Το καλοκαίρι είναι πάντα καυτό στο Αμάν της Ιορδανίας αλλά τον περασμένο Ιούλιο ήταν ιδιαίτερα βάναυσο για τον Ταρέκ, έναν μηχανικό που ζει με την οικογένειά του στο ανατολικό τμήμα της πόλης. Μια συμμορία ληστών έκοψε τις γραμμές ηλεκτρικής ενέργειας απέναντι από το σπίτι του και ο πάροχος αμέσως μετά έκοψε το ρεύμα σε όλο το δρόμο για ένα δεκαπενθήμερο. Χωρίς ανεμιστήρες ή ψυγεία η τσιμεντένια γειτονιά, χωρίς δέντρα, μετατράπηκε σε κόλαση. 

Την επόμενη ημέρα, μια κοντινή αποχέτευση ξεχείλησε και στο διαμέρισμα του άρχισε να γεμίζει με μια έντονη δυσωδία. Και ύστερα ήρθαν οι μύγες. Και τα τρία του παιδιά, όλα σχολειαρόπαιδα, αρρώστησαν. Και τότε το αφεντικό του, του μείωσε το μισθό επειδή δούλευε με χαμηλούς ρυθμούς και ο Ταρέκ πίστεψε ότι δεν μπορούσε τίποτα άλλο να του συμβεί. «Ήταν κόλαση», λέει «αλλά δεν ήταν ότι είχαμε κάποια επιλογή». 

«Είναι ταπεινωτικό»

Κι όμως. Συνέβη και κάτι ακόμη. Η ξαφνική απώλεια ύδρευσης. Τότε ήταν πια εντελώς απελπισμένος. Χωρίς πρόσβαση στη δημοτική ύδρευση, ο Ταρέκ και οι γείτονές του έπρεπε να απευθυνθούν σε ιδιωτικές δεξαμενές για να έχουν νερό. Όμως μια πρόσφατη κατασκευή στους πρόποδες του λόφου στον οποίο ζουν δεν άφησε ούτε αυτή τη λύση. Τα μεγάλα φορτηγά δεν μπορούσαν πλέον να πλησιάσουν κι έτσι η κάτοικοι εξαρτώνται πια από την ποσότητα που μπορούν οι ίδιοι να μεταφέρουν στους απότομους δρόμους. Δεν μπορούν να πλύνουν σωστά τα ρούχα τους και τα πιάτα και σιγά – σιγά εγκλωβίζονται σε έναν κόσμο που σχεδόν δεν έχει νερό. «Έρχομαι σπίτι βρόμικος και μερικές φορές δεν μπορώ να πλυθώ», εξηγεί ο Ταρέκ, στο Newsweek, με το πρόσωπό του γεμάτο ιδρώτα και λάδια αυτοκινήτου. «Είναι ταπεινωτικό. Κανείς δεν πρέπει να ζει έτσι».

Το νερό στερεύει 

Χωρίς δραστικές ενέργειες, πολλοί Ιορδανοί θα έχουν την ίδια μοίρα. Ο ποταμός Ιορδάνης, ο μοναδικός πλωτός δρόμος της χώρας είναι βρόμικος και εξαντλημένος, ενώ ορισμένοι από τους υδροφόρους ορίζοντές του, έχουν στερέψει πια ανεπανόρθωτα. Την ίδια στιγμή οι βροχοπτώσεις στη χώρα αναμένεται να μειωθούν δραματικά λόγω της αλλαγής του κλίματος κι ενώ ο πληθυσμός αυξάνεται. Η Ιορδανία είναι μια πάρα πολύ φτωχή χώρα για να στραφεί σε μια δαπανηρή, μεγάλης κλίμακας αφαλάτωση ή να διορθώσει τις πολύ κακές υποδομές της. Επίσης με δεδομένη την αύξηση του πληθυσμού της χώρας δεν της επιτρέπεται να μειώσει τις εισαγωγές νερού, όπως έκαναν κάποιες χώρες με μικρό πληθυσμό στον Ειρηνικό και την Καραϊβική. 

Διαβάστε επίσης: «Νερό: 100 συμβουλές για μείωση της κατανάλωσης» των Τζον Κλιφτ και Αμάντα Κούθμπερτ 

Η έλλειψη νερού είναι πλέον τόσο μεγάλη που προκαλεί συγκρούσεις μεταξύ προσφύγων και ιθαγενών Ιορδανών και οι αξιωματούχοι που είναι επιφορτισμένοι με την κάλυψη της ανερχόμενης ζήτησης αλλά με παράλληλη μείωση των αποθεμάτων αρχίζουν να πανικοβάλλονται. «Πρέπει να κοιτάξουμε εκτός Ιορδανίας», λέει ο Αλί Σουμπάχ, γενικός γραμματέας στρατηγικού σχεδιασμού στο Υπουργείο Υδάτων και Άρδευσης. «Δεν υπάρχουν πια υδάτινοι πόροι εδώ». 

Ιορδανία: Η πρώτη αλλά όχι η τελευταία 

Η Ιορδανία θα μπορούσε να είναι η πρώτη χώρα που θα ξεμείνει από νερό. Αλλά το πιθανότερο είναι ότι δεν θα είναι η τελευταία. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η ζήτηση νερού αναμένεται να αυξηθεί κατά περίπου 50% έως το 2050. Και η κατάσταση είναι τρομακτική από την πλευρά των αποθεμάτων: 21 από τους 37 μεγαλύτερους υδροφόρους ορίζοντες του πλανήτη κινούνται ήδη πέρα από το κρίσιμο σημείο τους, σύμφωνα με τη NASA. Κατά ένα μέρος αυτό συμβαίνει λόγω της ανάγκης για πόσιμο νερό και λόγω εξορύξεων. Στο μεταξύ, η υπερθέρμανση του πλανήτη φαίνεται να μειώνει τις βροχοπτώσεις σε ορισμένες περιοχές. Δύο στους τρεις ανθρώπους θα αντιμετωπίσουν έλλειψη νερού έως το 2025, λέει ο Παγκόσμιος Μετεωρολογικός Οργανισμός και εκατοντάδες εκατομμύρια περισσότεροι θα έρθουν αντιμέτωποι με μια επικίνδυνα κακή ποιότητα νερού. 

Κλονισμένες από την πρόκληση να προμηθεύσουν να προμηθεύσουν τον αυξανόμενο πληθυσμό τους συχνά έχοντας κάκιστες εγκαταστάσεις οι μεγαλουπόλεις του πλανήτη είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένες. Τέσσερα δισεκατομμύρια άνθρωποι ζουν σήμερα σε αστικές περιοχές. Ο αριθμός αυτός αναμένεται σχεδόν να διπλασιαστεί μέχρι τα μέσα του αιώνα. 

Το Ναϊρόμπι της Κένυας αντιμετώπισε μεγάλη ξηρασία φέτος το καλοκαίρι ενώ το Κέιπ Τάουν της Νότιας Αφρικής βρίσκεται εδώ και πολλά χρόνια στη χειρότερη περίοδο ξηρασίας της ιστορίας του. Η Τεχεράνη αναμένεται σύντομα να ξεκινήσει διανομές νερού. Και στις ΗΠΑ, οι διαχειριστές νερού σε 40 πολιτείες αναμένουν προβλήματα στην ύδρευση μέσα στην επόμενη δεκαετία. 

Η έλλειψη νερού θα μπορούσε, στην καλύτερη περίπτωση, να κοστίζει στην παγκόσμια οικονομία 500 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα. Στη χειρότερη περίπτωση, θα μπορούσε να οδηγήσει σε πόλεμο και τρομοκρατία. Όπως ανέφερε μια έκθεση των υπηρεσιών πληροφοριών των ΗΠΑ για το 2012: «Η χρήση του νερού ως όπλο ή για την διεύρυνση των στόχων της τρομοκρατίας θα είναι πιο πιθανή την επόμενη δεκαετία». 

Ζήτημα εθνικής ασφάλειας 

Στην Μέση Ανατολή η κατάσταση είναι ιδιαίτερα ανησυχητική. Όπως στα περισσότερα μέρη της περιοχής – αλλά και του κόσμου – έτσι και στην Ιορδανία, τουλάχιστον το 65%, πηγαίνει στην γεωργία. Και ορισμένοι αξιωματούχοι αναγνωρίζουν ότι αυτό το ποσοστό είναι πολύ υψηλό για να είναι βιώσιμο. «Δεν μπορούμε να πούμε στην επόμενη γενιά ότι χάσαμε όλο το νερό μας επειδή μεγαλώναμε πάρα πολλές ντομάτες», δήλωσε ένας ανώτερος αξιωματούχος υπό το καθεστώς της ανωνυμίας. Στο παλάτι, ομάδες ειδικών συμβούλων εξετάζουν τις επιλογές της χώρας. Αλλά σε μια τόσο επισφαλή περιοχή, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής είναι απρόθυμοι να μειώσουν την παραγωγή τροφίμων. «Με κάποιους τρόπους, αυτό συμβαίνει από αμνημονεύτων χρόνων», λέει ο Άαρον Γουλφ, καθηγητής γεωγραφίας και ειδικός σε θέματα υδάτων στο Πανεπιστήμιο του Όρεγκον στο Newsweek. «Αν είστε πλούσιοι επιλύετε την κρίση. Αν είστε φτωχοί, πεθαίνετε». 

Η Ιορδανία δεν είχε ποτέ πολύ νερό. Αλλά για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της, οι σχετικά λίγοι κάτοικοί της τα κατάφερναν. Αλλά τα περίπου 70 χρόνια που πέρασε η χώρα αντιμετωπίζοντας το χάος των πολύ μεγαλύτερων γειτόνων της, τα άλλαξαν όλα. Πρώτον, αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες Παλαιστίνιοι πρόσφυγες εγκατέλειψαν τα σύνορα μετά τη δημιουργία του Ισραήλ το 1948 και δυο χρόνια μετά την ίδρυση της Ιορδανίας, τριπλασιάζοντας σχεδόν, σε μια νύχτα, τις ανάγκες του νέου κράτους για νερό. 

Ακολούθησαν κύματα Λιβανέζων, Ιρακινών και περισσότερων Παλαιστινίων κατά τις επόμενες δεκαετίες. Πολλοί πρόσφυγες από τη Λιβύη και την Υεμένη που έχουν καταστραφεί από τον πόλεμο μετακόμισαν επίσης στο Αμμάν τα τελευταία χρόνια. Έως το 2013, που ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία επιδεινώθηκε – πάνω από ένα εκατομμύριο διψασμένοι πολίτες της βρήκαν καταφύγιο στη νότιο γείτονα – δεν υπήρχε σχεδόν καμιά εθνικότητα της Μέσης Ανατολής που δεν είχε φιλοξενηθεί στην Ιορδανία. 

Παράλληλα υπήρξε μεγάλη αύξηση του πληθυσμού της Ιορδανίας, μιας χώρας που έχει ρυθμό γονιμότητας 3.38, που είναι από τους μεγαλύτερους σε όλη την περιοχή. Ωστόσο, σύμφωνα με τους αξιωματούχους δεν είναι αυτή η αύξηση που κατέστρεψε τα αποθέματα νερού στη χώρα (παρ’ ότι επιμένουν ότι οι Σύροι πρόσφυγες που έρχονται από μια περιοχή η οποία δεν είναι τόσο άνυδρη δεν καταλαβαίνουν τις πρακτικές διατήρησης του νερού). Το ζήτημα είναι ότι το μεγάλο μέρος αυτής της αύξησης ήρθε σε ξαφνικά κύματα και οι αρχές δεν μπόρεσαν να κάνουν σωστό προγραμματισμό. Κι έτσι, καθώς ο πληθυσμός της Ιορδανίας εξακολουθούσε να ξεπερνά όλες τις προβλέψεις, ξεπερνώντας τα 20 εκατομμύρια ήδη από το 2015, οι αξιωματούχοι ουσιαστικά κατέφυγαν σε επιδρομές σε όλες τις πηγές νερού της χώρας με καταστροφικές ενέργειες. 

Δέκα από τους δώδεκα υδροφόρους ορίζοντες τις χώρας έχουν σχεδόν εξαντληθεί, λέει ο Μάισουν Ζούμπι, επικεφαλής του Ανώτατου Συμβουλίου Πληθυσμού και πρώην Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Υδάτων και Άρδευσης. Σε διάφορες περιοχές της χώρας οι μηχανικοί τρυπούν ακόμη και πάνω από ένα μίλι αναζητώντας νέες πηγές. Οι ειδικοί λένε ότι οι αρχές δεν έχουν καμία επιλογή. «Η ποιότητα των υδάτων χειροτερεύει, η ποσότητα του νερού μειώνεται, αλλά πρέπει να παρέχεις νερό στους ανθρώπους», λέει ο Ράντε Νίμρι, ειδικός εμπειρογνώμονας για το νερό στο Mercy Corps και αναπληρωτής επικεφαλής της Water Innovations and Technologies, ένα πρόγραμμα που ίδρυσαν οι ΗΠΑ για την εξοικονόμηση του νερού. «Πρόκειται για ζήτημα εθνικής ασφάλειας», προσθέτει. 

Κατά κεφαλήν μερίδιο νερού 

Με 90 κυβικά μέτρα νερού ανά άτομο ετησίως, ένα από τα χαμηλότερα κατά κεφαλήν μερίδια νερού στον κόσμο, οι Ιορδανοί καταναλώνουν περίπου το 3% του ποσοστού που καταναλώνουν οι Αμερικανοί. Το επίπεδο των υποδομών είναι πολύ σημαντικό. Το ήμισυ του συνόλου των υδάτων θεωρείται ότι χάνεται από διαρροές στις σωληνώσεις. Λόγω των προβλημάτων στο δίκτυο διανομής, οι χειριστές των σταθμών πρέπει να αντλούν με μανιώδης ρυθμούς για να διατηρήσουν την πίεση στους σωλήνες, επομένως περισσότερο νερό σπαταλιέται κατά τη μεταφορά. 

Στην πραγματικότητα, σχεδόν το 20% της ηλεκτρικής ενέργειας της Ιορδανίας πηγαίνει στην άντληση και κυκλοφορία του νερού στη χώρα, σύμφωνα με το Υπουργείο Υδάτων και Άρδευσης. Παρά την τεράστια αυτή δαπάνη, η ροή είναι πάρα πολύ αδύναμη όταν φτάνει στα σπίτια των κατοίκων, πολλοί από τους οποίους έχουν πρόσβαση στη δημοτική ύδρευση μόνο κάθε λίγες εβδομάδες. Έτσι δεν έχουν αρκετό χρόνο να γεμίσουν τις δεξαμενές που χρησιμοποιούν για να αποθηκεύσουν νερό μέχρι την επόμενη παράδοση. 

Οι «βαρόνοι του νερού»

Η κλοπή του νερού είναι επίσης ένα μεγάλο πρόβλημα. Για δεκαετίες, μια πλούσια κλίκα με διασυνδέσεις, αποτελούμενη από μεγάλα τζάκια και ηγέτες των φυλών, εκμεταλλευόταν τους υδάτινους πόρους της Ιορδανίας. Γνωρίζοντας ότι η μοναρχία εξαρτάται από την πολιτική τους στήριξη σπαταλούσαν ελεύθερα και δωρεάν νερό χωρίς κανένα φόβο καταδίκης. «Υπάρχει πολιτική παρέμβαση για τις φάρμες των μεγάλων οικογενειών», λέει ο Ζούμπι. Τουλάχιστον 30 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού χάνονται κάθε χρόνο από τις παρανομίες, σύμφωνα με το Υπουργείο Υδάτων και Άρδευσης, αν και οι ανεξάρτητοι εμπειρογνώμονες υποπτεύονται ότι το νούμερο αυτό μπορεί να είναι πολύ μεγαλύτερο. Έτσι την ώρα που οι Σύροι πρόσφυγες και οι Ιορδανοί συγκρούονται μεταξύ τους για το νερό, ιδιαίτερα γύρω από την Ράμθα στο Bορρά, οι μεγαλογαιοκτήμονες εξαντλούν τα υπόγεια ύδατα. «Σε μια χώρα που μπορεί να ξεμείνει από νερό επιβάλλονται περιορισμοί για την εξοικονόμηση μόνο στους φτωχούς και τους αδύναμους», λέει ο Μοχάμεντ Ατιγιέ αγρότης στη νότια κοιλάδα της Ιορδανίας. 

Νερό και πολιτική 

Η Ιορδανία επίσης όσον αφορά το νερό είναι μάλλον άτυχη από άποψη τοπογραφίας. Όντας στην κάθοδο της Συρίας και του Ισραήλ και με τους μεγαλύτερους υδροφόρους ορίζοντές της στα σύνορα μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Συρίας, η Ιορδανία ήταν πάντα στο έλεος των πολιτικών των γειτόνων της για τα ύδατα. Από τη δεκαετία του 1950, η κατασκευή φραγμάτων και η ανάπτυξη της γεωργίας στη Συρία έχουν μειώσει τον όγκο του Γιαρμούκ, του κυριότερου παραπόταμου του Ιορδάνη, κατά τουλάχιστον 60%. Ακόμη χειρότερα, η ξηρασία και η αύξηση του πληθυσμού θα μπορούσαν να συρρικνώσουν το μερίδιο της Ιορδανίας στον Γιαρμούκ έως και 75% μέχρι το 2050, ενώ παράλληλα είναι πιθανό να μειώσουν περαιτέρω και την πρόσβαση στα υπόγεια ύδατα. Με λιγότερη βροχή, λιγότερο νερό από το ποτάμι, περισσότερους ανθρώπους και προβληματικούς υδροφόρους ορίζοντες, οι αριθμοί δεν βγαίνουν πλέον. «Προσευχόμαστε στον Θεό για βοήθεια», λέει ο Σόμπι αλ Αμπάντι, ένας από τους περίπου 30.000 οδηγούς των βυτιοφόρων νερού που εξυπηρετούν σπίτια και επιχειρήσεις στην πρωτεύουσα της χώρας. «Επειδή, κανείς και τίποτα άλλο δεν θα μας βοηθήσει εδώ». 

Οι επιλογές 

Η Ιορδανία έχει βέβαια κάποιες γήινες επιλογές. Το κράτος γίνεται όλο και πιο σοβαρό στην αντιμετώπιση της κρίσης του νερού. Από εκστρατείες οικογενειακού προγραμματισμού για την εξοικονόμηση νερού, μέχρι την αύξηση των τιμών και την πάταξη των «βαρόνων του νερού». «Μερικοί άνθρωποι θα παραμείνουν και πάλι πάνω από το νόμο αλλά υπάρχει μια προσπάθεια ο αριθμός να μειωθεί και ελπίζουμε ότι αυτό θα έχει αντίκτυπο», λέει, στο Newsweek, ο Σάμερ Ταλόζι, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Επιστήμης και Τεχνολογίας της Ιορδανίας και μέλος του προγράμματος Water Stanford. Οι τιμές του νερού έχουν αυξηθεί ήδη τρεις φορές τα τελευταία χρόνια, από περίπου 8 δολάρια σε 25 ανά τρίμηνο, ωστόσο, η Παγκόσμια Τράπεζα υποστηρίζει ότι εξακολουθεί να είναι υποτιμημένο. 

Οι οργανώσεις που εργάζονται για την εξοικονόμηση του νερού, όπως η Mercy Corps, στρατολογούν ακόμη και τους ιμάμηδες για να ενθαρρύνουν την εξοικονόμηση στα κηρύγματα. Επίσης το κράτος δείχνει πια να αναγνωρίζει την ανάγκη μεταρρύθμισης του γεωργικού τομέα. Ήδη, περίπου το ένα τέταρτο των καλλιεργειών λειτουργούν με επεξεργασμένα λύματα. Και υπάρχουν σχέδια για τον διπλασιασμό αυτού του αριθμού. Η απομάκρυνση από τις συμβατικές καλλιέργειες προς την υδροπονία κι άλλες τεχνικές γεωργίας που εξοικονομούν νερό – τις οποίες συστήνουν οι επιστήμονες – θα είναι περίπλοκες πολιτικά αλλά η Ιορδανία μπορεί να το κάνει. «Αν ο βασιλιάς υποστηρίζει κάτι, αυτό σημαίνει ότι το υπουργικό συμβούλιο θα το υποστηρίξει επίσης», λέει ο Σουμπάχ, ένας υπάλληλος των υπηρεσιών ύδρευσης και άρδευσης. 

Ήδη στην Ιορδανία γίνονται κάποια πρότυπα έργα από μεγάλες ξένες εταιρείες, για παράδειγμα για την παραγωγή τροφίμων στην έρημο με διοχέτευση νερού από την κοντινή Ερυθρά Θάλασσα και την αφαλάτωσή του με ηλιακή τεχνολογία. Το νερό αυτό στη συνέχεια ανακυκλώνεται στα θερμοκήπια. Υπολογίζεται ότι έτσι μπορούν να καλλιεργηθούν αρχικά 130 τόνοι λαχανικών ετησίως. 

Οι μεταρρυθμίσεις αυτές είναι απαραίτητες, αλλά μακροπρόθεσμα, καμία δεν επαρκεί για να αντισταθμίσει το έλλειμμα νερού της Ιορδανίας. Μόνο μια μεγάλης κλίμακας αφαλάτωση θα μπορούσε να δώσει στη χώρα την ευκαιρία να ικανοποιήσει τις ανάγκες της. «Πρέπει να συμβεί», λέει, ο Νίμρι της Mercy Corps. «Αν δεν θέλουμε να φτάσουμε σε ένα σημείο που θα εξαντληθεί τελείως το νερό, πρέπει να συμβεί». 

Ένα από τα πιο φιλόδοξα σχέδια περιλαμβάνει τη λήψη νερού από την Ερυθρά Θάλασσα, την αφαλάτωσή του και την απόρριψη της άλμης στη Νεκρά Θάλασσα ώστε να επιβραδυνθεί η εξαφάνισή της. Αλλά για αυτά τα μεγάλα σχέδια η Ιορδανία που ήδη λαμβάνει μεγάλη βοήθεια από τις ΗΠΑ θα χρειαστεί πολύ περισσότερη. «Οι τεράστιες επενδύσεις που απαιτούνται υπερβαίνουν κατά πολύ τους πόρους της Ιορδανίας», λέει ο Πρίγκιπας Χασάν. Η βοήθεια της διεθνούς κοινότητας είναι απαραίτητη για να ξεπεραστεί το πρόβλημα. 

«Είμαστε χώρα προσφύγων»

Μπορεί η Ιορδανία να τα καταφέρει; «Είμαστε μια χώρα προσφύγων», λέει ο Ταρέκ, ο μηχανικός που μαζί με την οικογένειά του και τους γείτονές τους στερήθηκαν το νερό. Τώρα βρήκαν έναν τρόπο για να μεταφέρουν μεγάλες δεξαμενές νερού πάνω στο λόφο τους. «Και οι πρόσφυγες», καταλήγει «δεν το βάζουν κάτω. Επιβιώνουν».