Ένα χρόνο μετά το θάνατο του Φιντέλ Κάστρο, η κατάσταση στο νησί της επανάστασης, την Κούβα, δεν έχει αλλάξει ιδιαίτερα. Προσπαθήσαμε να την ακτινογραφήσουμε επί τόπου και για μια και πλέον εβδομάδα με αφορμή την πρώτη επέτειο του θανάτου του και κυρίως να εντοπίσουμε τις απόψεις των πολιτών με διαφορετικές αφετηρίες για το πως αντιλαμβάνονται το διεθνές περιβάλλον και την εσωτερική κατάσταση που καλείται να διαχειριστεί η Κούβα σήμερα.

Η κεντρική τελετή για τη μνήμη του ενός έτους από το θάνατο του Φιντέλ πραγματοποιήθηκε το Σάββατο στο Πανεπιστήμιο της Αβάνας, όπου είχε φοιτήσει και ο ίδιος.  Ήταν αρκετά λιτή, παρότι φορτισμένη συναισθηματικά ενώ γενικότερα το κλίμα στην Κουβανική πρωτεύουσα δεν επηρεάστηκε από την επέτειο του θανάτου του ηγέτη της κουβανικής επανάστασης. Την επόμενη μέρα, η χώρα είχε εκλογές για την ανάδειξη των αντιπροσωπιών στα δημοτικά συμβούλια, ένα είδος αυτοδιοικητικών εκλογών που όμως φαίνεται πως αφήνει αδιάφορους τους πολίτες, που εστιάζουν στην ανάγκη επιτάχυνσης των αλλαγών στην οικονομία. Σε μια χώρα που φαίνεται να ποντάρει «τα ρέστα της» στον τουρισμό.

Το κλίμα των δύο αυτών ημερών αντικατοπτρίζει τις προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει η Κούβα στη μετά Φιντέλ Εποχή. Και δεν βιάζεται.

Διαβάστε επίσης:

• «Η ιστορία θα με δικαιώσει» του Φιντέλ Κάστρο
• «Στην υπεράσπιση του σοσιαλισμού» του Φιντέλ Κάστρο
• «Εκείνα τα χρόνια» του Φιντέλ Κάστρο
• «Κούβα και Αφρική» του Φιντέλ Κάστρο
• «Ο άγνωστος Φιντέλ Κάστρο» του Σερζ Ραφί
• «Φιντέλ Κάστρο: ο τελευταίος επαναστάτης» του Γεώργιου Ψαρουλάκη

Δεν υπάρχουν εύκολα συμπεράσματα

Οι γραμμικές αναλύσεις και οι υπεραπλουστεύσεις για «κομμουνιστικό παράδεισο» ή  «κόλαση» στην Κούβα, προφανώς και δεν έχουν θέση σε μια σύγχρονη συζήτηση για το φαινόμενα αυτό της Καραϊβικής, ενδεχομένως μόνο για μπροσούρες τουριστικών γραφείων του προηγούμενου αιώνα. Μιλάμε για μια χώρα με αποικιοκρατική αλλά και μπολιβαριανή κληρονομιά που αντιλαμβάνεται τα πράγματα διαφορετικά  και όπου οι αγώνες για ελευθερία και ανεξαρτησία είχαν πάντα διαφορετική προσέγγιση, όπως και η περίεργη μίξη διεθνισμού και πατριωτισμού που περικλείει το ιδεολογικό πλαίσιο του Κάστρο.  Η φλόγα της επανάστασης με κάποιο τρόπο συνεχίζει να καίει και η παρέα από τριαντάρηδες που κατάφερε κάποτε να αλλάξει τη μοίρα μιας χώρας κόντρα στις διεθνείς ισορροπίες συνεχίζει να εμπνέει παντού και να επηρεάζει ακόμη και σήμερα τις εξελίξεις στην περιοχή της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής.

Και παρότι ο Φιντέλ υπήρξε ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης της κουβανικής επανάστασης, η τριβή της εξουσίας και τώρα -και- η φυσική απουσία, αναδεικνύουν ακόμη περισσότερο τη μορφή του Τσε.  «Η δύναμη στο βλέμμα σου μας οδηγεί ακόμη» αναφέρουν κάποιες από τις αμέτρητες πινακίδες για το μεγάλο επαναστάτη στη Σάντα Κλάρα και παντού στην Κούβα και πράγματι η επαναστατική του συνέπεια και ο δικαιολογημένος μύθος, συνεχίζουν να εμπνέουν και να συγκινούν όσο λίγες προσωπικότητες του πλανήτη, πίσω από οποιοδήποτε πολιτικό υπόβαθρο και αντιλήψεις. Ακόμη και αν η μορφή του είναι πια ένα από τα τουριστικά προϊόντα του νησιού μαζί με τη μουσική και τα πούρα. Ας είναι και έτσι.

Επιτάχυνση των αλλαγών στην οικονομία

Στη σημερινή Κούβα, όποιος επιχειρεί να βγάλει συμπεράσματα από αποσπασματικές εικόνες και συμπεριφορές, είναι πολύ εύκολο να εξαπατηθεί. Η εικόνα που μπορεί να αποκομίσει κάποιος, πολύ περισσότερο ο τουρίστας, είναι αυτή που το καθεστώς θέλει ή επιτρέπει να εμφανιστεί. Είτε πρόκειται για τα απίστευτα κτίρια της αποικιοκρατικής και εκλεκτιστικής αρχιτεκτονικής  είτε για τα κουφάρια στις εξαθλιωμένες γειτονιές, είτε πρόκειται για τα πολυτελή (και αυξανόμενα) ξενοδοχεία του κέντρου, είτε για τα αποπνικτικά κλουβιά που ζουν πολλοί Κουβανοί στην Αβάνα, είτε πρόκειται για τις υπερσύγχρονες τουριστικές μονάδες της Βόρειας ακτής, είτε για τα απαρχαιωμένα παραθαλάσσια σπιτάκια του νότου ή τα χωριά όπου μετακινούνται ακόμη με κάρα. Και δεν μπορείς να βγάλεις κανένα συμπέρασμα από τις εικόνες αν το μέτρο που χρησιμοποιείς βασίζεται στα ευρωπαϊκά δεδομένα.

Στη σημερινή πραγματικότητα της Κούβας τα ζητήματα είναι περίπου ξεκάθαρα για όλους τους πολίτες και η κοινή συνισταμένη όσων συζητήσαμε με ανθρώπους από όλα τα στρώματα είναι πως κανείς  δεν αμφισβητεί την αξία της κουβανικής επανάστασης, κανείς δεν αμφιβάλλει για τα εντυπωσιακά επιτεύγματα στο κοινωνικό κράτος κόντρα στις συνήθειες και την ψυχοσύνθεση αυτού του λαού  και όλοι αναγνωρίζουν ότι χωρίς αυτήν, η τύχη της Κούβας θα ήταν δεδομένη σήμερα: μια ακόμη αποικία της Καραϊβικής, ένα πορνείο και καζίνο με κατοίκους εξαθλιωμένους, με δικτατορίες ή επίφαση δημοκρατίας, με τις συμμορίες και τους ξένους προστάτες να ορίζουν τις τύχες των κατοίκων του νησιού.

Και γνωρίζουν ότι τα τελευταία 60 χρόνια υπερέβησαν τη μοίρα τους και πήγαν πολύ μακρύτερα από εκεί που τους όριζε. Φυσικά με τις στρεβλώσεις που παράγει αυτό το σύστημα στην οικονομία  και τις πολιτικές ελευθερίες, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, ηπιότερο πάντως από τη σοβιετική γραφειοκρατία. Το αναγνωρίζουν και οι πλέον αντιδραστικοί. Αλλά μέχρι εκεί.

Αυτό που περιμένουν οι Κουβανοί από τον μεγαλύτερο μέχρι το μικρότερο είναι η επιτάχυνση των βημάτων που ξεκίνησαν το 2008. Θεωρούν ότι η φιλελευθεροποίηση της οικονομίας προχωρά  βασανιστικά αργά και κάποιοι ασφυκτιούν. «Θέλω να δουλεύω και να πληρώνομαι» μας αναφέρει ένας εκπαιδευτής καταδύσεων που έχει σπουδάσει επικοινωνίες. «Είμαι όλη τη μέρα με μια φιάλη οξυγόνου στο βυθό και θα ήθελα να ζω την οικογένειά μου και τις 30 μέρες του μήνα αφού τα λεφτά μου επαρκούν μόνο για κάποιες μέρες». Όταν τον ρωτάμε για την περίπτωση να μετατραπεί σε μια απόλυτα δυτική, καπιταλιστική οικονομία και τις επιπτώσεις στο κοινωνικό κράτος σημειώνει με νόημα: «Ξέρω πολύ καλά ότι στις γειτονικές χώρες δεν απολαμβάνουν τις παροχές και τις υποδομές μας στην υγεία και την παιδεία και δεν θα ήθελα να καταρρεύσουν, όμως θα ήθελα μεγαλύτερη οικονομική ελευθερία».

Grecia όπως Tσίπρας

Πάντως στο άκουσμα της λέξης «Grecia» η απάντηση είναι συνήθως «Τsipras». Παρότι αγνοούν τα περισσότερα για τη μακρινή χώρα, πλην της ιστορίας της, ο μοναδικός αριστερός πρωθυπουργός ευρωπαϊκής χώρας δεν περνά απαρατήρητος. «Νέος, εμφανίσιμος και τα είπε ωραία πέρυσι στην κηδεία του Φιντέλ» λέει μια υπάλληλος του αεροδρομίου που διερωτήθηκε ποια χώρα με βυσσινί διαβατήριο λέγεται HELLAS. Πιο διεισδυτικός ο νεαρός με αφάνα τύπου Lenny Kravitz, σε μαγαζί του κέντρου. «Amigo, καλός ο Τσίπρας αλλά μετά το μνημόνιο θα πέσει. Πότε είναι οι εκλογές;» – «Μην τους απασχολείς με τα πολιτικά», επεμβαίνει η μητέρα του για να κλείσει γρήγορα τη συζήτηση. 

Στις εκλογές της Κυριακής υπήρχαν αμέτρητα εκλογικά τμήματα, ένα σχεδόν σε κάθε δρόμο, σε κάθε γειτονιά. Η προετοιμασία πλήρης αλλά η συμμετοχή σχεδόν ανύπαρκτη.  Μας το έλεγαν πριν και το διαπιστώσαμε και μετά ότι ο κόσμος δεν συμμετέχει και δεν πιστεύει ότι μπορεί να αλλάξει κάτι (όπως οι παλιοί κομμουνιστές της Δύσης που αντιμετώπιζαν περιπαικτικά τις αστικές δημοκρατίες). Η αλήθεια είναι ότι αυτό το βήμα για τις ανάδειξης διαφόρων μορφών αντιπροσώπευσης είχε θεωρηθεί μεγάλη καινοτομία και δημιούργησε προσδοκίες όμως στην πορεία οι πολίτες θεωρούν ότι ότι υποσκελίστηκε από την κομματική  γραφειοκρατία και το κέντρο συνέχισε να ασκεί κάθε αποφασιστική αρμοδιότητα.

Ο ταξιτζής του σύγχρονου οχήματος που μας μετέφερε στο αεροδρόμιο, γέλασε όταν του μεταφέραμε την εκτίμηση της κουβανικής τηλεόρασης ότι 7 εκατομμύρια πολίτες συμμετείχαν στις εκλογές  για τα δημοτικά συμβούλια. Ένας άλλος, νεαρός, λίγες μέρες πριν, με μια chevrolet 50’s, αγνοούσε ότι υπήρχαν.

«Γλιτώσαμε από την κόλαση, έχουμε ακόμη δρόμο για τον παράδεισο»

«Ξέρω πόσα κερδίσαμε από την επανάσταση και που θα είμαστε σήμερα χωρίς αυτή αλλά σήμερα φτάσαμε στο σημείο που πρέπει να ζήσουμε με μεγαλύτερη αξιοπρέπεια» μας αναφέρει ένας καλοσυνάτος πενηντάρης που γνωρίσαμε και συμπληρώνει το εισόδημα στον τουριστικό τομέα: «Κάποτε, πριν την επανάσταση, σε αυτό το νησί άνοιγε η πόρτα και σε σκότωναν εν ψυχρώ. Αποφύγαμε την κόλαση αλλά έχουμε δρόμο για τον παράδεισο ακόμη», σημειώνει. Ίσως να είχαν φανταστεί πιο γρήγορα βήματα στο μετασχηματισμό της οικονομίας και εστιάζουν εκεί και τα άλλα ζητήματα έρχονται σε δεύτερη μοίρα γιατί η κουλτούρα αυτού του  λαού είναι πολύ διαφορετική από τα δικά μας μέτρα.

Οι ταχύτητες στον υπόλοιπο πλανήτη είναι φρενήρεις και φοβούνται ότι θα μείνουν πίσω. Η Κούβα δεν είναι περίκλειστη και οι πληροφορίες είναι παντού, όπως και η δίψα που μαρτυρούν οι  εκατοντάδες νέοι που συνωστίζονται στις πλατείες για να έχουν λίγες ώρες χρονοχρέωσης με κάρτα στο ίντερνετ (παρότι το κράτος διαθέτει τεχνολογία ίντερνετ από το 1996) και να περιηγηθούν με τα υπερσύγχρονα smart phones που έχουν όλοι, εξαιρουμένων των αμερικανικών εταιριών.  Ομολογουμένως και για το καθεστώς αυτός ο τεράστιος όγκος πληροφοριών της Δύσης μοιάζει δύσκολα διαχειρίσιμος αλλά φαίνεται να μην τον φοβάται.

Η φράση που ακούγεται όλο και περισσότερο είναι η «επιτάχυνση των αλλαγών» και όσο καθυστερούν μεγαλώνει η δυσφορία και διακινδυνεύονται όσα κατάφεραν οι Κουβανοί τις περασμένες δεκαετίες. Ξεκάθαρα η χώρα βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι για πολλούς λόγους.

Πόσος Φιντέλ ακόμη;

Yo soy Fidel ήταν το σύνθημα στην πλατεία της Επανάστασης πριν ένα χρόνο, όταν ο Ραούλ Κάστρο ρώτησε «που βρίσκεται ο Φιντέλ» την ώρα που η σωρός του άφηνε την Αβάνα για το Σαντιάγκο Ντε Κούμπα. Όμως το βιολογικό τέλος της παρέας του πλοίου Granma σημαίνει ότι οι Κουβανοί πρέπει να πορευτούν με άλλο βηματισμό διαφορετικά η μορφή του Φιντέλ, από τοτέμ που ήταν τα τελευταία χρόνια, κινδυνεύει να μετατραπεί σε ένα είδος θρησκευτικού προφήτη που θα διοικεί μετά θάνατον μια χώρα με τα γνωμικά του. Ένα μη λειτουργικό καθεστώς  επιγόνων με ημερομηνία λήξης.

Οι τηλεοράσεις στην περιοχή αυτές τις μέρες ήταν γεμάτες από τις συγκλονιστικές εικόνες της επανάστασης του κινήματος της 26ης Ιουλίου. Όμως, όσα ξεκίνησαν κάποτε στα βουνά της Σιέρα Μαέστρα, όσο ηρωικά και αν είναι, αποτελούν παρελθόν και το παρόν πιέζει. Ενώ η Κούβα παραμένει αναποφάσιστη.