Σύμφωνα με τις προβλέψεις των Ηνωμένων Εθνών, μέχρι το 2050 το 70% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού θα ζει σε αστικές περιοχές. Ο αυξανόμενος πληθυσμός, η κυκλοφοριακή συμφόρηση, η ατμοσφαιρική ρύπανση και η αειφόρος ανάπτυξη αποτελούν μεταξύ άλλων τις προκλήσεις, που αντιμετωπίζουν οι μικρές και μεγάλες πόλεις σε όλο τον κόσμο.

Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, το κλειδί για να αντέξουν οι πόλεις και να αποτελούν βιώσιμα μέρη, όπου οι άνθρωποι θα απολαμβάνουν τη ζωή και την εργασία είναι ο ψηφιακός μετασχηματισμός τους.

Έτσι, οι λεγόμενες «έξυπνες» πόλεις είναι σήμερα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και η αξιοποίηση των ψηφιακών τεχνολογιών προβάλλεται ως η απάντηση για την παροχή καλύτερων υπηρεσιών προς τους πολίτες, για τη μείωση των δαπανών καθώς και την αύξηση των εσόδων των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης.

Ο ψηφιακός μετασχηματισμός και η αξιοποίηση των Internet of Things υπόσχεται να κάνει τις πόλεις πιο λειτουργικές, ανθρώπινες, βιώσιμες και να δώσει στους πολίτες τη δυνατότητα να συμμετέχουν ενεργά στη βελτίωση των υπηρεσιών, των υποδομών και της ποιότητας ζωής γενικότερα.

Η προσπάθεια μετάβασης σε υψηλότερες ταχύτητες αναμένεται να ενισχυθεί με την ανάπτυξη δικτύων οπτικών ινών (FTTH) και των πρώτων δικτύων 5G, τα οποία αποτελούν την τελευταία γενιά τεχνολογίας δικτύων κινητής τηλεφωνίας και θα προσφέρουν νέες και κατά πολύ αναβαθμισμένες δυνατότητες υπηρεσιών, ενώ αναμένεται ότι θα αποτελέσουν τον κορμό ενός ευρέος φάσματος υπηρεσιών σε τομείς όπως οι μεταφορές, η ενέργεια, ο τραπεζικός τομέας, τα βιομηχανικά συστήματα ελέγχου, η υγεία και η ανάπτυξη έξυπνων πόλεων. Η παράλληλη ανάπτυξη των δύο τεχνολογιών FTTH και 5G αναμένεται να αλλάξει την καθημερινότητα των πολιτών μέσω της δυνατότητας συνδεσιμότητας σε τεράστιο αριθμό συσκευών όπως οικιακές συσκευές, αυτοκίνητα, συσκευές υγείας, κάμερες κλειστού κυκλώματος, θυροτηλέφωνα κ.ά.

Οι έξυπνες πόλεις υψηλής τεχνολογίας υπόσχονται επίσης αποτελεσματικότητα, παρακολουθώντας τα πάντα από παντού.

Είναι όμως η μόνη ή η καλύτερη λύση για ριζοσπαστικές αστικές αλλαγές; Είναι η εξυπνότερη επιλογή για την ποιότητα της ζωής μας; Τα smartphones με τις απεριόριστες δυνατότητές τους και την έκρηξη της ντοπαμίνης, είναι η πηγή έμπνευσης και η ιδανική συνταγή για τις σύγχρονες πόλεις; Από ό,τι φαίνεται σίγουρα ναι για τις επιχειρήσεις και τη νέα «βιομηχανία» των startups.

H έξυπνη πόλη της Google και ο καπιταλισμός της επιτήρησης

Η εταιρεία Sidewalk Labs, η οποία ανήκει στον όμιλο της Google, έλαβε το πράσινο φως για να μετατρέψει περιοχή του Τορόντο σε έξυπνη πόλη. Από τη μία πλευρά, η εταιρεία υπόσχεται ένα «παγκόσμιο μοντέλο για μια ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς» που θα τροφοδοτήσει την κοινωνία με νέες θέσεις εργασίας και θα έχει εξαιρετικά θετικά αποτελέσματα στο περιβάλλον. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει μία μαζική αντίδραση από ειδικούς και κατοίκους, με τη συγγραφέα Shoshana Zuboff να περιγράφει στην Time, το έργο ως «την πρώτη φάση ενός ιστορικού ανταγωνισμού μεταξύ του καπιταλισμού της επιτήρησης και της δημοκρατίας».

Μέσα σε έναν χρόνο, τουλάχιστον πέντε υψηλόβαθμα στελέχη της Sidewalk Toronto εγκατέλειψαν τις θέσεις τους, υπογραμμίζοντας πως η ιδέα για τη δημιουργία μιας έξυπνης πόλης εγείρει σοβαρότατα ερωτήματα για τη διασφάλιση της ιδιωτικότητας των πολιτών.

Σύμφωνα με την Ann Cavoukian, η οποία υπήρξε και επίτροπος Πληροφοριών και Ιδιωτικότητας του Οντάριο επί 16 χρόνια, «δεν υπάρχει καμιά πιθανότητα αυτές οι εταιρείες να δεχτούν την από-ταυτοποίηση των δεδομένων γιατί αποτελούν έναν αναπάντεχο θησαυρό καθώς όλοι θέλουν να γνωρίζουν τις κινήσεις του καθενός προσωπικά. Το αποτέλεσμα θα μπορούσε να είναι η δημιουργία μιας πόλης μαζικής επιτήρησης», προειδοποίησε.

Το γεγονός ότι οι έξυπνες πόλεις εξαρτώνται από την παρακολούθηση και την ανάλυση τεράστιων ποσοτήτων παλαιών και αναξιοποίητων δεδομένων σχετικά με τις κινήσεις και τις δραστηριότητες ενός αστικού πληθυσμού σημαίνει ότι, όσο ελκυστικά είναι τα οράματα των έξυπνων πόλεων, παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ουτοπικά και στην πράξη μπορούν γρήγορα να μετατραπούν σε δυστοπίες. Τα οφέλη των έξυπνων πόλεων κοινοποιούνται με σαφή και γρήγορο τρόπο. Αλλά η αλήθεια είναι, ότι η εισαγωγή πλήρως διασυνδεδεμένων τεχνολογιών συλλογής δεδομένων στις κύριες υποδομές και στην αστική διαχείριση των πόλεων, παρουσιάζει σοβαρές απειλές για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Καθώς οι πόλεις συλλέγουν περισσότερα προσωπικά δεδομένα για τους κατοίκους, συχνά εν αγνοία τους και δίχως τη συγκατάθεσή τους, το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή σε δημόσιους χώρους παύει να υπάρχει.

Στην Κίνα, οι έξυπνες πόλεις στην Αυτόνομη Περιφέρεια του Ξίνιγουανγκ Ουιγούρ (XUAR) αποτελούν ήδη μέρος της συστηματικής επιτήρησης και καταστολής των κρατικών αρχών προς τις μουσουλμανικές εθνικές ομάδες στην περιοχή. Η αναγνώριση προσώπου και βηματισμού, σε συνδυασμό με το CCTV έξω από τα τζαμιά, που τροφοδοτείται από μια νέα τεχνολογία τεχνητής νοημοσύνης (AI) και αναλυτική τεχνολογία, επιτρέπει στις αρχές της XUAR να διατηρούν, ένα «ψηφιακό αστυνομικό κράτος».

Υπάρχουν, επίσης, ευκαιρίες για ιδιωτικές εταιρείες που επιθυμούν να εκμεταλλευτούν πληροφορίες σχετικά με τα εμπορικά κέρδη. Η έρευνα που έχει διεξαχθεί από την ομάδα «Amnesty Tech»,  η οποία εξετάζει τον κόσμο των μεσολαβητών δεδομένων καθώς και τους τρόπους που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τα δεδομένα των καταναλωτών των ΗΠΑ για την ταυτοποίηση μουσουλμανικών πληθυσμών, αποτελεί παράδειγμα των σοβαρών επιπτώσεων από την ολοένα μεγαλύτερη εμπορευματοποίηση και διακίνηση δεδομένων μέσω των «έξυπνων» λύσεων πόλης. Όπως εξηγεί το άρθρο, «κάθε φορά που χρησιμοποιείτε την πιστωτική ή χρεωστική σας κάρτα, ενεργοποιείτε το WI-FI στο κινητό σας, διαβάζετε τα νέα στο διαδίκτυο, δίνετε τη συγκατάθεσή σας σε ένα πλαίσιο Όρων και Προϋποθέσεων, εξουσιοδοτείτε μία εφαρμογή να αποκτήσει πρόσβαση στους λογαριασμούς των κοινωνικών μέσων σας… οι πιθανότητες αποδεικνύουν ότι υπάρχει κάπου εκεί έξω μία εταιρεία – ή αρκετές- που ανταγωνίζονται για τα δεδομένα σας».

Έτσι παρουσιάζεται ένα θεμελιώδες ερώτημα: θα πρέπει να αποδεχθούμε την τάση να παρακολουθούνται, να αναλύονται και να αποτιμώνται όλο και περισσότερα στοιχεία σχετικά με τις δραστηριότητές μας, μία συνθήκη την οποία εξυμνούν οι έξυπνες πόλεις; Αυτό μας εισάγει κατευθείαν στην καρδιά του επιχειρηματικού μοντέλου εταιρειών όπως η Google και το Facebook, γνωστά και ως «καπιταλισμός της επιτήρησης».

Υπάρχουν και εντελώς πρακτικά προβλήματα, όπως τονίζει η Shoshanna Saxe από το Πανεπιστήμιο του Τορόντο. Οι έξυπνες πόλεις, έγραψε στους New York Times τον Ιούλιο, «θα είναι εξαιρετικά πολύπλοκες για να διαχειριστούν, με πλήθος απρόβλεπτων τρωτών σημείων της καθημερινότητας των πόλεων» ενώ αντίθετα πιστεύει στην οικοδόμηση «χαζών πόλεων». «Για πολλές από τις προκλήσεις μας, δεν χρειαζόμαστε νέες τεχνολογίες ή νέες ιδέες. Χρειαζόμαστε τη θέληση, την προνοητικότητα και το θάρρος να χρησιμοποιήσουμε τις καλύτερες από τις παλιές ιδέες», λέει.

Μα μπορούν οι σύγχρονες πόλεις που είναι όλο και πιο ευάλωτες σε πλημμύρες, δυσμενείς καιρικές συνθήκες, περιβαλλοντικά προβλήματα και παρά φύση αποσύνδεση μεταξύ ανθρώπων και φύσης, να αντεπεξέλθουν με τις αρχαίες γνώσεις και τεχνολογίες;

Μπορούμε να επανεξετάσουμε τα αστικά τοπία μας και να εφαρμόσουμε οικολογικές λύσεις χαμηλής τεχνολογίας για την αποστράγγιση, την επεξεργασία λυμάτων, την αντιμετώπιση των πλημμυρών, την τοπική γεωργία και τη ρύπανση, χωρίς την ανάγκη ηλεκτρονικών αισθητήρων και εφαρμογών;

Τα αρχαία «χαζά» παραδείγματα

H Julia Watson, λέκτορας αστικού σχεδιασμού στα Πανεπιστήμια του Χάρβαρντ και της Columbia, παρουσίασε το βιβλίο «Lo-Tek: Design by Radical Indigenism», αποτέλεσμα των περισσότερων από 20 ετών ταξιδιών της για την έρευνα των αρχαίων έξυπνων οικισμών, μέσα από το φακό μιας αρχιτεκτόνισσας.

Όπως αναφέρει το δημοσίευμα του Guardian, η Watson επισκέφτηκε τους Ma’dan («Άραβες του βάλτου») στο νότιο Ιράκ. Οι άνθρωποι εκεί ζούσαν σε μια Βενετία της Μεσοποταμίας, που χαρακτηριζόταν από όμορφα περίτεχνα πλωτά σπίτια κατασκευασμένα εξ ολοκλήρου από καλάμια που τα μάζευαν από το νερό.

Αυτά τα μικρά αρχιτεκτονικά θαύματα, γνωστά ως «mudhif» χτίστηκαν χωρίς καρφιά, ξύλο ή γυαλί σε λιγότερο από τρεις ημέρες, με λάσπη και καλάμια. Είναι μια μέθοδος κατασκευής που έχει χρησιμοποιηθεί από τους κατοίκους των πεδιάδων για χιλιάδες χρόνια, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες, αυτή η εξωτική αρχιτεκτονική έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Οι κάτοικοι δε, ήταν χωρισμένοι σε δύο ομάδες. Σε όσους ασχολούνταν με την εκτροφή βουβαλιών και σε όσους ασχολούνταν με την καλλιέργεια της γης, όπως ρύζι, κριθάρι και σιτάρι.

Επισκέφτηκε τους Zuni Pueblo στο Νέο Μεξικό, γεωργοί στο επάγγελμα για τα τελευταία 4.000 χρόνια ζούσαν από την καλλιέργεια του καλαμποκιού, των φασολιών και της κολοκύθας και διέμεναν σε μόνιμους καταυλισμούς καμωμένους από πέτρα και πλίνθους (τα περίφημα και πολυώροφα πουέμπλο). Οι Zuni δημιουργούσαν «waffle gardens» για να συλλάβουν, να αποθηκεύουν και να χειραγωγούν το νερό, ώστε να καλλιεργούν στην έρημο.

Η Watson περπάτησε επίσης στις γέφυρες φτιαγμένες από ρίζες δέντρων που στέκονται πάνω από βαθιά ποτάμια και φαράγγια, σηκώνουν εντυπωσιακά φορτία, διδάσκουν τον σεβασμό στην απόλυτη δύναμη της φύσης, μπορούν να αντέξουν δυσμενείς καιρικές συνθήκες καλύτερα από οποιαδήποτε ανθρωπογενή δομή και επιτρέπουν στη φυλή Khasi Hills στη Βόρεια Ινδία να ταξιδέψει μεταξύ χωριών κατά τη διάρκεια των φουσκωτών των μουσώνων.

Σε αντίθεση με τα σύγχρονα οικοδομικά υλικά όπως το τσιμέντο και ο χάλυβας, αυτές οι δομές συνήθως γίνονται πιο ανθεκτικές με την πάροδο του χρόνου και μπορούν να επιβιώσουν αιώνες στις αντίξοες καιρικές συνθήκες με τις συχνές πλημμύρες και καταιγίδες που επικρατούν στην περιοχή.

Έξυπνη είναι η φύση

«Υπάρχουν τόσοι πολλοί διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους μπορούμε να επανεξετάσουμε τις πόλεις», λέει η Watson – και δεν είναι απλώς μια υπόθεση υιοθέτησης ενός αρχαίου συστήματος σε μια πόλη, αλλά μια προσαρμογή σύνθετων οικοσυστημάτων για διαφορετικούς τύπους τόπων με τις δικές τους μοναδικές απαιτήσεις.

«Μπορούμε να ενσωματώσουμε την τοπική νοημοσύνη, χρησιμοποιώντας την παραδοσιακή τεχνολογία βασισμένη στη φύση, η οποία είναι ανθεκτική στο κλίμα και στην κουλτούρα. Έτσι μπορούμε να φτιάξουμε όμορφους αστικούς χώρους». Ο Kongjian Yu, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου, ένας από τους κορυφαίους αρχιτέκτονες τοπίου στον κόσμο, συμφωνεί με αυτή τη φιλοσοφία. Γνωστός ως ο αρχιτέκτονας των «πόλεων σφουγγαριών» , ο Yu επανέφερε τα αρχαία κινεζικά συστήματα ύδρευσης στο μοντέρνο σχεδιασμό.

Τα σχέδια του Yu αποσκοπούν στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας στις πόλεις που αντιμετωπίζουν αύξηση της στάθμης της θάλασσας, ξηρασίες, πλημμύρες και ακραίες καταιγίδες. Οι «πόλεις-σφουγγάρια» χρησιμοποιούν μαλακά και πορώδη υλικά και τα μπαλκόνια των κτιρίων για να συλλέξουν το νερό που στη συνέχεια μπορεί να διοχετευθεί για ποικίλες χρήσεις. Τα υλικά αυτά που χρησιμοποιεί ο αρχιτέκτονας, αντικαθιστούν τα συνηθισμένα υλικά από σκυρόδεμα και χάλυβα που δεν απορροφούν νερό.

Το βασικό όφελος των πόλεων- σφουγγαριών είναι η δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης του νερού. «Το νερό που συλλέγεται από μπορεί να χρησιμοποιηθεί για άρδευση, για διατήρηση σε δεξαμενές, για καθαρισμό του εδάφους και για παραγωγική χρήση», δήλωσε ο Yu.

«Δεν χρησιμοποιούμε τσιμέντο ή σκληρή μηχανική, χρησιμοποιούμε τις βεράντες, από την αρχαία αγροτική σοφία. Αρδεύουμε. Τότε η πόλη θα υπάρχει ενδεχόμενο να πλημμυρίσει, αλλά θα επιβιώσει κατά τη διάρκεια της πλημμύρας αυτής. Μπορούμε να αφαιρέσουμε το τσιμέντο και να δημιουργήσουμε ένα βιώσιμο σύστημα προστασίας του νερού», εξηγεί.

Μέσω της δουλειάς του, έχει μετατρέψει μερικές από τις πιο βιομηχανοποιημένες πόλεις της Κίνας σε πρότυπο φορέα οικολογικής αρχιτεκτονικής.

Τα πάρκα έχουν φέρει ψάρια και πουλιά πίσω στις πόλεις, λέει ο Yu, Τα έργα έχουν καλή απόδοση και πολλά από αυτά έχουν δοκιμαστεί για πάνω από 10 χρόνια και σίγουρα μπορούν να αναπαραχθούν και σε άλλα μέρη του κόσμου. «Η φύση είναι έξυπνη και η αρχαία σοφία μας λέει πώς να ζήσουμε με τη φύση με έξυπνο τρόπο» τονίζει.

Η Κοπεγχάγη επέλεξε αυτήν τη «χαζή» – ή, όπως την αποκαλούν οι τοπικοί σχεδιαστές, μια «green and blue» λύση για τους αυξανόμενους κινδύνους πλημμύρας. Δηλαδή μια σειρά πάρκων που μπορούν να γίνουν λίμνες κατά τη διάρκεια καταιγίδων. Η πόλη εκτιμά ότι θα κοστίσει κατά ένα τρίτο λιγότερο από ό, τι νέα κτίρια και νέες αποχετεύσεις. Ένας εγκαταλελειμμένος στρατιωτικός χώρος λοιπόν καθαρίστηκε το 2010 και μετατράπηκε σε ένα φυσικό καταφύγιο, το Amager Nature Centre – ένα τεράστιο πάρκο με όχι μόνο ευτυχισμένους ανθρώπους που περιπλανιούνται και ποδηλατούν αλλά έντομα, προστατευόμενα αμφίβια, σπάνια πουλιά και ελάφια. Το Ρότερνταμ επίσης ήδη αναπτύσσει σχέδια για μια βιώσιμη πλωτή πόλη.

Αλλά οι «χαζές» πόλεις μπορούν να είναι ακόμα πιο έξυπνες από αυτό. Οι υγρότοποι όχι μόνο μπορούν να προστατεύσουν τις πόλεις από τις πλημμύρες και να αποκαταστήσουν τη φύση, μπορούν επίσης να καθαρίσουν τα λύματα. Και μπορούν να το κάνουν πιο αποτελεσματικά από τα έργα επεξεργασίας λυμάτων – όλα αυτά απορροφώντας ένα μεγάλο μέρος του άνθρακα, του αζώτου, του θείου και του μεθανίου, δημιουργώντας μια υγιή αλιεία και εύφορες γεωργικές εκτάσεις.

Υπάρχουν εκατοντάδες τεχνολογιών βασισμένων στη φύση που δεν έχουν εξερευνηθεί ποτέ.

Η ιδέα των έξυπνων πόλεων γεννιέται από αυτό που περιγράφει η Watson ως «το σύμπλεγμα ανθρώπινης ανωτερότητας που πιστεύει ότι η φύση πρέπει να ελέγχεται». Αυτό που λείπει είναι η συμβίωση. «Η ζωή στη γη βασίζεται στη συμβίωση» λέει και προτείνει να αντικαταστήσουμε τη φράση «επιβίωση του ικανότερου» με την «επιβίωση του πιο συμβιωτικού». Όχι τόσο πιασάρικη, ίσως. Αλλά πιο έξυπνη.