Το αποτέλεσμα του χθεσινού δημοψηφίσματος στην Τουρκία αποτελεί μία από τις ελάχιστες φορές τα τελευταία χρόνια και σε διάφορες εκλογικές αναμετρήσεις στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, που οι δημοσκοπήσεις αντανακλούν σε έναν σημαντικό βαθμό την κοινωνική πραγματικότητα σε μια συγκεκριμένη πολιτική συγκυρία. Ετσι, το 51,18% με το οποίο εγκρίθηκε η συνταγματική αναθεώρηση που διευρύνει υπέρμετρα  τις εξουσίες του επόμενου προέδρου της χώρας, ο οποίος θα εκλεγεί στις 3 Νοεμβρίου του 2019, ήταν κάτι αναμενόμενο, όχι μόνο δημοσκοπικά, αλλά και από κάθε ανάλυση που έβλεπε το φως της δημοσιότητας το τελευταίο διάστημα πριν την Κυριακή και η οποία κατέληγε στο προφανές συμπέρασμα: Η Τουρκία είναι μια βαθιά διχασμένη χώρα.

Το μόνο, ίσως, που δεν αναμενόταν είναι το βάθος αυτού του κοινωνικού και πολιτικού διχασμού της  που κατέγραψε το δημοψήφισμα, αφού, σύμφωνα με τα ανεπίσημα αποτελέσματα, το «Ναι» επικράτησε με ποσοστά περίπου 2,5 % μικρότερα από αυτά που προέβλεπε ο μέσος όρος των δημοσκοπήσεων. Κάτι το οποίο σίγουρα δεν είναι και το ιδανικότερο επιθυμητό αποτέλεσμα που θα ικανοποιούσε τον Ταγίπ Ερντογάν. Η διαφορά μεταξύ του «όχι» και του «ναι» είναι πολύ μικρή – περίπου 1.250.000 ψήφοι. Η κατάσταση περιπλέκεται περισσότερο ύστερα από την απόφαση της αξιωματικής αντιπολίτευσης να προβάλει ένσταση για 2,5 εκατομμύρια ψήφους που θεωρεί άκυρες λόγω παρατυπιών κατά τη διαδικασία της ψηφοφορίας. Ήδη πάντως τουλάχιστον 920.000 ψήφοι κρίθηκαν άκυρες για διαφόρους λόγους.  Η συμμετοχή ξεπέρασε το 84%.

Το δημοψήφισμα κάθε άλλο παρά επιλύει το πρόβλημα της Τουρκίας που εμφανίζεται πλέον περισσότερο διχασμένη από ποτέ. Ο χάρτης της κατανομής της ψήφου εμφανίζει ουσιαστικά μια Τουρκία με δύο πρόσωπα: από τη μία την Τουρκία της Ανατολικής Θράκης, των Μικρασιατικών παραλίων και των παραλίων της Μεσογείου, των μεγάλων αστικών κέντρων (Άγκυρα, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αδριανούπολη, Αττάλεια, Άδανα) και των Κούρδων της ΝΑ Τουρκίας, που δεν ενέκριναν την πρόταση για την αλλαγή του συντάγματος της χώρας από προεδρευόμενη σε προεδρική δημοκρατία με ενίσχυση των εξουσιών του προέδρου. Από την άλλη, τη βούλησή τους να δώσουν ενισχυμένες εξουσίες στον Ερντογάν έστειλαν με την θετική ψήφο τους οι κάτοικοι της κεντρικής Ανατολίας, που αποτελεί το πιο συντηρητικό κομμάτι της Τουρκίας. Από εκεί αντλεί την κύρια δύναμή του το κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Την ίδια εικόνα μιας βαθιά διχασμένης κοινωνίας, έδειξε και η ψήφος των Τούρκων του εξωτερικού. 

Ωστόσο, η αναθεώρηση και το νέο προεδρικό σύστημα στην Τουρκία είναι πλέον γεγονός. Σύμφωνα με το Αθηναϊκό Πρακτορείο, καθοριστικός ήταν ο ρόλος της Κωνσταντινούπολης, όπως άλλωστε σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις και τα δημοψηφίσματα της Τουρκίας. Το κυβερνών ΑΚΡ, τα δύο κόμματα των Εθνικιστών και ο Ταγίπ Ερντογάν χάνουν έστω και με μικρή διαφορά την Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα, και με μεγαλύτερη την Σμύρνη. Τις τρεις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας. Όπως επίσης σημαντικά αποδείχθηκαν και τα αποτελέσματα από τις κάλπες του εξωτερικού που στήριξαν και πάλι τον Ταγίπ Ερντογάν με αρκετά υψηλότερα ποσοστά από αυτά του εσωτερικού.

Πρέπει να σημειωθεί ότι στην ομιλία που έκανε ο πρόεδρος της Τουρκίας τόνισε την άνοδο των ψήφων στις πόλεις της νοτιοανατολικής Τουρκίας, όπου οι Κούρδοι αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Παρόλα αυτά όμως μέσα στις δέκα πόλεις που ψήφισαν το πιο ισχυρό «’Οχι» συγκαταλέγονται πέντε από την περιοχή αυτή. Το μεγαλύτερο ποσοστό υπέρ του «’Οχι» με 80,42 %, ήταν το Τούντζελι. Επίσης πρέπει να σημειωθεί και το μήνυμα που έστειλε ο Ταγίπ Ερντογάν σε συμμαχικές χώρες για στήριξη ειδικά σε θέματα τρομοκρατίας. Εντυπωσιακή ήταν και η συμμετοχή των ψηφοφόρων που ξεπέρασε το 85%. Από τα σημεία της ομιλίας Ερντογάν προς τους ψηφοφόρους του που ξεχώρισαν, ήταν και αυτό για την επαναφορά της θανατικής ποινής: πρώτο μέλημά του, δήλωσε, να το συζητήσει με τον πρωθυπουργό Μπ. Γιλντιρίμ και πως αν χρειαστεί θα καταφύγει σε δημοψήφισμα.

Σύμφωνα με τον επικεφαλής του Ανώτατου Εκλογικού Συμβουλίου (YSK), Σαντί Γκιουβέν, η εκστρατεία υπέρ του «ναι» συγκέντρωσε 1,25 εκατομμύρια περισσότερες ψήφους σε σύγκριση με την εκστρατεία υπέρ του «όχι» και δεδομένου ότι μόλις 600.000 απομένουν προς καταμέτρηση, αυτό σημαίνει ότι η συνταγματική αναθεώρηση εγκρίθηκε. Ο ίδιος πρόσθεσε ότι το YSK αποφάσισε να θεωρήσει έγκυρα τα ψηφοδέλτια που δεν είχαν την επίσημη σφραγίδα εκτός κι αν αποδεικνυόταν ότι ήταν παραποιημένα, αφού δέχθηκε έναν μεγάλο αριθμό παραπόνων, μεταξύ αυτών ένα από το κυβερνών κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, ότι δηλαδή κάποιοι εκ των αξιωματούχων του δεν σφράγισαν ορισμένα ψηφοδέλτια. Σύμφωνα με τον Γκιουβέν, η απόφαση ελήφθη προτού τα αποτελέσματα καταχωρηθούν στο σύστημα και ότι στελέχη του AKP και των κομμάτων της αντιπολίτευσης ήταν παρόντα σε σχεδόν όλα τα εκλογικά κέντρα και υπέγραφαν τις αναφορές. Οπως και να έγιναν τα πράγματα, ο Σαντί Γκιουβέν ανέφερε ότι τα επίσημα αποτελέσματα αναμένονται σε 11- 12 ημέρες.

Με υπόσχεση επαναφοράς της θανατικής ποινής πανηγύρισε ο Ερντογάν

Σαν να μην κατανοεί πλήρως ποια χώρα προκύπτει μετά την Κυριακά – ή ίσως ακριβώς για το αντίθετο, ότι, δηλαδή, καταλαβαίνει απόλυτα – ο πρόεδρος Ερντογάν, μιλώντας μπροστά σε οπαδούς του στην Κωνσταντινούπολη και αφού «χαιρέτισε» την νίκη του «Ναι», δήλωσε ότι είναι έτοιμος να οργανώσει ένα νέο δημοψήφισμα για την επαναφορά της θανατικής ποινής. Απαντώντας στο πλήθος των υποστηρικτών του που είχαν συγκεντρωθεί στην Κωνσταντινούπολη ο επικεφαλής του τουρκικού κράτους επισήμανε ότι «αμέσως θα συζητήσει το θέμα με (τον πρωθυπουργό Μπιναλί) Γιλντιρίμ».

Εάν η αντιπολίτευση στηρίξει την επαναφορά της θανατικής ποινής «εγώ τότε θα εγκρίνω» αυτό το μέτρο, υπογράμμισε. Εάν δεν το κάνει «τότε θα οργανώσουμε ένα νέο δημοψήφισμα», κατέληξε ο ίδιος.
Κατά τα άλλα είπε πως «ελπίζει» τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος να ωφελήσουν την Τουρκία. Ο Ερντογάν μίλησε για μια ιστορική απόφαση που έλαβε ο τουρκικός λαός κι ότι η μεταρρύθμιση αυτή είναι η σημαντικότερη στην ιστορία της Τουρκίας. Όλες οι ψήφοι είναι σημαντικές στο δημοψήφισμα, σημείωσε και εκτίμησε ότι η στήριξη των πολιτών για την συνταγματική αναθεώρηση αυξήθηκε στη νοτιοανατολική Τουρκία.

Σύμφωνα με τον Ερντογάν, οι ψηφοφόροι του εξωτερικού συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην επιτυχία του «Ναι» στο δημοψήφισμα. Ο Ερντογάν ανέφερε επίσης ότι όλα τα άρθρα της συνταγματικής αναθεώρησης θα τεθούν άμεσα σε ισχύ, ορισμένα θα τεθούν σε ισχύ το Νοέμβριο του 2019. Όλοι πρέπει να σεβαστούν την απόφαση του έθνους μας, ειδικά οι σύμμαχοί μας, ήταν το μήνυμα που έστειλε ο Τούρκος πρόεδρος. Ο ίδιος θα προεδρεύσει του υπουργικού συμβουλίου σήμερα το πρωί στο προεδρικό μέγαρο στην Άγκυρα, μετέδωσε το τουρκικό ειδησεογραφικό τηλεοπτικό δίκτυο CNN Turk, μετά τα ανεπίσημα αποτελέσματα. Σε πανηγυρικό κλίμα μετά το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, ο τούρκος πρωθυπουργός Μπιναλί Γιλντιρίμ δήλωσε ότι το έθνος είπε «ναι» και αυτό είναι «η καλύτερη απάντηση σε όσους κρύβονται πίσω από την απόπειρα πραξικοπήματος» του περασμένου Ιουλίου. 

Μιλώντας από τα κεντρικά γραφεία του κόμματος στην Αγκυρα, έξω από τα οποία είχε συγκεντρωθεί πλήθος οπαδών, ο Γιλντιρίμ έκανε λόγο για «νέα σελίδα στη δημοκρατική ιστορία της χώρας».
Σε μια προσπάθεια να διασκεδάσει τις εντυπώσεις, καθώς το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος καταδεικνύει μια διχασμένη Τουρκία, ο Μπιναλί Γιλντιρίμ υπογράμμισε: «Είμαστε ένα έθνος». Και συνέχισε, τονίζοντας ότι «η τελευταία λέξη ανήκει στο έθνος και το έθνος είπε “ναι”». Το «ναι» αυτό, είναι η καλύτερη απάντηση σε όσους κρύβονται πίσω από την απόπειρα πραξικοπήματος του περασμένου Ιουλίου, τους Κούρδους μαχητές και όλες τις ξένες δυνάμεις που εχθρεύονται την Τουρκία. Ο πρωθυπουργός της Τουρκίας επισήμανε ότι εκείνοι που ψήφισαν «όχι» έχουν ίση αξία με εκείνους που υποστήριξαν τις συνταγματικές αλλαγές. Σε ό,τι αφορά τις επόμενες κινήσεις, ο Γιλντιρίμ ανέφερε ότι τώρα θα ξεκινήσουν όλες οι απαραίτητες προετοιμασίες για τις εκλογές του 2019.

Εξοργισμένη η αντιπολίτευση

Βέβαια, δεν συμμερίζονται όλοι την προεδρική και πρωθυπουργική χαρά. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος της Κυριακής θέτει εν αμφιβόλω η τουρκική αντιπολίτευση, με το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα (CHP) και το φιλοκουρδικό (ΗDP) να καταγγέλλουν την ύπαρξη νοθείας και αδιαφάνειας. Μάλιστα, το CHP αξίωσε την επανακαταμέτρηση του 60% των ψήφων, ισχυριζόμενο ότι η απόφαση της εφορευτικής επιτροπής να κάνει αποδεκτά τα ασφράγιστα ψηφοδέλτια προκαλεί «σοβαρό πρόβλημα νομιμότητας». «Η Ανώτερη Εφορευτική Επιτροπή απέτυχε, καθώς επέτρεψε να διαπραχθεί απάτη» δήλωσε χαρακτηριστικά, ο αναπληρωτής πρόεδρος του κόμματος, Μπουλέντ Τεζτζάν. Κατήγγειλε επίσης, ότι «διαπράχθηκαν παράνομες ενέργειες υπέρ της τουρκικής κυβέρνησης».

Από την πλευρά του, το HDP έκανε λόγο για νοθεία της τάξης του 3% – 4% επί των συνολικών ψήφων, με στελέχη του κόμματος να σημειώνουν ότι το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος δεν είναι οριστικό, μέχρι την εξέταση των ενστάσεων. Επιπλέον, κάτοικοι σε αρκετές συνοικίες της Κωνσταντινούπολης βγήκαν χθες στα παράθυρα των σπιτιών τους κι άρχισαν να χτυπάνε κατσαρόλες και τηγάνια ως ένδειξη διαμαρτυρίας, την ώρα που ο πρόεδρος της χώρας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ανακοίνωνε την επικράτηση του «ναι» στο δημοψήφισμα. Οι κάτοικοι διαμαρτυρήθηκαν σε τουλάχιστον τέσσερις συνοικίες της Κωνσταντινούπολης. 

Πρώτες σκέψεις

Σε μια προσπάθεια να «μαζέψει» τα πρώτα συμπεράσματα από το δημοψήφισμα και να θέσει τα ζητήματα που ανοίγουν για την χώρα, το Αθηναϊκό Πρακτορείο θέτει πέντε ερωταπαντήσεις για το τι μπορεί να αλλάξει το αποτέλεσμα:

Περισσότερο ή λιγότερο δημοκρατική Τουρκία;

Με τη νίκη του αυτή, ο Ερντογάν αποκτά σημαντικά ενισχυμένες εξουσίες και θεωρητικά μπορεί να παραμείνει στην προεδρία ως το 2029. Η εκτελεστική εξουσία θα είναι συγκεντρωμένη στα χέρια του προέδρου. Το αξίωμα του πρωθυπουργού θα καταργηθεί. Οι υποστηρικτές του προέδρου λένε πως αυτό ήταν απαραίτητο για να σταθεροποιηθεί η κυβέρνηση και να υπάρξει σαφής διάκριση με τη δικαστική και τη νομοθετική εξουσία. Όμως οι αντίπαλοί του εκφράζουν φόβους ότι δεν υπάρχει πλέον κανένα αντίβαρο, κανένας μηχανισμός ελέγχου της εξουσίας του με το νέο σύστημα, κάτι που ανοίγει τον δρόμο για την εγκαθίδρυση ενός αυταρχικού καθεστώτος. Το προεδρικό σύστημα «συγκεντρώνει άνευ προηγουμένου εξουσίες στα χέρια ενός άνδρα και μόνο», υπογραμμίζει ο Άλαν Μακόφσκι του ινστιτούτου μελετών Centre for American Progress.

Ποιο είναι το μέλλον της σχέσης της Τουρκίας με την Ευρώπη;

Οι σχέσεις μεταξύ της Τουρκίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιδεινώθηκαν ραγδαία το τελευταίο διάστημα, με τον Ερντογάν να κατηγορεί ευρωπαϊκές κυβερνήσεις για «ναζιστικές πρακτικές». Σύμφωνα με τον Τούρκο πρόεδρο, οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της χώρας στην ΕΕ, που βρίσκονται σε τέλμα εδώ και καιρό, θα τεθούν και πάλι «στο τραπέζι» μετά το δημοψήφισμα. Ο Ερντογάν αναφέρθηκε χθες στην πιθανή διοργάνωση ενός ακόμη δημοψηφίσματος, για την επαναφορά της θανατικής ποινής—κάτι που αποτελεί κόκκινη γραμμή για τις Βρυξέλλες. «Η τακτική του να επιτίθεται συνεχώς στην ΕΕ (…) για να εξυπηρετήσει εσωτερικές πολιτικές σκοπιμότητες πλέον φτάνει στα όριά της», σύμφωνα με τον Μαρκ Πιερινί του κέντρου μελετών Carnegie Europe. Μετά τη νίκη του στο δημοψήφισμα, ο Ερντογάν δεν αποκλείεται να εγκαταλείψει τον στόχο η χώρα να ενταχθεί στην ΕΕ και να προκρίνει απλά μια διμερή σχέση επικεντρωμένη στο εμπόριο, για παράδειγμα με την προώθηση μιας ενισχυμένης τελωνειακής ένωσης.

Πόλεμος ή ειρήνη με τους Κούρδους;

Μετά την κατάρρευση της ιστορικής εκεχειρίας με το Εργατικό Κόμμα Κουρδιστάν (PKK) το καλοκαίρι του 2015, η νοτιοανατολική Τουρκία έχει βυθιστεί σε μια δίνη αιματηρών συγκρούσεων μεταξύ των τουρκικών δυνάμεων ασφαλείας και των κούρδων αυτονομιστών. Οι νέες ευρείας κλίμακας στρατιωτικές επιχειρήσεις συνοδεύτηκαν από την διεύρυνση της καταστολής των Κούρδων, συμπεριλαμβανομένων πολλών πολιτικών και μέσων ενημέρωσης, που κατηγορούνται ότι συνδέονται με τις «τρομοκρατικές» ενέργειες του PKK. Καθώς η νίκη του «ναι» επιτεύχθηκε με οριακή διαφορά, ο Ερντογάν ίσως υιοθετήσει μια πιο «συμβιβαστική» στάση στο κουρδικό ζήτημα, εκτιμά η Ασλί Αϊντιντασμπάς του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Διεθνών Σχέσεων. Μολαταύτα, προς το παρόν η ρητορική του παραμένει πολεμική, και ο φιλοκυβερνητικός Τύπος έκανε λόγο περί μιας επικείμενης χερσαίας επιχείρησης εναντίον του PKK στο βόρειο Ιράκ αμέσως μετά το δημοψήφισμα.

Συμφιλίωση ή πόλωση;

Η τουρκική κοινωνία είναι έντονα πολωμένη τα τελευταία χρόνια όσον αφορά το πρόσωπο του Ερντογάν. Στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας για το δημοψήφισμα, ο Τούρκος πρόεδρος δαιμονοποίησε τους αντιπάλους του, κατηγορώντας τους ότι συνεργάζονται με τους «τρομοκράτες» και τους «πραξικοπηματίες». Ο Ερντογάν «κερδίζει (τις εκλογικές αναμετρήσεις), όμως, τελικά, η μισή χώρα τον αγαπά και η άλλη μισή τον απεχθάνεται. Αυτή είναι η αιτία της κρίσης της σύγχρονης Τουρκίας», κρίνει ο Σονέρ Τσαγκαπτάι, αναλυτής του Washington Institute. Ο Τούρκος πρόεδρος συμμάχησε με τους υπερεθνικιστές για να κερδίσει τη μάχη του δημοψηφίσματος, γεγονός που ίσως δείχνει περισσότερο ρεαλισμό από πλευράς του σε σχέση με το παρελθόν. Ορισμένοι παρατηρητές ανέμεναν ότι ο Ερντογάν θα υιοθετήσει πιο συμφιλιωτική ρητορική μετά το δημοψήφισμα, αν κερδίσει. «Τώρα έχει έλθει η ώρα της αλληλεγγύης, της ενότητας (…) όλοι μαζί είμαστε η Τουρκία», είπε χθες ο πρωθυπουργός Μπιναλί Γιλντιρίμ.

Ανάκαμψη της οικονομίας ή πτωτική πορεία;

Οι αγορές θεωρούσαν ότι το «ναι» θα κέρδιζε στο δημοψήφισμα και προσβλέπουν σε μια επιστροφή της σταθερότητας στην Τουρκία, η οποία επλήγη τον τελευταίο ενάμιση χρόνο από αλλεπάλληλες τρομοκρατικές ενέργειες και την απόπειρα στρατιωτικού πραξικοπήματος του Ιουλίου. Όμως μεσοπρόθεσμα κυριαρχεί η αβεβαιότητα. Η μείωση της εμπιστοσύνης των επενδυτών στους θεσμούς, η αυξημένη πόλωση της κοινωνίας και η καθυστέρηση της υιοθέτησης διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων ίσως επηρεάσουν την ανάπτυξη. Η νίκη του «ναι» χθες «ενδέχεται να γίνει δεκτή με ικανοποίηση από τις αγορές βραχυπρόθεσμα», είχε εκτιμήσει πριν από την ψηφοφορία το γραφείο της εταιρείας χρηματοοικονομικών υπηρεσιών BCG Partners στην Κωνσταντινούπολη. Όμως η ανάπτυξη «παραμένει ασθενική και οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις (της μετατροπής) του συστήματος (σε προεδρικό) παραμένουν ακόμη άγνωστες», συμπλήρωσε.