Η ευθύνη των επιστημόνων που ασχολούνται με την πυρηνική έρευνα ή απευθείας σε προγράμματα δοκιμής και παραγωγής πυρηνικών όπλων είναι ένα πολυσυζητημένο θέμα.

^{Διαβάστε επίσης: Τζ. Ροτμπλάτ: Ο πυρηνικός επιστήμονας που είπε όχι στην ατομική βόμβα}

Το δρόμο του αγώνα για τον πυρηνικό αφοπλισμό φωτίζουν μεγάλες μορφές του επιστημονικού κόσμου, που έγκαιρα διέγνωσαν τον κίνδυνο πλήρους καταστροφής της ανθρωπότητας από τα πυρηνικά. Αξίζει να θυμηθούμε τους Αϊνστάϊν και Ράσσελ, που πρωταγωνίστησαν στην ανάπτυξη του παγκόσμιου αντιπυρηνικού κινήματος, αλλά και τον Βρετανο-Πολωνό Τζόζεφ Ροτμπλάτ, τον μόνο πυρηνικό επιστήμονα που αποχώρησε, το 1944, από το κέντρο κατασκευής της πρώτης ατομικής βόμβας στο Λος Άλαμος των ΗΠΑ.

Ας γυρίσουμε πολλές δεκαετίες πίσω. Η άνοδος του φασισμού στην Ευρώπη είχε οδηγήσει πολλούς επιστήμονες στην αυτοεξορία, με κύριο προορισμό τις ΗΠΑ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μετατοπιστεί το κέντρο βάρους της επιστημονικής προόδου στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Προοδευτικοί και αντιφασίστες οι πιο πολλοί από τους κορυφαίους επιστήμονες, είχαν έντονη την επιθυμία να ηττηθεί ο Χίτλερ και αυτό τους έκανε υποστηρικτές της ιδέας για την κατασκευή της ατομικής βόμβας από τις ΗΠΑ. Ο ίδιος ο Αϊνστάϊν είχε γράψει στον Πρόεδρο Ρούσβελτ, το 1939, για να τον ενθαρρύνει σ΄αυτή την κατεύθυνση. «Κατά έναν τραγικό τρόπο, ο ίδιος ο πυρηνικός πόλεμος ήταν τέκνο του αντιφασισμού», γράφει ο Χομπσμπάουμ.

Ο Ροτμπλάτ ζούσε στο Λονδίνο, αλλά προερχόταν από την Πολωνία, που πρώτη δέχτηκε την επίθεση του Χίτλερ την 1η Σεπτεμβρίου 1939. «Είχαμε αρχίσει να δουλεύουμε στην Αγγλία –είπε σε συνέντευξή του στο Radio Netherlands το 2004– και από το 1940-41 είχαμε αποδείξει την επιστημονική δυνατότητα για τη βόμβα». Όμως, επειδή η Βρετανία το 1941 ήταν ήδη στον πόλεμο, δεν μπορούσε να σηκώσει το βάρος ενός τέτοιου εγχειρήματος και «αυτό άνοιξε το δρόμο στους Αμερικανούς», που άρχισαν να δουλεύουν από το 1942, με βάση το «σχέδιο Μανχάταν» στο Λος Άλαμος.

Ο Ρότμπλατ συμμετείχε στο πρόγραμμα αυτό με τη Βρετανική ομάδα, αλλά άρχισε να προβληματίζεται για την σκοπιμότητα κατασκευής της βόμβας, αφού έχανε έδαφος η αρχική υπόθεση ότι υπήρχε κίνδυνος οι Γερμανοί να την κατασκευάσουν πρώτοι. «Σκέφτηκα –λέει ο Ροτμπλάτ– ότι αν οι Ηνωμένες Πολιτείες, με όλη την τεχνολογική τους ισχύ και χωρίς να βομβαρδίζονται, χρειάζονταν τόσο χρόνο, οι Γερμανοί στις συνθήκες που ήταν, με αεροπορικές επιδρομές μέρα και νύχτα κ.λπ., δεν υπήρχε περίπτωση να κατασκευάσουν την βόμβα. Τότε σκέφτηκα ότι, αν οι Γερμανοί δεν την φτιάξουν, τι κάνω εγώ εδώ;»

Το σημείο καμπής ήταν το Νοέμβριο του 1944, όταν ο επικεφαλής της Βρετανικής αποστολής Τσάντγουικ έδωσε την πληροφορία ότι οι Γερμανοί είχαν εγκαταλείψει το πυρηνικό τους σχέδιο. Και έτσι, ο Ροτμπλάτ έφτασε στην γενναία απόφαση να παραιτηθεί από το πρόγραμμα κατασκευής της βόμβας, κάτι που θεωρήθηκε ύποπτο από τις αμερικανές υπηρεσίες που έθεσαν υπό παρακολούθηση τον ίδιο και την αλληλογραφία του.

Στη συνέχεια ο Ροτμπλάτ αφιερώθηκε στην πυρηνική έρευνα για ιατρικούς σκοπούς και στον αγώνα για την ειρήνη, συνεργάστηκε με τον Μπέρτραντ Ράσσελ για την υπογραφή και προβολή του «Μανιφέστου Αϊνστάϊν – Ράσσελ» το 1955, και το 1957 πρωτοστάτησε στην ίδρυση του κινήματος «Pugwash», που συσπείρωσε επιστήμονες από όλο τον κόσμο στον αγώνα κατά των πυρηνικών εξοπλισμών. «Λίγοι μπορούν να τον συναγωνιστούν –γράφει ο Ράσσελ για τον Πολωνο-Εβραίο συνεργάτη του– ως προς το θάρρος και την ακεραιότητα και την πλήρη αυταπάρνηση με την οποία εγκατέλειψε την καριέρα του για να αφοσιωθεί στον αγώνα κατά του πυρηνικού κινδύνου».

Το παράδειγμα του Ροτμπλάτ, που το 1995 τιμήθηκε με Νόμπελ Ειρήνης ως Πρόεδρος του κινήματος «Pugwash», αποτελεί μεγάλη πηγή έμπνευσης.
Μαζί του είχαμε επικοινωνήσει το Μάη του 2005 με την ευκαιρία των 50 χρόνων από το Μανιφέστο Αϊνστάϊν – Ράσσελ και τον θάνατο του Αϊστάϊν. Του είχαμε ζητήσει πρόλογο για το βιβλίο «Αγαπητέ Αϊστάϊν» (εκδόσεις Ταξιδευτής), που ετοιμάζαμε με τον καθηγητή της Φιλοσοφίας Ευθύμη Παπαδημητρίου ως συμβολή στις παραπάνω επετείους και ανταποκρίθηκε αμέσως.

«Η ηθική –γράφει στον πρόλογο– είναι στον πυρήνα του πυρηνικού προβλήματος: Θα βασιστεί ο κόσμος μας σε μια κουλτούρα ειρήνης ή σε μια κουλτούρα βίας; Τα πυρηνικά όπλα είναι θεμελιωδώς ανήθικα: δρουν αδιακρίτως, σκοτώνοντας ανθρώπους που ζουν σήμερα και γενιές που δεν έχουν γεννηθεί. Και η συνέπεια της χρήσης τους μπορεί να είναι το τέλος του ανθρώπινου είδους. Δεν πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι στον κόσμο αποδέχονται μια πολιτική ανήθικη από το φύση της και που μπορεί να καταλήξει σε καταστροφή».

Λίγους μήνες μετά, αρχές Σεπτεμβρίου, ο Ροτμπλάτ έφυγε από τη ζωή, στα 97 του χρόνια. Είχε προλάβει ένα μήνα πριν να υπογράψει κοινή έκκληση με τους δημάρχους της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι για έναν κόσμο ελεύθερο από τα πυρηνικά όπλα.

*Ο Πάνος Τριγάζης είναι μέλος της ΚΠΕ του ΣΥΝ και μέλος του Ευρωπαϊκού Δικτύου για την Ειρήνη και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα