Η σκηνοθέτις Τατιάνα Λύγαρη μιλάει στην Αναστασία Καλαφάτη και στο tvxs.gr για την παιδεία σήμερα, για την σχέση των νέων με το θέατρο, και για την τηλεόραση ως εκπαιδευτικό εργαλείο. 

Ads

1) Τι σημαίνει για εσάς η «παιδεία»;

Είναι αυτό που πρωτομαθαίνει το παιδί από το σπίτι του και την οικογένειά του. Είναι αυτό που εισπράττει από το κοντινό περιβάλλον του και το οποίο σιγά σιγά με τα χρόνια μπορεί να το φιλτράρει και να το κρίνει, είναι αυτό που το ίδιο ανακαλύπτει από τα απλά καθημερινά πράγματα της ζωής. Πιστεύω στην τεράστια ευθύνη που έχει η οικογένεια. Αυτό που λέμε «παιδεία», έξω από τα στενά όρια της εκπαίδευσης, έχει να κάνει με ό, τι μας μεταφέρει το οικογενειακό μας περιβάλλον όταν είμαστε ακόμα  μικρά παιδιά. Ύστερα έρχεται το σχολείο.

Η πραγματική παιδεία έχει να κάνει με τον πολιτισμό. Παιδεία δεν σημαίνει πήρα ένα πτυχίο, έμαθα π.χ. να είμαι καλός ηλεκτρολόγος – μηχανολόγος αλλά ότι έμαθα ποιος είμαι, με απασχόλησε γιατί υπάρχω στη ζωή, ποιές αξίες πρέπει να σέβομαι, και με ποιον τρόπο μπορώ να διαχειριστώ την ανθρώπινη δημιουργία, τη δική μου και των γύρω μου.

2) Το σχολείο σήμερα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι στοχεύει στην παιδεία;

Το σχολείο ασχολείται μόνο με την απόκτηση γνώσης. Βεβαίως ένα καλό σχολείο δεν αρκείται μόνο σ’ αυτό. Σε μια αναπτυγμένη κοινωνία το καλό σχολείο οφείλει να συμπληρώσει τα ελλείμματα που αφήνει στο παιδί η οικογένεια και το περιβάλλον προσφέροντας όχι μόνο τη γνώση αλλά και τον τρόπο απόκτησής της. Θέτει κανόνες, διδάσκει τη μέθοδο. Επιμένω όμως, πως η παιδεία δεν έχει να κάνει μόνο με τη σχολική εκπαίδευση. Ξέρετε, ο αρχικός λόγος που φοίτησα σε Δραματική Σχολή παράλληλα με την Νομική ήταν η επιμόρφωση. Γρήγορα όμως κατάλαβα ότι ο μοναδικός λόγος που μπορεί να με κάνει να προσφέρω όλη μου τη ζωή στο θέατρο, είτε μέσα από την υποκριτική είτε μέσα από τη σκηνοθεσία, είναι επειδή η Τέχνη συμβάλει ουσιαστικά στην εκπαίδευση του ατόμου και συμπληρώνει το κενό που μπορεί να άφησε η οικογένεια η το σχολείο. Όσο κι αν φαίνεται  «δασκαλίστικο», πιστεύω σ’ ένα Θέατρο που εκ-παιδεύει. Εκπαιδεύει μ’ έναν τρόπο που αδυνατεί να κάνει το σχολείο. Το Θέατρο – η Τέχνη γενικά – έρχεται να γαργαλήσει τη φαντασία, να προσφέρει το όνειρο και να καλλιεργήσει την κριτική σκέψη, κάτι που αποφεύγει μετά μανίας να προσφέρει το εκπαιδευτικό σύστημα. Κοινωνίες που οδηγούνται σε κρίση έχουν πολίτες που δεν γνωρίζουν να διαχειριστούν τον εαυτό τους ατομικά και κατόπιν σε σχέση με το σύνολο. Η ορθή κρίση είναι ένα εργαλείο πολύ «επικίνδυνο», γιατί ακριβώς οδηγεί στη γνώση αυτής της διαχείρισης. Γιατί αν μπορείς να κρίνεις, τοποθετείσαι απέναντι στις ευθύνες και τα δικαιώματα και τα δικά σου και των άλλων.Έχεις θέση και άποψη. Δεν «άγεσαι και φέρεσαι». Επίσης, η μνήμη σε οδηγεί. Όχι η απομνημόνευση της γνώσης αλλά  η μνήμη του κύταρου, η μνήμη ενός λαού. Όταν μπορείς να «διαβάσεις» την ιστορία κριτικά, μπορείς με βάση το παρελθόν να σχεδιάσεις το μέλλον. Οι Έλληνες σήμερα αποδεικνύουμε καθημερινά με τις επιλογές μας ότι χάσαμε τη μνήμη μας ως λαός. Από τη μια πλευρά δεν σεβόμαστε το παρελθόν μας και από την άλλη πιστεύουμε ότι είμαστε το κέντρο του σύμπαντος κόσμου.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           

3) Το παιδικό θέατρο, ειδικά οι παραστάσεις που γυρνούν στην επαρχία, είναι συνυφασμένο με την καλλιτεχνική έκπτωση, αν μου επιτρέπετε το σχόλιο. Η πλειοψηφία των παραστάσεων που επισκέπτονται τα σχολεία δεν θα απευθύνονταν με τους ίδιους όρους στο ενήλικο κοινό. Νομίζω πως το παιδικό θέατρο έχει μεγάλη ευθύνη για τον τρόπο που έχει επιλέξει να απευθύνεται στα παιδιά τα τελευταία χρόνια.

Έχουμε να κάνουμε με ένα παιδικό θέατρο, το οποίο δεν αντιμετωπίζει τον μικρό θεατή ως έναν άνθρωπο που διαθέτει οξεία αντίληψη, έχει χιούμορ και διαμορφώνει αισθητική. Όλη αυτή η έκπτωση που οδηγεί στο να φερόμαστε στο παιδί σαν μωρό που δεν καταλαβαίνει, με ανόητα αστειάκια, πολλή φασαρία και φτηνή αισθητική εκπαιδεύουν έναν θεατή αντίστοιχο του τηλεθεατή  ενός reality show και των χυδαίων επιθεωρήσεων, όπου το κοινό ενεργοποιείται μόνο με βωμολοχίες. Η ρίζα του κακού θεατή ξεκινά από το κακό παιδικό θέατρο. Οι γονείς πρέπει να ερευνούν το ιστορικό του θιάσου, την ποιότητά του, να πληροφορηθούν εκ των προτέρων για το έργο και τα μηνύματά του, να μελετήσουν οι ίδιοι πριν οδηγήσουν το παιδί τους σε μια θεατρική παράσταση. Το ίδιο οφείλει να πράξει και ο δάσκαλος.Να παρακολουθεί πάντα την παράσταση μαζί με τους μαθητές του για να μπορεί την επόμενη μέρα, στην τάξη, να συζητάει, να αναλύει, να εξηγεί στα παιδιά. Κι εδώ ερχόμαστε στην ευθύνη των δασκάλων.

Εννοείται ότι υπάρχουν εξαιρετικοί εκπαιδευτικοί. Προσωπικά είμαι από τις περιπτώσεις που ευτύχησα στα χέρια σπουδαίων δασκάλων, στους οποίους οφείλω πολλά για τα οποία είμαι περήφανη. Πάντα όμως υπάρχει και η εξαίρεση, όπως ένα απίστευτο περιστατικό στο οποίο ήμουν παρούσα. Εκπαιδευτικός έβαζε τα παιδιά στην αίθουσα του θεάτρου φωνάζοντας στην είσοδο «τα ελληνάκια να μπούν πρώτα!». Τη στιγμή που το άκουσα πήρα την απόφαση να ανεβάσω παιδική παράσταση με έγχρωμο ηθοποιό. Έναν ταλαντούχο καλλιτέχνη που λάτρεψαν τα παιδιά, πιο Έλληνα από τον καθένα μας, με ιδιαίτερη μόρφωση και καλλιέργεια. Εδώ λοιπόν, τίθεται και πάλι το θέμα της ευθύνης του εκπαιδευτικού συστήματος. Ποιος εκπαιδεύει τους μαθητές και τι εκπαίδευση παρέχεται στους εκπαιδευτές; Θέλει το κράτος δασκάλους που να διδάσκουν στα παιδιά μόνο στείρα γνώση; Πόσο ενθαρρύνει κάτι τέτοιο;

4) Το θέατρο διδάσκεται στα σχολεία ως κεφάλαιο ιστορίας, ενώ η θεατρική αγωγή δεν βρήκε ποτέ τη θέση που διεκδικούσε. Γιατί το θέατρο στο σχολείο περιορίζεται στο ανέβασμα σχολικών παραστάσεων;

Θεατρική παιδεία δεν είναι να κάνουμε ένα θεατρικό παιχνίδι για να απασχολήσουμε «τα μωρά» για δύο ώρες. Το ζητούμενο είναι να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά πώς θα μάθουν να είναι καλοί θεατές. Ο στόχος της θεατρικής αγωγής δεν είναι να γίνουμε όλοι ηθοποιοί επειδή παίξαμε στην παράσταση του σχολείου μας, αλλά να μάθουμε πώς μπορούμε να αναγνώσουμε σε βάθος ένα θεατρικό έργο μέσα από τη σκηνική του παρουσίαση, πώς μπορούμε να ανακαλύψουμε τα επίπεδα που κρύβονται στο κείμενο, να διαχωρίσουμε τη δομή του από τη σκηνοθεσία η την υποκριτική των ηθοποιών. Να διδαχθούμε τα κλειδιά που μεταμορφώνουν έναν ενήλικα σε ενεργό θεατή, ο οποίος γνωρίζει να  «εισχωρεί» στην παράσταση, να τη «διαβάζει», να την ευχαριστιέται, να την αποδέχεται ή και να την απορρίπτει.

Έχοντας το Τρένο στο Ρουφ, έναν απρόβλεπτο θεατρικό χώρο που μοιάζει με παιχνίδι, αποφάσισα να τον «ανοίξω» και στα παιδιά. Πάντα όμως με στόχο ότι κάνω εκπαιδευτικό θέατρο με ψυχαγωγικό τρόπο. Έτσι λοιπόν απέφυγα να παρουσιάσω παραμυθάκια με πριγκιποπούλες και μαγικά ραβδιά και προσπάθησα να ενεργοποιήσω Έλληνες  συγγραφείς να γράψουν, με περιβάλλον το τρένο, έργα που έχουν κάτι σημαντικό να πουν στα παιδιά. Η πρώτη παράσταση ήταν «ο Έβδομος Σταθμός» του Ευγένιου Τριβιζά.Ένα ταξίδι με τρένο μακριά από μία χώρα όπου ο κυβερνήτης της είχε απαγορέυσει την τέχνη και είχε εξορίσει όλους τους καλλιτέχνες από αυτήν. Μετά παρουσιάσαμε σε θεατρική διασκευή μυθιστόρημα του Πέτρου Χατζόπουλου (Αύγουστος Κορτώ) . Επίσης προσκάλεσα τον Ηλία Μαμαλάκη να γράψει για τα παιδιά ένα έργο που συνδέει την κουλτούρα του φαγητού μέσα από τη γνώση που προσφέρουν τα ταξίδια. Τέλος ανεβάσαμε την « Κοντορεβυθούλα» της Κλωντίν Γκαλεά. Όταν ήρθε η Κοντορεβυθούλα, σήκωσα τα χέρια ψηλά. Επιβεβαιώθηκε περίτρανα ότι δεν είμαστε ώριμοι σαν κοινωνία να αντιμετωπίσουμε τον εαυτό μας στον καθρέφτη, κι ότι δεν είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε κριτική ούτε σαν γονείς, ούτε σαν δάσκαλοι, ούτε σαν πολίτες. Η άλλη έκπληξη ήταν πως θέματα σημαντικά και καθημερινά στη ζωή των ανθρώπων όπως π.χ. η σχέση των γονιών με τα παιδιά τους η ακόμα κι ο θάνατος είναι θέματα απαγορευμένα στο παιδικό θέατρο. Γιατί να μην μπορούμε να μιλήσουμε με φυσικότητα στα παιδιά για τον θάνατο μέσα από τον σεβασμό στους κύκλους ζωής των λουλουδιών ή των μυρμηγκιών; Γιατί να μην μάθουμε στο παιδί ότι κι ο άνθρωπος γεννιέται για να κάνει κι αυτός τον δικό του κύκλο στη ζωή, την οποία πρέπει να σέβεται, να γεύεται και να εκτιμά σαν ένα πολύτιμο δώρο;

5) Να επανέλθω στην Κοντορεβυθούλα. Ένα από τα πρωτοποριακά στοιχεία της παράστασης ήταν το παιχνίδι πριν την έναρξη της παράστασης. Ποιος ήταν ο στόχος της ύπαρξης του παιχνιδιού αυτού;

Υπήρχαν νοήματα μέσα στο έργο στα οποία πίστευα πως οι μεν γονείς θα αντιδρούσαν, τα δε παιδιά δεν θα τα καταλάβαιναν. Η Γκαλεά είχε έναν συμβολικό τρόπο να μιλήσει για ένα πολύ δύσκολο θέμα, την ανεξαρτησία του παιδιού και πώς το αφήνει- ή όχι- ο γονιός ελεύθερο να επιλέξει τον δρόμο της ζωής του. Αυτό αρχίζει από το αν το παιδί στα τρία του μπορεί να φάει μόνο του με το πιρούνι του η αν στα τέσσερα δένει μόνο του τα κορδόνια των παπουτσιών του. Η Κοντορεβυθούλα τοποθετούσε τα βοτσαλάκια της μπροστά, για να χαράξει το δικό της μονοπάτι στη ζωή και στο τέλος τα καταφέρνει. Ένα εφτάχρονο κοριτσάκι που τολμάει να πει « δεν θέλω» σε γονείς που την ήθελαν και την αγαπούσαν. Με ποιον τρόπο όμως την αγαπούσαν; Και πόσο την καταπίεζαν; Προσπαθήσαμε, λοιπόν, να κάνουμε ένα θεατρικό παιχνίδι στην αρχή όπου οι ρόλοι αντιστρέφονταν. Η μαμά ένιωθε την πίεση ενώ το παιδί ασκούσε την εξουσία των μεγάλων. Προσπαθήσαμε να θέσουμε κάποια ερωτήματα στα παιδιά για να μπορέσουν να καταλάβουν τα θέματα που συμβολικά παρουσιάζει η συγγραφέας.

6) Μπορεί το σχολείο να ξεφύγει από τον χώρο του  όπως το Τρένο στο Ρουφ ξέφυγε από την κλασική θεατρική σκηνή;

Είναι αναγκαίο. Ο θεατρικός χώρος είναι ήδη ένα «διευρυμένο» σχολείο, όπως είναι και τα μουσεία κι άλλοι πιο εναλλακτικοί χώροι Τέχνης η ακόμα κι ένας θεματικός περίπατος.Έξω από τους δογματικούς τοίχους του σχολείου η γνώση αφομοιώνεται ευκολώτερα.Στην πραγματικότητα όμως ο σχολικός τοίχος θα πάψει να υψώνεται όταν ανοίξει ένα παράθυρό του στην κριτική σκέψη και τη φαντασία.

7) Η τηλεόραση θα μπορούσε να είναι ένας ακόμη εναλλακτικός «χώρος» εκπαίδευσης;

Η τηλεόραση έχει τεράστιο μερίδιο ευθύνης. Εξέθρεψε γενιές Ελλήνων άπραγων, παθητικών θεατών. Έκανε ζημιά και στο θέατρο γιατί εξέθρεψε γενιές ηθοποιών τηλεοπτικής υποκριτικής υποκρισίας, η οποία διείσδυσε και στο θέατρο ενηλίκων.Κι ενώ θα μπορούσε να έχει έναν σπουδαίο εκπαιδευτικό ρόλο, για κάποιον λόγο αρνήθηκε να τον έχει. Γι’ αυτό και η Εκπαιδευτική Τηλεόραση  είχε γίνει πια ένα σχήμα λόγου. Με τον μύθο  «ο κόσμος θέλει τα θεάματα που βλέπει» φτάσαμε στη σημερινή κατάσταση. Επειδή, λοιπόν, πιστεύω πως ο θεατής εκπαιδεύεται, γι΄αυτό και εμείς στο Τρένο στο Ρουφ υπηρετούμε με αυτόν τον τρόπο την Τέχνη.

8) Με τόσα χρόνια εμπειρίας σε διάφορα θεατρικά πόστα, δεν σκεφτήκατε κάποια στιγμή να μεταφέρετε τις γνώσεις στους/στις νεώτερους/ες μέσα από μια δραματική σχολή;

Η διδασκαλία είναι μεγάλη ευθύνη και θέλει απόλυτη αφοσίωση.Αν είμαι το πρωί τηλεοπτικός αστέρας, το μεσημέρι σκηνοθέτης, μετά παίζω στο θέατρο και το βράδυ κάνω δημόσιες σχέσεις πως μπορώ να ανταποκριθώ στον απαιτητικό αυτόν ρόλο που  κατά τη γνώμη μου θέλει πλήρη αφιέρωση και ταυτόχρονα γνώσεις και ταλέντο μετάδοσης; Για μένα δεν υπάρχει πιο τιμητικός τίτλος από το να πεί κάποιος με περηφάνια  «εγώ είχα Δάσκαλο τον τάδε…». Όμως στην Ελλάδα δεν υπάρχει πολύχρονη,ξεκάθαρη κατεύθυνση στην ανώτατη εκπαίδευση,  αν θέλει κανείς να σπουδάσει μόνο δάσκαλος ηθοποιών η ακόμα και σκηνοθέτης θεάτρου.Γι’ αυτό και τώρα πια σκηνοθετούμε όλοι αδιακρίτως.

9) Το Τρένο δεν πρωτοπόρησε μόνο ως προς τον χώρο αλλά πρωτοπόρησε σε πολλές πτυχές που αφορούσαν το θέατρο. Αισθανθήκατε ότι οι κανοτομίες αυτές έγιναν αντιληπτές κι αποδεκτές;

Ένα καλό ερώτημα είναι τι είναι πρωτοπορία. Το καινοτόμο, το θορυβώδες, το σύγχρονο, το προκλητικό;Για μας, στο Τρένο στο Ρουφ ο στόχος είναι να μην επαναλαμβανόμαστε, να μη μιμούμαστε, να καλλιεργήσουμε αξίες και προοπτικές αλλά και να προτείνουμε κάθε φορά διαφορετικές φόρμες αισθητικής η και υποκριτικής.   
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        Πολλές από τις προτάσεις μας ήταν στην ουσία ένα βήμα μπροστά από αυτά που θα βίωνε η κοινωνία στο άμεσο μέλλον. Το Τρένο έχει προτείνει αθόρυβα,από την πρώτη στιγμή της λειτουργίας του, πολλές καινοτομίες.Ο κόσμος τις αντιλήφθηκε σε άλλους χώρους αργότερα, όταν μαζικοποιήθηκαν. Φέτος, πάλι προκαλούμε αθόρυβα. Για να υποδεχτούμε τη βραδυνή παράσταση των ενηλίκων θεατών μας, μία θεατρική διασκευή του γνωστού μυθιστορήματος της Ευγενίας Φακίνου «το Τρένο των Νεφών»,  αναστατώνουμε στην κυριολεξία όλη την μέχρι τώρα λειτουργία του Τρένου. Δημιουργούμε  ένα επεμβατικό εικαστικό περιβάλλον σε όλα τα βαγόνια της Αμαξοστοιχίας, μειώνουμε τον αριθμό των θεατών σε μόλις 50 με έναν 11μελή θίασο και μετακινούμε τους ηθοποιούς  μαζί με τους θεατές ακολουθώντας τον κεντρικό ήρωα από βαγόνι σε βαγόνι. Στο Μουσικό Βαγόνι καθιερώνουμε για τους νέους μεταμεσονύχτια live κάθε Παρασκευή και Σάββατο.

Και βέβαια στην Παιδική μας Σκηνή ρισκάρουμε να προτείνουμε κάτι πολύ πρωτότυπο. Μία μίξη διαδραστικού ταξιδιού, θεατροπαιδαγωγικού παιχνιδιού και θεατρικής παράστασης με τίτλο «Τα Παιδιά που Βλέπουν τα Τρένα… να Πετούν», η οποία εμπνέεται από το διάσημο μυθιστόρημα παιδικής λογοτεχνίας  «Τα παιδιά που έβλεπαν τα τρένα να περνούν» της Βρετανής συγγραφέως Έντιθ Νέσμπιτ.  Τα παιδιά κινούνται στον φυσικό χώρο των βαγονιών σαν κανονικοί επιβάτες, συμβάλλουν στην εξέλιξη της ιστορίας με την καθοδήγηση των ηθοποιών, που είναι παράλληλα εμψυχωτές και παιδαγωγοί. Έτσι έχουν  τη μοναδική ευκαιρία να περιπλανηθούν βιωματικά στα κεντρικά θέματα του έργου που είναι αξιοποίηση των ανατροπών στη ζωή μας, η διατήρηση της ελπίδας, η φιλία, η συνεργασία, το μοίρασμα, η πίστη στους ανθρώπους αλλά και στην ίδια τη ζωή, το δικαίωμα να ονειρεύεσαι, και τέλος τη βεβαιότητα ότι πάντα, σε κάποια στροφή, οι ράγες της ζωής θα σου φέρουν αυτό που επιθυμείς, αρκεί να έχεις τα μάτια σου ανοιχτά για να το δεις, όπως ακριβώς « Τα παιδιά που βλέπουν τα τρένα να … πετούν!”

Στην νέα στήλη μας για την Παιδεία, παρουσιάζουμε απόψεις για τον πολιτισμό και την εκπαίδευση καθώς και προτάσεις εναλλακτικής διδασκαλίας στα σχολεία. Μπορείτε να μας στείλετε γνώμες και προτάσεις σας, στο [email protected].