Ο λόγος γίνεται για την ταινία «Inside Out» (Μεταγλώττιση: Τα μυαλά που κουβαλάς), ταινία του 2015 που συνδυάζει το κωμικό στοιχείο με την περιπέτεια στο σώμα μιας ιστορίας animation που ξεπερνά κάθε όριο παιδικού κινηματογράφου, καθώς η παρακολούθηση της ταινίας συνιστάται τόσο σε παιδιά όσο σε ενήλικες. Της Γεωργίας Μπερτσιά

Όσον αφορά το κοινό των ενηλίκων, οι προερχόμενοι από τον εκπαιδευτικό κλάδο και το χώρο της ψυχικής υγείας θα δουν πίσω από το «παραπέτασμα» των ρηξικέλευθων ιδεών της Pixar, μια ιστορία γεμάτη συμβολισμούς, ερμηνείες του ανθρώπινου ψυχισμού και της κοινωνικής συμπεριφοράς σε μια προσπάθεια εξήγησης της διαδικασίας της ενηλικίωσης μέσα από την ανηφόρα της εφηβείας με την οποία έρχεται αντιμέτωπη η μικρή πρωταγωνίστρια.

Σίγουρα πρόκειται για ρίσκο, καθώς όλα αυτά παρουσιάζονται υπό το πρίσμα του ιδεώδους της απλότητας και της παραστατικότητας, χαρακτηριστικά που πρεσβεύει η βιομηχανία κινουμένων σχεδίων. Η ιστορία αφορά τη συνεργασία 5 βασικών συναισθημάτων ενός 11χρονου κοριτσιού (ΧΑΡΑ – ΛΥΠΗ – ΦΟΒΟΣ – ΑΗΔΙΑ/ΑΠΑΞΙΩΣΗ – ΘΥΜΟΣ) και την προσπάθειά τους να την καθοδηγήσουν ομαλά προς την ενηλικίωση χωρίς να διαλυθεί η ισορροπία του εσωτερικού της κόσμου που κινδυνεύει.

Σύμφωνα με τη σεναριακή ιδέα, ολόκληρος ο ψυχισμός τόσο της μικρής πρωταγωνίστριας όσο των ενήλικων γονέων της, εδράζεται σε μια «νοητική κωμόπολη» της οποίας το κέντρο αποτελεί ο «συναισθηματικός πύργος ελέγχου», χώρος με εκσυγχρονισμένη τεχνολογία μέσω της οποίας τα συναισθήματα ελέγχουν τις αντιδράσεις και τη συμπεριφορά του ατόμου στο μυαλό του οποίου φιλοξενούνται. Το ταξίδι στο μυαλό, αν το εξετάσουμε από την οπτική γωνία της Ψυχανάλυσης, θέτει στο επίκεντρο την αέναη πάλη του Συνειδητού με το Υποσυνείδητο καθώς γινόμαστε θεατές τόσο των στάσεων, των απόψεων, των πραγματικών γεγονότων που αποθηκεύονται στο μυαλό όσο και των ονείρων, των φόβων και της φαντασίας, αποσκευές του Υποσυνείδητου.

Σκοπός των συναισθημάτων δεν είναι άλλος από τη δημιουργία βιωμάτων («αναμνήσεων στη μακροπρόθεσμη μνήμη») τα οποία ενισχύουν το χτίσιμο διαφόρων νησιών προσωπικότητας. (Οικογένεια – Ειλικρίνεια – Τρέλα – Φιλία – Ενδιαφέροντα). Όπως εξάλλου θα επεσήμαινε ο Φρόιντ, το περιβάλλον και κυρίως «οι σημαντικοί Άλλοι» επηρεάζουν καταλυτικά την εξέλιξη της προσωπικότητας του ανθρώπου κυρίως στα εύπλαστα παιδικά χρόνια. («Προσωπικότητα: Θεωρίες, κλινική πρακτική και έρευνα», επιμέλεια Γρηγόρης Ποταμιάνος, Φώτιος Αναγνωστόπουλος, 2011) Παρομοίως, αυτή τη φορά υπό το πρίσμα του Συμπεριφορισμού, τα ενισχυτικά ή μη ερεθίσματα που λαμβάνουμε από τη μακρόπνοη αλληλεπίδραση με το περιβάλλον διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό την εκάστοτε συμπεριφορά μας (Ρόμπερτ Μέλλον, Ανάλυση Συμπεριφοράς, 2007).

Σε αντίθεση λοιπόν με τις μέχρι τώρα παιδικές κι εύκολες ως προς το χειρισμό, ως επί το πλείστον χαρούμενες αντιδράσεις, οι αναμνήσεις που σιγά σιγά χτίζει η μικρή ηρωίδα ελέγχονται περισσότερο από τα συγκεχυμένα συναισθήματα του φόβου, της απαξίωσης (αηδίας) και του θυμού παρά από το γνώριμο αίσθημα της χαράς και της ξεγνοιασιάς.

Σοφός, εν τοιαύτη περιπτώσει, ο υπαινιγμός στην ωρίμανση και την είσοδο στην εφηβεία, κατά την οποία σειρές αλλαγών τόσο στο ίδιο το άτομο όσο και το περιβάλλον, προκαλούν συχνές παροδικές συναισθηματικές μεταπτώσεις και συνήθως το συναίσθημα χαρακτηρίζεται από μεγάλη ένταση και δυσκολία χειρισμού. Χαρακτηριστική, συμβολική σκηνή αποτελεί το σημείο όπου ο φανταστικός φίλος της μικρής Ράιλι χάνεται ανάμεσα στα σκουπίδια «της χωματερής του μυαλού».

Ο έφηβος μπορεί να χειριστεί καλύτερα τον συναισθηματικό του κόσμο εάν μπορεί να μοιραστεί τα συναισθήματα του με τους άλλους και αν μπορεί να πάρει αποδοχή και κατανόηση από τους γονείς του, γεγονός που λόγω της μετακόμισης της οικογένειας της πρωταγωνίστριας και του φόρτου εργασίας των γονέων δεν επιτυγχάνεται. Σε ένα ευρύ φάσμα εκρήξεων θυμού, άγχους κι απόρριψης, η Χαρά καταφέρνει να επιστρέψει δυναμικά στο Κέντρο Ελέγχου πάντα όμως μαζί με τη συντροφιά της Λύπης. Στο σημείο αυτό αξίζει να σταθούμε στο πραγματικό νόημα αυτής της σκηνής που περικλείει τα εξής τρία στοιχεία:

• Η λύπη αποτελεί απαραίτητο κομμάτι στη διαδικασία πένθους (απώλειας) και μέσο συνειδητοποίησης κι αποδοχής της τρέχουσας κατάστασης.

• Η Ψυχική Υγεία δε σημαίνει μόνιμη χαρά κι απουσία αρνητικού συναισθήματος. Η συναισθηματική πτώση είναι φυσιολογική. Το παθολογικό αφορά στην αδυναμία του ανθρώπου να «ξανασηκωθεί» και να ανακτήσει τις δυνάμεις του.

• Σοπενάουερ – Νίτσε: Η θλίψη είναι η άλλη όψη της χαράς.

Συμπληρωματικά, δε θα μπορούσε να παραλειφθεί η άψογη τεχνική του ανθρωπομορφισμού, σύμφωνα με τον οποίο τα συναισθήματα δεν είναι αφηρημένες, άυλες έννοιες αλλά αποκτούν σάρκα κι οστά σε 5 ανθρωποειδείς φιγούρες, τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των οποίων προσιδιάζουν άψογα στο ποιόν κάθε συναισθήματος.

• Χαρά – Ποικιλία χρωμάτων, μεγάλα εκφραστικά μάτια. Εκπρόσωπος της ευδιαθεσίας αλλά και του επιπόλαιου – ασταθούς.
• Λύπη – Βαθύ μπλε που παραπέμπει τόσο στην κατάθλιψη (π.χ blue Monday) όσο στη γαλήνη και την ηρεμία. Υπέρβαρη, δυσκίνητη φιγούρα με μεγάλα γυαλιά ως κλασικό στερεότυπο του «άρρωστου».
• Φόβος/άγχος – Αδύνατη έως καχεκτική μορφή με μωβ χρώμα που παραπέμπει τόσο σε ψυχρές όσο σε θερμές αντιδράσεις.
• Αηδία/Απόρριψη – Περιποιημένη μορφή , πράσινου χρώματος που παραπέμπει τόσο στη φύση όσο και τη ζήλια και το μίασμα. Στερεοτυπική φιγούρα «ανασφαλούς γυναίκας».
• Θυμός – Κόκκινος με τετράγωνο σχήμα. Το κόκκινο κοινωνικά νοηματοδοτεί τόσο τον πόλεμο και το αίμα όσο το πάθος και την αγάπη.
• Καθόλου τυχαία η επιλογή διφορούμενων χρωμάτων, υποδηλώνοντας τη θετική κι αρνητική όψη των συναισθημάτων και την αδήριτη συμμετοχή τους στον ανθρώπινο ψυχισμό με σκοπό τη λειτουργικότητα του ατόμου.

Κλείνοντας, θα ήθελα να συνοψίσω τα κεντρικά στοιχεία που καθιστούν το παραπάνω έργο «ψυχολογικό βοήθημα»: Είναι εξαιρετικά σημαντικό το γεγονός ότι ενώνει όλες τις δυνατές προσεγγίσεις στην ψυχολογία. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει την Ψυχαναλυτική Προσέγγιση ( Sigmund Freud, 19ος – 20ος αιώνας) εστιάζοντας στα συναισθήματα και το ρόλο τους, την Προσωποκεντρική (Carl Rogers, ’50) καθιστώντας φανερές τις ανάγκες των ηρώων για αυτοπραγμάτωση και αποδοχή, συμπληρώνει με Συμπεριφορικές αναφορές(Skinner ,20ος αιώνας) καθώς δεν καθιστά τους πρωταγωνιστές έρμαια και παθητικούς δέκτες συναισθηματικών εντολών αλλά ενεργούς δράστες που διαμορφώνουν συνεχώς ευμετάβλητες σχέσεις με το περιβάλλον και τέλος, μεσολαβούν αξιοσημείωτα σχόλια υπέρ της Γνωσιακής Συμπεριφορικής Θεραπείας (Aaron T. Beck, ’60) κάνοντας λόγο για την επιρροή που ασκούν οι σκέψεις μας ( π.χ Διεργασιακά Λάθη ) στη συμπεριφορά μας.

Όλα αυτά σε συνδυασμό με τα άψογα γραφικά της ταινίας, τον ελαφρύ μα καίριο σαρκαστικό κι ειρωνικό σχολιασμό της ενηλικίωσης & τις ευφυέστατες κοινωνικές αναφορές αποτέλεσαν ένα σημαντικό οδηγό για να καταστήσουμε τον Κλάδο της Ψυχολογίας ακόμα πιο προσιτό και κατανοητό. Πρόκειται για ένα αίτημα που είχαμε, έχουμε και θα συνεχίσουμε να έχουμε ανάγκη.

ΥΓ. Ανάμνηση από την ταινία, η χαρακτηριστική φράση: «Τα συναισθήματα δεν παραιτούνται!»

e-psychology.gr