρνα είναι στενότερη και το πέλμα δεν έχει καθαρή καμάρα. Αντιθέτως, ο 4,4 εκατομμύριων χρόνων Αρδιπίθηκος από την Αιθιοπία, που ανήκει στις παλαίοτερες γνωστές ανθρωπίδες – γνωστές από τα αρκετά πλήρη απολιθώματά τους – έχει ένα πόδι όμοιο με πιθήκου. Με τον όρο ανθρωπίδες εννοούμε κάθε μέλος της βιολογικής οικογένειας Hominidae, η οποία περιλαμβάνει ανώτερα θηλαστικά όπως ο άνθρωπος, οι χιμπατζίδες, οι γορίλες και οι ουρακοτάγκοι. Οι ανθρωπίδες είναι γνωστοί και ως Μεγάλοι Πίθηκοι.

Τα νέα αποτυπώματα, από την περιοχή Τράχηλος στη δυτική Κρήτη, έχουν μια ολοφάνερα ανθρώπινη μορφή. Είναι ιδιαίτερα αληθινή η μορφή των δακτύλων. Το μεγάλο δάκτυλο είναι ίδιο με το δικό μας σε σχήμα, μέγεθος και θέση και είναι επίσης συνδεδεμένο με τη «μπάλα» του πέλματος – την «φουσκωμένη» περιοχή μεταξύ δακτύλου και καμάρας, η οποία δεν ήταν ποτέ παρούσα στους πιθήκους. Το πέλμα του ποδιού είναι αναλογικά βραχύτερο από ότι τα αποτυπώματα της περιοχής Λαετόλι, όμως έχουν την ίδια γενική μορφή.

Εν ολίγοις, το σχήμα των ιχνών του Τράχηλου δείχνει αναμφισβήτητα ότι ανήκουν σε ένα πρώιμο είδος, σχετικά πιο πρώιμο από αυτό που άφησε τα αποτυπώματα του στην περιοχή Λαετόλι. Τα ίχνη στον Τράχηλο έγιναν σε μια αμμώδη παραλία, πιθανώς σε ένα μικρό δέλτα ποταμού, ενώ τα ίχνη της περιοχής Λαετόλι έγιναν σε ηφαιστειακή τέφρα. «Αυτό που τα κάνει αμφιλεγόμενα είναι η ηλικία και η θέση των εντυπωμάτων», λέει ο Per Ahlberg καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Uppsala και ένας από τους συγγραφείς της μελέτης.

Μέχρι τώρα, όλα τα απολιθώματα ανθρωπίδων που είναι παλαιότερα από 1,8 εκατομμύρια χρόνια (η ηλικία των απολιθωμάτων του πρωτόγονου Ανθρώπου από τη Γεωργία) προέρχονταν από την Αφρική, οδηγώντας τους περισσότερους ερευνητές να συμπεράνουν ότι εκεί ήταν που η ομάδα εξελίχθηκε. Ωστόσο, τα αποτυπώματα της περιοχής Τράχηλος είναι με ασφάλεια χρονολογημένα, επιπλέον του γεγονότος ότι τα αποτυπώματα βρίσκονται ακριβώς από κάτω από ένα διακριτό ιζηματογενές πέτρωμα που σχηματίστηκε όταν η Μεσόγειος θάλασσα αποξηράνθηκε για λίγο πριν από 5,6 εκατομμύρια χρόνια. Κατά περίεργη σύμπτωση, νωρίτερα αυτήν τη χρονιά, μια άλλη ομάδα ερευνητών επανερμήνευσε τα τμήματα από το 7,2 εκατομμυρίων ετών πρωτεύον, τον Γκρεκοπίθηκο, από Ελλάδα και Βουλγαρία ως μια ανθρωπίδα. 

Κατά τη διάρκεια της περιόδου που έγιναν τα αποτυπώματα του Τράχηλου της Κρήτης, μια περίοδος γνωστή ως ύστερη Μειόκαινος, η Σαχάρα δεν υπήρχε, ενώ περιβάλλοντα όμοια με σαβάνα εκτείνονταν πάνω από τη Βόρειο Αφρική γύρω στην ανατολική Μεσόγειο. Επιπροσθέτως, η Κρήτη δεν είχε ακόμη αποκοπεί από το κύριο κορμό της Ελλάδας. Έτσι δεν είναι δύσκολο να γίνει κατανοητό πώς οι πρώτες ανθρωπίδες θα μπορούσαν να έχουν απλωθεί κατά μήκος της νοτιοανατολικής Ευρώπης και την Αφρική και να αφήνουν τα αποτυπώματα των ποδιών τους σε μια μεσογειακή ακτή που θα μπορούσε μια μέρα να αποτελεί μέρος της νήσου της Κρήτης.

«Η ανακάλυψη αυτή αμφισβητεί την κυρίαρχη αφήγηση της εξέλιξης του πρωτόγονου ανθρώπου και είναι πιθανό να προκαλέσει μεγάλη αντιπαράθεση. Το αν η ερευνητική κοινότητα για την προέλευση του ανθρώπου θα αποδεχθεί τα απολιθωμένα αποτυπώματα ως πειστικό στοιχείο της παρουσίας ανθρωπίδων κατά τη Μειόκαινο στην Κρήτη μένει να το δούμε», σχολίασε ο Per Ahlberg.

Οι υποψήφιοι…πρώτοι

Τι είδους πλάσματα με δύο πόδια έχουν περιπλανηθεί στην Ευρώπη ή τις κοντινές χώρες και ποιοι είναι οι υποψήφιοι πρώτοι; Οι πίθηκοι ξεκινούν ήδη πριν από 13 εκατομμύρια χρόνια, όπως ο Pierolapithecus από τη Βαρκελώνη. Δύο εκατομμύρια χρόνια αργότερα, ο Hispanopithecus ζούσε στην ίδια περιοχή. Άριστοι σκελετοί και των δύο υποδεικνύουν ότι πιθανώς περπατούσαν όρθιοι.

Ο Dryopithecus και ο Γκρεκοπίθηκος από την Ελλάδα ήταν επίσης τριγύρω. Ο τελευταίος είναι περίπου 7 εκατομμυρίων ετών, αλλά δυστυχώς δεν βρέθηκε σκελετός εκτός από το κρανίο και τα δόντια. Ελαφρώς παλαιότεροι σε ηλικία περίπου 9 εκατομμυρίων ετών είναι οι πολύ πλήρεις σκελετοί του Oreopithecus από την Ιταλία, ο οποίος αναμφισβήτητα περπατούσε σε δύο πόδια – και πιθανώς στα δέντρα και στο έδαφος.

Στην Κένυα υπήρχε ο Orrorin, επίσης ελαφρώς παλαιότερος από τον Τράχηλο της Κρήτης. Ζούσε στα δέντρα, αλλά περπατούσε στα δύο πόδια, εντελώς όρθια. Είναι όμως σημαντικό ότι, δυστυχώς, δεν υπάρχουν στοιχεία για τα πόδια, οπότε δεν μπορούμε να το συγκρίνουμε με τα ίχνη του Τράχηλου.

Λίγο νεότερος από τον Τράχηλο της Κρήτης, ο Αρδιπείκης από την Αιθιοπία είναι ένα γενικά αποδεκτό μέλος της ανθρώπινης γενεαλογίας. Έμοιαζε περισσότερο με έναν σύγχρονο άνθρωπο: τον Homo sapien. Γίνεται όλο και περισσότερο σαφές ότι ο κοινός πρόγονος των ανθρώπων και των χιμπατζήδων είχε άκρα και κορμό πολύ περισσότερο σαν τον δικό μας παρά από εκείνους των χιμπατζήδων.

Προσοχή στον γορίλα

Τι λοιπόν ή ποιος έφτιαξε τα εντυπώματα του Τράχηλου; Όπως εξηγούν οι ερευνητές στο The Conversation, είναι σίγουρα πειστικά ως πραγματικά αποτυπώματα, από τις λίγες εικόνες που παρέχονται. Η εκτίμηση ηλικίας των 5,7 εκατομμυρίων ετών φαίνεται επίσης σωστή.

Έχουν μια στενή φτέρνα σε σύγκριση με τη γενική ιδέα που έχουμε για το πώς μοιάζουν τα ανθρώπινα ίχνη, όπως σημειώνουν οι συγγραφείς. Αλλά αυτό θα μπορούσε εύκολα να ταιριάζει με το σχήμα των ανθρώπινων αποτυπωμάτων που περπατούν σε υγρή λάσπη, όπως σε μια εκβολή – κάτι που μπορεί να συνέβη. Έχουν ένα μεγάλο δάκτυλο τοποθετημένο πολύ κοντά στα άλλα, όπως το δικό μας, αλλά και του γορίλα. 

Οι γορίλες φαίνεται να είναι από πολλές απόψεις ένα καλό πρότυπο για το ποιο ήταν το βάδισμα των παλαιότερων ανθρωπίνων προγόνων, καθώς κινούνται σε δύο πόδια στο έδαφος καθώς και στα δέντρα.

Το γεγονός είναι ότι τα ανθρώπινα ίχνη, τα βήματα και η λειτουργία του ποδιού ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό ως συνέπεια της πολυπλοκότητας της ανατομίας μας και της ικανότητάς μας να επιλέγουμε από ένα ευρύ φάσμα λειτουργικών στρατηγικών για τη διατήρηση της σταθερότητας. Η πίεση του ανθρώπινου ποδιού, που είναι ο τρόπος που εφαρμόζεται δύναμη πάνω από το πέλμα του ποδιού στο έδαφος, συμπίπτει με εκείνη των ουραγκοτάγκων και πυγμαίων χιμπατζήδων, και ίσως ακόμη περισσότερο με εκείνη των γοριλών. Έτσι, σε ορισμένες περιπτώσεις ένα ανθρώπινο πόδι θα μπορούσε να μοιάζει με αυτό ενός γορίλα.

Τα 50 αποτυπώματα του Τράχηλος δόθηκαν ελεύθερα διαθέσιμα σε άλλους επιστήμονες για να ερευνηθούν με ανιχνευτές λέιζερ υψηλής ανάλυσης, και έτσι υπάρχει ένας αξιοπρεπές δείγμα για να εκτιμηθεί η μεταβλητότητά τους και να συγκριθούν με άλλα απολιθώματα, με πρόσφατα αποτυπώματα και αρχεία αρχαίων ποδιών και βημάτων.

Αυτό θα μας έδινε πολλές πιθανότητες να πούμε ποιος έκανε τα αποτυπώματα στην Κρήτη κι αν αυτός είναι ο πρώτος άνθρωπος.