Ήταν Φεβρουάριος του 2000. Ο άνθρωπος που απέδειξε την τρύπα του όζοντος και βραβεύτηκε με Νόμπελ Χημείας για αυτό, ο Πολ Κρούτσεν, βρισκόταν σε μια επιστημονική συνάντηση και μία ερευνητική ομάδα παρουσίαζε μια νέα μελέτη, προβλέποντας δραματικές πλανητικές αλλαγές. Καθόταν σιωπηλός, αλλά ανήσυχος στο κάθισμά του κι άκουγε τα όσα έλεγαν οι συνάδελφοί του.

Κάποια στιγμή, τους άκουσε να αναφέρονται στην Ολόκαινο Εποχή, μια γεωλογική περίοδο που ξεκίνησε πριν 11.700 χρόνια και θεωρητικά συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Εξανέστη. Πετάχτηκε από την καρέκλα του και φώναξε: «σταματήστε». Ξαφνικά όλα τα μάτια καρφώθηκαν πάνω του. «Σταματήστε να αναφέρεστε στην Ολόκαινο Εποχή. Βρισκόμαστε πια στην Ανθρωπόκαινο», είπε.

Ήταν η πρώτη φορά που κάποιος ανέφερε αυτόν τον νέο όρο. Λίγους μήνες αργότερα ο Κρούτσεν και ο Αμερικανός βιολόγος Γιουτζίν Στόερμερ, θα ανέλυαν την ιδέα της Ανθρωπόκαινου Εποχής σε ένα άρθρο τους που δημοσιεύτηκε στο ενημερωτικό δελτίο του International Geosphere-Biosphere Programme. «Η ανθρώπινη δραστηριότητα επηρεάζει αυτή τη στιγμή τη Γη τόσο βαθιά ώστε να μπορούμε να κάνουμε λόγο για μια νέα γεωλογική εποχή», υποστήριξαν. Όπως έγραψαν, έχουμε εισέλθει σε μια εντελώς νέα φάση της πλανητικής ιστορίας στην οποία τα ανθρώπινα όντα έχουν γίνει η κινητήρια δύναμη. Αν δεν συμβεί μια μεγάλη καταστροφή, όπως ένας αστεροειδής ή ένας πυρηνικός πόλεμος, η ανθρωπότητα θα παραμείνει μια βασική γεωλογική δύναμη για πολλές χιλιετίες, έγραψαν.

Τότε δεν θα μπορούσε κανείς να πιστέψει ότι ο όρος θα χρησιμοποιείτο πέραν ακαδημαϊκών κύκλων, σημειώνει ο βρετανικός Guardian. Όχι όμως μόνο βγήκε εκτός αυτού του στενού κύκλου αλλά ο όρος χρησιμοποιήθηκε σε συνάρτηση με τους περιβαλλοντικές απειλές τςη εποχής μας και σύντομα χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο στις ανθρωπιστικές επιστήμες, εμφανίστηκε σε εφημερίδες και περιοδικά, και έπειτα στις τέχνες, καθώς έγινε θέμα φωτογραφιών, ποίησης, όπερας, ακόμη και τραγούδι από τον Nick Cave!

«Ο πολλαπλασιασμός αυτής της έννοιας μπορεί να αποδοθεί κυρίως στο γεγονός ότι, με το πρόσχημα της επιστημονικής ουδετερότητας, μεταφέρει ένα μήνυμα σχεδόν απαράμιλλης ηθικής και πολιτικής επείγουσας ανάγκης», έγραψε ο Γερμανός φιλόσοφος Peter Sloterdijk.

Υπήρχε μόνο ένας κλάδος στον οποίο το Ανθρωπόκαινο φαινόταν να μην πιάνει: μεταξύ των γεωλόγων που είναι κι εκείνοι που ορίζουν αυτούς τους όρους. Οι γεωλόγοι είναι οι φύλακες του χρονοδιαγράμματος της Γης. Μελετώντας το φλοιό της Γης, έχουν σκαλίσει τα 4,6 δισεκατομμύρια χρόνια της ιστορίας του πλανήτη σε φάσεις και τα έχουν τοποθετήσει σε χρονολογική σειρά σε ένα χρονοδιάγραμμα που ονομάζεται Διεθνής Χρονοστρωματογραφικός Χάρτης. Αυτό το χρονοδιάγραμμα είναι η ραχοκοκαλιά της γεωλογίας. Η τροποποίησή της είναι μια αργή και βασανιστική διαδικασία, υπό την επίβλεψη ενός επίσημου φορέα, της Διεθνούς Επιτροπής Στρωματογραφίας (ICS).

Για πολλούς γεωλόγους, συνηθισμένους να δουλεύουν με βράχους εκατοντάδων εκατομμυρίων ετών, η αντίληψη ότι ένα είδος που έχει ζωή όσο ένα πετάρισμα του ματιού ασκεί πραγματική γεωλογική δύναμη φαινόταν παράλογη. Λίγοι αρνούνται ότι βρισκόμαστε σε μια εποχή κλιματικής αναταραχής, αλλά πολλοί πιστεύουν ότι σε σύγκριση με μερικά από τα πραγματικά αποκαλυπτικά γεγονότα του βαθιού παρελθόντος – όπως η περίοδος πριν 252 εκατομμύρια χρόνια, όταν οι θερμοκρασίες αυξήθηκαν κατά 10C και το 96% των θαλάσσιων ειδών πέθανε – η αλλαγή μέχρι στιγμής δεν είναι ιδιαίτερα σοβαρή.

Όσο όμως η ιδέα μιας Ανθρωπόκαινου Εποχής άρχισε να διαδίδεται, τόσο πιο δύσκολο έγινε για τους γεωλόγους να την αγνοήσουν. Σε μια συνάντηση της Γεωλογικής Εταιρείας του Λονδίνου, το 2006, ένας στρωματογράφος  επ’ονόματι Jan Zalasiewicz υποστήριξε ότι ήταν καιρός να εξετάσουμε σοβαρά την ιδέα. Η στρωματογραφία είναι ο κλάδος της γεωλογίας που μελετά τα στρώματα των βράχων και της γης. Προς έκπληξή του, οι συνάδελφοί του συμφώνησαν. Το 2008, κλήθηκε να συγκροτήσει μια ομάδα εμπειρογνωμόνων για να διερευνήσει το θέμα πιο βαθιά. Εάν η ομάδα έβρισκε αποδεικτικά στοιχεία ότι το Ανθρωπόκαινο ήταν «στρωματογραφικά πραγματικό», θα έπρεπε να το πει στο ICS. Αν τα ευρήματα του επιβεβαιώνονταν από εκεί… ένα νέο κεφάλαιο για την ιστορία της Γης θα έπρεπε να γραφτεί.

Πότε ξεκίνησε ο κόσμος

Η χρονολόγηση του πλανήτη έχει υπάρξει μία πολύ δύσκολη υπόθεση. Η Βίβλος λέει ότι ο Θεός δημιούργησε τα πάντα μέσα σε επτά ημέρες, αλλά δεν ήταν μέχρι τον 17ο αιώνα που οι μελετητές κατέβαλαν μια συντονισμένη προσπάθεια για να προσδιορίσουν το πόσο ακριβώς μπορεί να διήρκεσε αυτή η «εβδομάδα». Για κάποιο χρονικό διάστημα είχαν πειστεί ότι ο κόσμος ξεκίνησε στις 23 Οκτωβρίου 4004 π.Χ.

Στη συνέχεια, στα τέλη του 18ου αιώνα, προέκυψε μια διαφορετική θεωρία, η οποία βασιζόταν στην παρατήρηση του φυσικού κόσμου. Μελετώντας τη σχεδόν προαιώνια κι αργή διαδικασία του σχηματισμού βράχων, οι στοχαστές της εποχής υποστήριξαν ότι η Γη πρέπει να είναι μακράν, πολύ παλαιότερη από ό, τι είχε κανείς σκεφτεί προηγουμένως.

Η γεωλογία έφερε μια επανάσταση στην κατανόηση της ύπαρξής μας στον χωροχρόνο, παρόμοια με την ανακάλυψη ότι η Γη δεν βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος. Τα ανθρώπινα όντα ήταν ξαφνικά ένα εκπληκτικά πρόσφατο φαινόμενο, μια «απειροελάχιστη συντομογραφία σε μία παρένθεση», όπως έγραψε κάποτε ο James Joyce. Κατά τη διάρκεια της σχεδόν αδιανόητης έκτασης του προ-ανθρώπινου χρόνου, διαδοχικοί κόσμοι είχαν υπάρξει και είχαν καταρρεύσει. Κάθε κόσμος είχε τη δική του ιδιαίτερη ιστορία, η οποία γράφτηκε στα βράχια και περίμενε στωικά να την ανακαλύψουμε. Και την ανακαλύψαμε, κατατάσσοντας τα 4,6 δισ. χρόνια της ιστορίας της Γης σε άλλοτε ευδιάκριτες κι άλλοτε δυσδιάκριτες γεωχρονικές περιόδους.

Η ιδέα της Ανθρωπόκαινου Εποχής όμως είναι κάτι πολύ διαφορετικό από ότι έχουν ασχοληθεί μέχρι σήμερα οι γεωλόγοι. Κι αυτό γιατί οι χρονογράφοι του πλανήτη έχουν βασίσει το χρονοδιάγραμμά τους από τα φυσικά αρχεία που έχουν καταγραφεί και βρεθεί στο γεώστρωμα εδώ και πολύ καιρό. Οι «βράχοι» του Ανθρωπόκαινου όμως δεν είναι παρά κάτι περισσότερο από δύο εκατοστά της μη στερεοποιημένης οργανικής ύλης μέχρι στιγμής.

Ψάχνοντας το άγνωστο

Στην προσπάθεια του να ψάξει το άγνωστο, ο Jan Zalasiewicz άρχισε να φτιάχνει την ομάδα του, που περιλάμβανε πέραν από γεωγράφους, επιστήμονες όπως περιβαλλοντολόγους, ιστορικούς του περιβάλλοντος καθώς και αρχαιολόγους.

Κατά τη διάρκεια του Ολόκαινου, η συγκέντρωση του διοξειδίου του άνθρακα στον αέρα, μετρούμενη σε μέρη ανά εκατομμύριο (ppm), ήταν μεταξύ 260 και 280. Τα στοιχεία από το 2005, το πιο πρόσφατο έτος που ερεύνησε η ομάδα εργασίας, όταν ξεκίνησε, έδειξαν επίπεδα που ανέρχονταν σε 379 ppm. Έκτοτε, έχει αυξηθεί στα 405 ppm. Η ομάδα υπολόγισε ότι η τελευταία φορά που υπήρχε τόσο πολύ διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα ήταν πριν από 3 εκατομμύρια χρόνια.

Στη συνέχεια εξέτασαν τι συνέβη με τα ζώα και τα φυτά. Οι προηγούμενες μετατοπίσεις στον γεωλογικό χρόνο συχνά συνοδεύονταν από μαζικές εξαφανίσεις, καθώς τα είδη προσπαθούσαν να προσαρμοστούν σε νέα περιβάλλοντα. Το 2011, η έρευνα του Anthony Barnosky, μέλους της ομάδας, πρότεινε κάτι παρόμοιο που ξεκίνησε για άλλη μια φορά. Άλλοι διερεύνησαν τους τρόπους με τους οποίους ο άνθρωπος έχει μπερδέψει τη βιοποικιλότητα, μετακινώντας τα είδη από τον φυσικό τους βιότοπο και απελευθερώνοντάς τα σε νέους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι αυτή τη στιγμή υπάρχουν 23 δισεκατομμύρια ζωντανά κοτόπουλα ανά πάσα στιγμή, ένας αριθμός που διογκώθηκε σε τέτοιο βαθμό με ανθρώπινη παρέμβαση.

Στο μεταξύ, οι άνθρωποι έχουν τροποποιήσει την επιφάνεια της Γης όχι μόνο κατασκευάζοντας δρόμους και πόλεις, αλλά χρησιμοποιώντας όλο και πιο νέα υλικά, τα θραύσματα των οποίων θα παραμείνουν θαμμένα στα ιζήματα, που θα αποτελέσουν μέρος του γεωστρώματος του μέλλοντος. Αυτά τα λεγόμενα τεχνολιθώματα θα παραμείνουν στο υπεδάφος του πλανήτη για εκατομμύρια χρόνια, διαχωρίζοντας σαφώς την εποχή μας από προηγούμενες.

Μέχρι το 2016, η ομάδα ήταν πια πεπεισμένη ότι έχουμε περάσει πλέον κι επισήμως στην Ανθρωπόκαινο Εποχή. Ωστόσο πρόβλημα παραμένει το γεγονός του προσδιορισμού της ακριβούς αρχής της εποχής αυτής, καθώς δεν σηματοδοτήθηκε από ένα μεμονωμένο γεγονός – σταθμό.

Στα τέλη του περασμένου καλοκαιριού επιστήμονες που ασχολούνται με το θέμα συναντήθηκαν στο Ινστιτούτο Χημείας Max Planck. Ο 80χρονος και πλέον πια Νομπελίστας  Πολ Κρούτσεν ήταν και πάλι παρόν. Τελικά δεν έβγαλαν άκρη γιατί όλοι διαφωνούσαν με όλους για το πότε ξεκινά το Ανθρωπόκαινο, ερμηνεύοντας το με τα δικά του επιστημονικά εργαλεία.

Για να λύσουν το αδιέξοδο, οι ερευνητές έθεσαν το ερώτημα τον περασμένο Απρίλιο σε ψηφοφορία. Σε ποσοστό 88% ψήφισαν ότι η Ανθρωπόκαινος Εποχή ξεκίνησε στα μέσα του 20ού αιώνα. 

Τελικά ίσως να μην έχει και τόσο σημασία το πότε ξεκίνησε η εποχή της ανθρώπινης καταστροφής στη φύση. Το πιο σημαντικό είναι όμως ότι ίσως να είναι η βραχύτερη, ή πολύ χειρότερα, βάσει των πιο εφιαλτικών προβλέψεων… η τελευταία.