Μια από τις πιο «θερμές» ώρες του Ψυχρού Πολέμου, η κρίση των πυραύλων στην Κούβα, έμεινε βαθειά χαραγμένη στις μνήμες όλων ως η στιγμή πιο κοντά στο ξέσπασμα ενός Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ενός πολέμου που τεχνολογίας ένεκα θα ήταν ότι καταστροφικότερο θα γνώριζε ποτέ η υφήλιος. Του Νίκου Μίχου

Ads

^{Διαβάστε το πρώτο μέρος του χρονικού: Κρίση Πυραύλων: Οι 13 θερμές μέρες του Ψυχρού Πολέμου}

Την Παρασκευή 26 Οκτωβρίου ο Aleksandr Fomin, Ρώσος, ήρθε σε επαφή με τον John Scali του ABC News, προσφέροντας μια αναπάντεχη πρόταση εξόδου από την κρίση, ισχυριζόμενος πως η πρόταση προέρχεται από την ανώτατη αρχή της χώρας του. Ο Fomin πρότεινε στον Scali  να έρθει σε επαφή με τους γνωστούς του «στα ψηλά» και να μεταφέρει την πρόταση. Η εν λόγω λοιπόν προσφορά καθιστούσε σαφές πως η ΕΣΣΔ  θα απομάκρυνε τους πυραύλους από την Κούβα και θα έβαζε τον Castro να ανακοινώσει επίσημα πως δεν θα δεχόταν στην χώρα του τέτοιου είδους οπλικά συστήματα, με την προϋπόθεση πως οι ΗΠΑ  θα δήλωναν πως δεν πρόκειται να εισβάλλουν ποτέ στην Κούβα. Αμέσως η Αμερικανική κυβέρνηση μέσω της Βραζιλιανής κυβέρνησης πέρασε ένα μήνυμα στην Κούβα με το οποίο ξεκαθάριζε πως μια αμερικανική επέμβαση στο νησί ήταν μάλλον απίθανη να συμβεί εάν οι πύραυλοι έφευγαν. ( “The U.S. would be unlikely to invade” )

Το ίδιο απόγευμα ένα νέο μακροσκελές μήνυμα έφτασε στο State Department το οποίο αναγνωρίστηκε ως χειρόγραφο του ίδιου του Khrushchev και χαρακτηρίστηκε ως «πολύ μακρύ και συναισθηματικά φορτισμένο». Σε γενικές γραμμές το νέο μήνυμα επιβεβαίωνε τα λεγόμενα του Fomin:  “I propose: we, for our part, will declare that our ships bound for Cuba are not carrying any armaments. You will declare that the United States will not invade Cuba with its troops and will not support any other forces which might intend to invade Cuba. Then the necessity of the presence of our military specialists in Cuba will disappear.”[1]

Αυτό που προέκυψε, όμως , ήταν ότι η πρόταση του Fomin  ήταν κάτι σαν «προθέρμανση» για το μήνυμα του Γενικού Γραμματέα και πως ο Ρώσος πράκτορας δρούσε από μόνος του χωρίς ανωτέρω εξουσιοδότηση. Το μήνυμα πάντως θεωρήθηκε αυθεντικό.
 
Ο Castro παρόλα αυτά, φοβούμενος μια επικείμενη εισβολή των ΗΠΑ συνέταξε μια επιστολή προς τον Khrushchev, στην οποία ζητούσε ένα προειδοποιητικό χτύπημα στις ΗΠΑ όπως επίσης και την άδεια να επιτεθεί με στόχο να καταρρίψει οποιοδήποτε αμερικανικό αεροσκάφος επιχειρήσει να περάσει στον εναέριο χώρο της Κούβας. Επίσης η CIA με υπόμνημα τα χαράματα της 27^ης  ενημερώνει τον Πρόεδρο και το EXCOMM  πως οι πέντε από τις έξι βάσεις στην Κούβα είναι έτοιμες προς χρήση. Σαν να μην έφτανε αυτό λίγο αργότερα το ίδιο πρωί ένα νέο τηλεγράφημα φθάνει από το Κρεμλίνο προσφέροντας νέα πρόταση. Η καινούρια προσφορά ήταν μια ανταλλαγή. Οι πύραυλοι στην Κούβα θα απομακρύνονταν μόνο σε αντάλλαγμα με τους πυραύλους που οι ΗΠΑ είχαν εγκαταστήσει στην Ιταλία αλλά και την Τουρκία. Ο Υπουργός Άμυνας Robert McNamara επισημαίνει πως ένα σοβιετικό φορτηγό πλοίο βρίσκεται 970 χλμ έξω από την Κούβα. Τονίζει πως δεν έχει γίνει σαφής στην ΕΣΣΔ η οριογραμμή που ορίζει η καραντίνα και προτείνει να της μεταδώσουν εκ νέου αυτή την πληροφορία μέσω του U Thant, Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών.

Την ώρα που η επιτροπή συνεδρίαζε και μόλις δύο ώρες μετά από το προηγούμενο τηλεγράφημα, ένα νέο καταφθάνει και πάλι από το Κρεμλίνο, πιο έντονο όμως αυτή την φορά. Το νέο μήνυμα επαναλάμβανε τα ίδια με το προηγούμενο, κατηγορώντας  όμως τις ΗΠΑ πως ενώ εκείνες θεωρούν απειλή τους σοβιετικούς πυραύλους ενενήντα μίλια από την ακτή τους , έτσι πλέον θεωρούν και εκείνοι απειλή τους αμερικανικούς πυραύλους σε Ιταλία και Τουρκία.  Ζητούν, μάλιστα, δημόσια δήλωση των διπλωματικών εκπροσώπων των ΗΠΑ στον ΟΗΕ, πως θα τηρήσουν το δικό τους μέρος της συμφωνίας. Δηλαδή την απομάκρυνση των εν λόγω  αμερικανικών πυραύλων. Θα δεχθούν μάλιστα και την εποπτεία από έμπιστους ανθρώπους των Ηνωμένων Εθνών, όσον αφορά και τη δικιά τους υποχρέωση στην συμφωνία.
 
Σχετικό απόσπασμα του τηλεγραφήματος:
 
 “You are disturbed over Cuba. You say that this disturbs you because it is ninety miles by sea from the coast of the United States of America. But… you have placed destructive missile weapons, which you call offensive, in Italy and Turkey, literally next to us… I therefore make this proposal: We are willing to remove from Cuba the means which you regard as offensive… Your representatives will make a declaration to the effect that the United States … will remove its analogous means from Turkey … and after that, persons entrusted by the United Nations Security Council could inspect on the spot the fulfillment of the pledges made.”
 
Καθ’ όλη την διάρκεια της κρίσης η Τουρκία διαφωνούσε κάθετα με την απομάκρυνση των πυραύλων από το έδαφος της, φοβούμενη τον κλονισμό της ασφάλειας της. Αντιθέτως η Ιταλία προσέφερε τους «δικούς» της πυραύλους ως αντικείμενο διαπραγμάτευσης.

Αλλά ας επιστρέψουμε σ’ εκείνο, το ενδιαφέρον από ιστορικής απόψεως και μαύρο για τους πρωταγωνιστές του, πρωινό της 27^ης  Οκτωβρίου. Εκείνο το πρωί, μια αναγνωριστική πτήση είχε γίνει από την πολεμική αεροπορία των ΗΠΑ πάνω από την Κούβα, με κυβερνήτη τον ταγματάρχη Rudolf Anderson, ο οποίος και καταρρίφθηκε. Το γεγονός αυτό μεταφέρθηκε στο συμβούλιο της EXCOMM αλλά, παρά τις έντονες διαφωνίες ο Kennedy αποφάσισε να μην επιτεθεί, όπως είχε υποσχεθεί εάν κάποιο αεροπλάνο δεχόταν εχθρικά πυρά. Αντιθέτως, θεώρησε πως πρόκειται για κάποιο τραγικό λάθος και ότι εάν επαναλαμβανόταν τότε θα ήταν σίγουρα casus belli. Πίεσε, όμως, για σύνταξη επιστολής προς τον U Thant, με την οποία θα ζητούσαν μέσω του ΟΗΕ από την ΕΣΣΔ την παύση των κατασκευών κατά την διάρκεια των διαπραγματεύσεων.

Το απόγευμα της ίδιας ημέρας , οι απεσταλμένοι των Kennedy και Khrushchev, Scali και Fomin, συναντήθηκαν εκ νέου. Ο Αμερικανός Πρόεδρος πρότεινε πως θα δεχθούν την πρόταση του Γενικού Γραμματέα. Κρυφά, ταυτόχρονα, ο Robert Kennedy, χωρίς να το γνωρίζει κάποιος από το EXCOMM, επισκέφθηκε τον Ρώσο πρέσβη, ζητώντας επιβεβαίωση για την ειλικρίνεια των προθέσεων του Γενικού Γραμματέως. Τα μέλη του EXCOMM δεν επικροτούσαν αυτές τις ενέργειες αφ’ ενός μεν θεωρώντας πως υπονομεύουν το ΝΑΤΟ, αφ’ ετέρου δε επειδή η Τουρκική κυβέρνηση είχε εκφράσει τις έντονες διαφωνίες της για πιθανή συμφωνία ουκ ολίγες φορές.

Κατά την σύσκεψη της ειδικής επιτροπής, ο Kennedy πείσθηκε σε μια νέα λύση. Να αποσταλεί μήνυμα στον Khrushchev , που να περιλαμβάνει ως πρόταση την επιστροφή στο προηγούμενο τηλεγράφημα του τελευταίου και να παραβλεφθεί εκείνο το έντονο μήνυμα του Κρεμλίνου. Σε μια πιο ιδιαίτερη συνάντηση στο Οβάλ γραφείο των αδερφών Kennedy και του Υπουργού Εξωτερικών Dean Rusk, θεωρήθηκε σωστό και αποφασίστηκε η υποστήριξη του συνταχθέντος μηνύματος με ένα προφορικό μήνυμα στον Ρώσο πρέσβη που θα καθόριζε πως εάν οι σοβιετικοί πύραυλοι δεν απομακρύνονταν , τότε αυτό θα γινόταν με την επιβολή στρατιωτικής ισχύος. Επίσης έκριναν σκόπιμο να μην αναφερθούν ξεκάθαρα για την Τουρκία αλλά να ξεκαθαρίσουν πως οι αμερικανικοί πύραυλοι θα απομακρύνονταν από εκεί σταδιακά στο άμεσο μέλλον.

Κατά διαταγή των αποστολέων τους, οι απεσταλμένοι των δύο υπερδυνάμεων ξανασυναντήθηκαν. Η στάση του Αμερικανού δημοσιογράφου ήταν πιο επιθετική, ενώ ο Ρώσος πιο μετριοπαθής, γεγονός που έδωσε προβάδισμα στους Αμερικανούς να πετύχουν αυτό που είχαν σχεδιάσει. Δηλαδή την παράβλεψη, του τελευταίου τηλεγραφήματος του Khrushchev, και την «επιστροφή» στο πιο ήπιο προηγούμενο του. Ο Fomin  δικαιολόγησε την αλλαγή της στάσης μεταξύ των δύο επιστολών ως αποτέλεσμα των αδύναμων επικοινωνιακών δομών της χώρας του. Και για αυτό το λόγω το μήνυμα του Kennedy δημοσιεύθηκε στον Τύπο ταυτόχρονα με την παράδοση του στον ειδικό απεσταλμένο της ΕΣΣΔ ώστε να αποφευχθεί η όποια καθυστέρηση.

Από την στιγμή της παράδοσης του μηνύματος επικρατούσε στην αμερικανική κυβέρνηση άγχος και φόβος μήπως η πρόταση απορριφθεί και θεωρηθεί προσβλητική. Κάτι τέτοιο θα οδηγούσε ίσως σε μοιραίες καταστάσεις. Οι μοιραίες καταστάσεις, βέβαια, από θαύμα αποφευχθήκαν καθώς κατακλυσμένοι από τον φόβο της απόρριψης τα μέλη του EXCOMM πήραν αποφάσεις και προέβησαν σε κινήσεις παράτολμες. Κινήσεις που όχι απλά δεν αρμόζουν σε τέτοιες λεπτές περιπτώσεις , αλλά απαγορεύονται. Τέτοιες ήταν μικρό-εμπλοκές και μονομερείς επιθέσεις εξαιτίας λανθασμένης ερμηνείας των πραγμάτων. Ήταν αρκετές πάντως ώστε να ονομαστεί εκείνη η ημέρα “Black Saturday”.

Ύστερα από πολλές διπλωματικές μάχες στο συμβούλιο του ΟΗΕ (βλ. φωτ. κατω) αλλά και σε πιο ιδιαίτερο επίπεδο μεταξύ των δύο ηγετών, ο Kennedy κρυφά συμφώνησε να απομακρύνει  τους αμερικανικούς πυραύλους από την Ιταλία και την Τουρκία με προϋπόθεση την απομάκρυνση και των σοβιετικών από την Κούβα.

Η κρίση έλαβε τέλος στις 28 Οκτωβρίου με την απάντηση μέσω ραδιοφώνου του Nikita Khrushchev στην οποία δήλωνε ότι: «Η ΕΣΣΔ σε αντίθεση με προγενέστερη διαταγή για την κατασκευή οπλικών βάσεων στην Κούβα, τις οποίες οι ΗΠΑ θεωρούν απειλητικές , τώρα θα διατάξει την αποσυναρμολόγηση των όπλων και την επιστροφή τους πίσω στην ΕΣΣΔ».
 
Ο Kennedy έσπευσε να απαντήσει πως η απάντηση του Ρώσου ομολόγου του ήταν μια «συνεισφορά στην παγκόσμια ειρήνη» και πως και ο ίδιος εγγυάται ότι θα τηρήσει το δικό τους μέρος της συμφωνίας αλλά και πως στο εξής οι ΗΠΑ θα αναγνωρίζουν την ακαιρεότητα  των κουβανέζικων συνόρων, ότι δεν θα επιχειρήσουν κάποια εισβολή στο νησί αλλά και ούτε θα επιτρέψουν άλλη δύναμη να χρησιμοποιήσει το αμερικανικό έδαφος, είτε άλλες γειτονικές χώρες ως ορμητήριο για να εισβάλει στην Κούβα.

^{Ο Adlai Stevenson παρουσιάζει αεροφωτογραφίες από τους πυραύλους στην Κούβα στα Ηνωμένα Έθνη τον Νοέμβριο του 1962}

Tο πλήρες, αναλυτικό ημερολόγιο της NSA για την περίοδο της Κρίσης των Πυραύλων

Το αποτέλεσμα
 
Οι πληγές που δημιούργησε στο πέρασμα της η κρίση, δεν θα άφηναν ουλές. Απεναντίας , τα «τραύματα» ήταν ύπουλα, καθώς άλλα έδειχναν να είναι, άλλα ήταν, και εν τέλει αλλιώς  εξελιχθήκαν.
  
Φαινομενικά, νικητής από την κρίση βγήκε ο Kennedy λόγω της αποσιώπησης της υποχώρησής του κατά την συμφωνία με τον Khrushchev. Δεν είχε γίνει γνωστό εκείνη την περίοδο πως είχαν απομακρυνθεί οι αμερικανικοί πύραυλοι από την Ιταλία και από την Τουρκία. Το μόνο που είχε μάθει ο κόσμος ήταν πως οι σοβιετικοί πύραυλοι, αποσυναρμολογήθηκαν και πως στάλθηκαν πίσω στην ΕΣΣΔ. Αυτό, μάλιστα, το γεγονός είχε δυσμενείς συνέπειες στην δημόσια εικόνα του Γενικού Γραμματέα, που φάνηκε να είναι αδύναμος πολιτικά και διπλωματικά, και επίσης να ενσαρκώνει τον ρόλο του ηττημένου της διαμάχης. Πιθανώς να αποτελούσε αυτό έναν από τους λόγους που ο Khrushchev απομακρύνθηκε από την εξουσία δύο μόλις χρόνια αργότερα. Ο Castro, απεναντίας, ισχυροποιήθηκε στην Κούβα σίγουρος πλέον πως μια αμερικανική εισβολή θα ήταν μάλλον απίθανο να συμβεί.

Δεν μπορούμε , όμως και να μην εξετάσουμε την περίπτωση πως η τοποθέτηση των πυραύλων στην Κούβα να ήταν εξαρχής ένα κόλπο του Γενικού Γραμματέα, ο οποίος είχε πιθανώς εξαρχής ως στόχο την απομάκρυνση των αμερικανικών όπλων από την Ιταλία και την Τουρκία. Το σχέδιό του , δηλαδή, να ήταν να προκαλέσει ένταση με μια πρόκληση ώστε για να αποκλιμακώσουν την κατάσταση οι Αμερικανοί να συμβιβάζονταν με την πρόταση του. Αν την αντιμετωπίσουμε, όμως, έτσι την κατάσταση, ο μόνος, ίσως, αδιαμφισβήτητος νικητής της αψιμαχίας αυτής, να είναι ο Nikita Khrushchev.

Είναι γεγονός , πάντως, πως και οι δύο ηγέτες θέλησαν να αντιμετωπίσουν την κρίση με γνώμονα την πάση θυσία αποφυγή της όποιας εμπλοκής μεταξύ των αντίπαλων στρατιωτικών δυνάμεων. Τα πράγματα υπό άλλες συνθήκες θα μπορούσαν να εξελιχθούν πολύ διαφορετικά. Πιο δραματικά θα μπορούσε κανείς να πεί , δεδομένου πως πολλά από τα υπόλοιπα μέλη των δύο κυβερνήσεων πίεζαν για δράση. Μια σύρραξη , παρόλα αυτά , δεν ήταν πολύ μακριά  από το να συμβεί. Πολλές ήταν αντιθέτως οι φορές, που η σύρραξη κόντευε να ξεσπάσει. Τέτοια παραδείγματα είναι η κατάρριψη του κατασκοπικού αμερικανικού αεροπλάνου από τους σοβιετικούς , αλλά και η επίθεση του αμερικανικού ναυτικού σε σοβιετικό υποβρύχιο που μετέφερε πυρηνικές τορπίλες. Και στις δύο περιπτώσεις όμως τα χειρότερα αποφευχθήκαν με αμοιβαίες υποχωρήσεις από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές. Δεν είναι άσχετη με την στάση των δύο πολιτικών , άλλωστε , η δημιουργία από την επομένη της κρίσης μιας ανοιχτής τηλεφωνικής γραμμής από το Κρεμλίνο απευθείας στο Οβάλ Γραφείο.

Πολλοί είναι αυτοί, πάντως που έχουν ασχοληθεί εκτενώς με την συγκεκριμένη κρίση και έχουν εκπονήσει σπουδαίες μελέτες πάνω στο θέμα. Ανάμεσα σ’ αυτούς ξεχωρίζουν οι Graham Alison και Zelikow Philip με το έργο τους “Essence of Decision : explaining the Cuban missile crisis”. Το έργο τους θεωρείται σταθμός στην επιστήμη των Διεθνών Σχέσεων και ο Alison χρησιμοποίησε την κρίση σε μελλοντικές μελέτες πάνω στο θέμα της λήψης αποφάσεων από τις κυβερνήσεις. Επιπλέον, οι Seymour Melman και Seymour Hersh, με τα έργα τους –τα- “The Demilitarized Society: Disarmament and Conversion.” , και “The Dark Side of Camelot. “ αντίστοιχα, παρατήρησαν πως η κρίση των πυραύλων ώθησε τις ΗΠΑ στον πόλεμο του Βιετνάμ στην Ινδοκίνα , όπου η διαμάχη μεταξύ των δυο ασιατικών κρατών ολωσδιόλου τυχαία ξέσπασε την ίδια περίοδο με τα συμβάντα στην Κούβα. Ας μην ξεχνάμε πως οι περιπτώσεις αυτές δεν διαφέρουν πολύ μεταξύ τους. Οι ΗΠΑ δίνουν συγκατάθεση για ένα πετυχημένο πραξικόπημα στο Νότιο Βιετνάμ με στόχο την ανατροπή του προέδρου Ντιέμ. Επίσης μετά δεν δέχονται να εγκαταλείψουν το Βιετνάμ στους κομμουνιστές , οπότε και εμπλέκονται σε έναν από τους πιο φθοροποιούς πολέμους στην ιστορία τους.
  
Η Κρίση των πυραύλων στην Κούβα ενέπνευσε ανάμεσα σε όλα τα άλλα και τους καλλιτέχνες καθώς αποτελεί το βασικό μοτίβο του ντοκιμαντέρ “The Fog of War” που βραβεύθηκε το 2003 με Όσκαρ, αλλά και της κινηματογραφικής ταινίας “Thirteen Days” με κάστ πολύ γνωστών ηθοποιών του Χόλυγουντ.
 
Κλείνοντας παρατίθενται τα λόγια του αντιπροέδρου του σοβιετικού υπουργικού συμβουλίου Anastas Mikoyan προς τον υπουργό εξωτερικών των ΗΠΑ Dean Rusk:
 
«Εσείς οι Αμερικανοί πρέπει να καταλάβετε τι σημαίνει η Κούβα για εμάς τους παλιούς μπολσεβίκους. Περιμέναμε μια ζωή κάποια χώρα να γίνει κομμουνιστική χωρίς τον Ερυθρό Στρατό. Συνέβη στην Κούβα και μας έκανε να αισθανθούμε και πάλι νέοι.»