H οικονομική ανάπτυξη της Τουρκίας, υποστήριξε ο πρόεδρος της χώρας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, σε μια πρόσφατη ομιλία, ήταν «η καλύτερη απάντηση» σε αυτούς που «προσπαθούν να εμφανίσουν την Τουρκία ως αδύναμη χώρα».

Τα πιο πρόσφατα στοιχεία, που δημοσιεύθηκαν στις 11 Δεκεμβρίου, είναι πράγματι θεαματικά, αναφέρει το Politico: Tο ΑΕΠ της Τουρκίας αυξήθηκε κατά 11,1% το τρίτο τρίμηνο του τρέχοντος έτους, ξεπερνώντας την Κίνα, την Ινδία και τις προσδοκίες των περισσότερων οικονομολόγων. Ωστόσο, πίσω από τους εντυπωσιακούς αριθμούς, διαγράφονται επίσης αυξανόμενοι κίνδυνοι, από την επιδείνωση του πληθωρισμού και τα νομισματικών ζημιών, μέχρι την ανεργία και το διαρκώς αυξανόμενο έλλειμμα. Οι οικονομολόγοι πιστεύουν ότι ο σημερινός ρυθμός ανάπτυξης είναι μη βιώσιμος και μπορεί να σηματοδοτεί επερχόμενους μπελάδες.

«Αυτή είναι σαφώς μια οικονομία που υπερθερμαίνεται» λέει ο Αττίλα Γεσιλαντά, Τούρκος αναλυτής της εταιρείας συμβούλων, Global Source Partners. «Παράγει πάρα πολλές παρενέργειες για το μέγεθος της ανάπτυξής της και αυτό δεν είναι το καλό είδος ανάπτυξης». Ο πληθωρισμός έφτασε υψηλό 14 ετών, με σχεδόν 13% τον περασμένο μήνα, πολύ πάνω από το στόχο του 5% της Τουρκίας. Η τουρκική λίρα έχει χάσει 11% της αξίας της από το Σεπτέμβριο, υποχωρώντας μπροστά στις εντάσεις μεταξύ της Άγκυρας και των Ηνωμένων Πολιτειών, καθώς η αντιδυτική ρητορική του Ερντογάν συνεχίζει να αποθαρρύνει τους επενδυτές. Για να τους καθησυχάσει, η Τουρκία έβαλε στην πρώτη γραμμή ένα νέο πρόσωπο: Την Χατισέ Καραχάν, την μόνη γυναίκα σύμβουλο του Ερντογάν σε οικονομικά ζητήματα.

Αλλοπρόσαλλη τακτική

Η ακαδημαϊκός, η οποία εξακολουθεί να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Medipol της Κωνσταντινούπολης, εντάχθηκε στην ομάδα του Ερντογάν το περασμένο Καλοκαίρι, με προσωπική προεδρική πρόταση. Τα αναπτυξιακά μεγέθη, που έρχονται ένα χρόνο μετά από μια απροσδόκητη συρρίκνωση του ΑΕΠ, μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα, έδειξαν ότι η οικονομία της Τουρκίας είναι «ανθεκτική», δήλωσε η Καράχαν στην Politico. Ωστόσο, αναγνώρισε ότι η χώρα χρειάζεται να βρει μια ισορροπία για να εξασφαλίσει βιώσιμη ανάπτυξη. «Πρέπει να αναπτυχθούμε, αλλά δεν πρέπει να ενεργοποιήσετε τις ευπάθειες και άλλες επικίνδυνες παρενέργειες όπως ο πληθωρισμός», σημειώνει.

Η Καράχαν ξεχωρίζει από τους πολλούς «yes-men» που περιβάλλουν τον πρόεδρο: Ακόμη και οι επικριτές την, παραδέχονται ότι έχει «καθαρό μάτι» στον τομέα της και την χαρακτηρίζουν ότι ως ικανή οικονομολόγο, η οποία ακούει την κριτική και δίνει τίμιες συμβουλές. «Είναι μια ανάσα φρέσκου αέρα. Νομίζω ότι οι επενδυτές θα την λατρέψουν» λέει ο Τίμοθι Ας, αναλυτής, ειδικευμένος στις αναδυόμενες αγορές, από την «Blue Bay Asset Management». Απαξίωσε, δε, τους υπόλοιπους συμβούλους του Ερντογάν ως «αμήχανους» που δεν είχαν τίποτα άλλο να προσφέρουν παρά «τρελές οικονομικές πολιτικές». Η Καράχαν, λέει ο Άς, είναι «ορθόδοξη» οικονομολόγος, ενώ ο Ερντογάν και οι άλλοι σύμβουλοί του συχνά πρότειναν ιδέες που έρχονται σε αντίθεση με την παραδοσιακή οικονομική σύνεση.

Ο πρόεδρος, για παράδειγμα, συχνά στρέφεται εναντίον ενός ασαφούς «λόμπι των επιτοκίων», πιστεύοντας ότι τα υψηλά επιτόκια ευθύνονται για τον υψηλό πληθωρισμό, παρόλο που η συμβατική θεωρία έχει ακριβώς την αντίθετη άποψη. Οι οικονομολόγοι επισημαίνουν ότι για την καταπολέμηση του πληθωρισμού, η κεντρική τράπεζα της Τουρκίας πρέπει να αυξήσει τα επιτόκια. Μια σημαντική αύξηση των επιτοκίων θα επιβραδύνει κάπως την ανάπτυξη, εξηγεί ο Ας, αλλά θα σταθεροποιήσει την ασταθή τουρκική λίρα.

Αλλά η αποστροφή του Ερντογάν για την αύξηση των επιτοκίων – και η ρητορική του κυβερνώντος κόμματος – άσκησαν πίεση στην τουρκική κεντρική τράπεζα. Ο πρόεδρος συχνά «μαστιγώνει» δημοσίως τα θεσμικά όργανα, φτάνοντας μέχρι το σημείο να κατηγορήσει τον πρώην επικεφαλής της τράπεζας για «προδοσία» επειδή διατηρούνταν υψηλά τα επιτόκια. Οι επενδυτές ανησυχούν ότι η ανεξαρτησία της κεντρικής τράπεζας υποσκάπτεται. Ωστόσο, η Καράχαν καθησυχάζει τις ανησυχίες τους. Ο Εντογάν «καταθέτει την άποψή του σχετικά με τα υψηλά επιτόκια, αλλά δεν θα έλεγα ότι υπάρχει άμεση πίεση στην κεντρική τράπεζα», υποστηρίζει. Εξάλλου, πρόσθεσε, έγιναν ήδη αυξήσεις των επιτοκίων φέτος. «Αυτό δείχνει ότι η κεντρική τράπεζα θα κάνει ό, τι είναι απαραίτητο», υπογραμμίζει με νόημα και με πραγματικούς αποδέκτες τους ξένους επενδυτές.

Στις 14 Δεκεμβρίου, η τράπεζα αύξησε ξανά τα επιτόκια, ωστόσο, η μικρή «ανάβαση» ήταν πολύ μακριά από τις προσδοκίες των επενδυτών, προκαλώντας εκ νέου την πτώση της λίρας. Το εθνικό νόμισμα της Τουρκίας είχε άσχημη χρονιά. Η λίρα υποχώρησε σε χαμηλά επίπεδα ρεκόρ το Φθινόπωρο, όταν η αμερικανική διπλωματική αποστολή στην Τουρκία γνωστοποίησε ότι ανέστειλε όλες τις υπηρεσίες έκδοσης θεωρήσεων εισόδου (visa) – εκτός των θεωρήσεων μετανάστευσης – στις διπλωματικές εγκαταστάσεις των ΗΠΑ στην Τουρκία, ως απάντηση στην σύλληψη ενός διπλωματικού υπαλλήλου της αμερικανικής πρεσβείας για τρομοκρατία. Οι αναλυτές παρακολουθούν επίσης στενά την δίκη, στην Νέα Υόρκη, του Μεχμέτ Χακάν Ατίλλα, του Τούρκου τραπεζίτη που κατηγορείται ότι βοηθά το Ιράν να αποφύγει τις κυρώσεις των ΗΠΑ. Στην υπόθεση έχει εμπλακεί και το όνομα του Ερντογάν, καθώς σύμφωνα με τον βασικό κατηγορούμενο να υποστηρίζει πως ήταν ο ίδιος ο Τούρκος πρόεδρος που έδωσε εντολή για σπάσιμο του εμπάργκο στο Ιράν μέσω τουρκικών τραπεζών. Πάντως ο Ερντογάν χαρακτήρισε τη δίκη ως «συνωμοσία» εναντίον της Τουρκίας. Οι οικονομολόγοι πιστεύουν ότι μια καταδικαστική ετυμηγορία θα μπορούσε να οδηγήσει σε επιβολή προστίμων στις τουρκικές τράπεζες, κάτι που ενδεχομένως θα οδηγήσει σε περαιτέρω αποδυνάμωση της λίρας.

Ο Ερντογάν, ωστόσο, δεν μπορεί να αντέξει οικονομική επιβράδυνση: Αντιμετωπίζει κοινοβουλευτικές και προεδρικές εκλογές το 2019, το τελευταίο εμπόδιο στο όνειρό του να κυβερνήσει την Τουρκία ως εκτελεστικός πρόεδρος, δηλαδή ως απόλυτος κυρίαρχος εξαιτίας των αλλαγών στο Σύνταγμα. Το κυβερνών ΑΚΡ κατέστησε την οικονομική επιτυχία, ως την βασική υπόσχεση στους ψηφοφόρους. Το κόμμα επέβλεπε μια οικονομική άνθηση μετά την άνοδο του στην εξουσία το 2002 και του έχει πιστωθεί η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, των υποδομών και της υγειονομικής περίθαλψης. «Έχουν δεσμευτεί με αυτήν την ρητορική της μεγάλης ανάπτυξης. Αλλά το τίμημα γίνεται όλο και πιο αβάσταχτο» λέει ο Γεσιλαντά, σημειώνοντας ότι οι αυξήσεις των τιμών στα τρόφιμα ήταν η βασική κινητήρια δύναμη του πληθωρισμού. «Μεγάλες μάζες που ψήφισαν το AKP, υποφέρουν σκληρά» εξαιτίας του πληθωρισμού.

Το χέρι που ταϊζει

Έτσι όταν η Τουρκία χτυπήθηκε από την κρίση, μετά και το αποτυχημένο πραξικόπημα, και η οικονομία πήρε τον κατήφορο, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προσπάθησε να ενισχύσει την ανάπτυξη με αυξημένες κρατικές δαπάνες και φθηνή πίστωση. Πριν από το δημοψήφισμα του 2017 για τις εξουσίες του Ερντογάν, το AKP ξεκίνησε ένα πρόγραμμα τόνωσης, το κύριο χαρακτηριστικό του οποίου ήταν ένα ταμείο εγγυήσεων. Ωστόσο, το ταμείο αυτό έχει σχεδόν εξαντληθεί, λέει ο Γεσιλαντά. Για να έχει βιώσιμη ανάπτυξη, η Τουρκία χρειάζεται επενδύσεις. Η Καραχάν λέει ότι τα πιο πρόσφατα στοιχεία για την ανάπτυξη δείχνουν άνοδο των επενδύσεων, αλλά οι ξένοι επενδυτές αποφεύγουν όλο και περισσότερο τη χώρα: Τα στοιχεία που δημοσίευσε το υπουργείο Οικονομίας τον Νοέμβριο αποκάλυψαν μείωση κατά 19% στις ξένες επενδύσεις σε σχέση με πέρυσι.

Η πλειοψηφία των ξένων επενδύσεων και εμπορικών συναλλαγών της Τουρκίας προέρχεται από τη Δύση, η οποία είναι ο αγαπημένος στόχος των καθημερινών ομιλιών του Ερντογάν. «Δεν μπορείς να δαγκώνεις το χέρι που σε ταϊζει» λέει ο αναλυτής Τίμοθι Aς. Για να κερδίσει τις εκλογές του 2019, επισημαίνει, ο Ερντογάν θα χρειαστεί την υποστήριξη των δεξιών και εθνικιστών ψηφοφόρων. «Θα πρέπει να κρατήσει την οικονομία και ταυτόχρονα να ανοίξει την εθνικιστική ατζέντα. Εθνικιστική ατζέντα σημαίνει χτύπημα της Δύσης. Αλλά, δυστυχώς, αυτό είναι επικίνδυνο, αν το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου και της χρηματοδότησης προέρχεται από τη Δύση».

Ωστόσο, η Καράχαν θεωρεί ότι οι εντάσεις μεταξύ της Τουρκίας και των δυτικών συμμάχων της αποτελούν ένα «προσωρινό» πρόβλημα που θα μπορούσε να αντιστραφεί γρήγορα. «Το καλό είναι ότι αυτές οι εντάσεις θα μπορούσαν να μειωθούν, μπορούν να ηρεμήσουν», λέει. Η κριτική του προέδρου στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ ήταν απλώς μια αναζήτηση για «περισσότερη αλληλεγγύη», πρόσθεσε, παρά μια μόνιμη μετατόπιση από την επιρροή της Δύσης. Όμως παραδέχεται ότι η κακή επικοινωνία είναι ένα ζήτημα: «Πήγα πρόσφατα στις Βρυξέλλες. Βλέπω ότι η Ευρώπη δεν μας καταλαβαίνει εντελώς και ίσως εμείς δεν καταλαβαίνουμε τι θέλουν να μας πουν». Σε αντίθεση με τις απόψεις πολλών δυτικών παρατηρητών, ο Ερντογάν είναι «ανοικτός στην κριτική» προσθέτει η Καράχαν. «Ακούει πάντα. Αυτό μου αρέσει σε αυτόν».

Αλλά πολλοί οικονομολόγοι φοβούνται ότι ο πρόεδρος δεν ακούει καμία γνώμη εκτός από την δική του, επισημαίνοντας ότι η λήψη αποφάσεων σε όλους τους τομείς της πολιτικής έχει όλο και περισσότερο συγκεντρωθεί γύρω από τον Ερντογάν. «Έχουμε διαλύσει κάθε έλεγχο και ισορροπία σε αυτή τη χώρα. Ο λόγος του έχει γίνει νόμος και αυτό έχει αυξήσει την αβεβαιότητα και την οικονομική αστάθεια» εκτιμά ο Γεσιλαντά. Ο ίδιος, επίσης, δεν έχει να πει τίποτε άλλο εκτός από επαίνους για την Καραχάν, χαρακτηρίζοντάς την ως «ό,τι καλύτερο διαθέτει η Αγκυρα». Αλλά δεν είναι βέβαιος για το πόση επιρροή έχει. «Είμαι πολύ χαρούμενος που η Χατισέ Καραχάν είναι εκεί» λέει. «Αλλά είναι μόνο μία φωνή ανάμεσα σε πολλές και οι πολλές ανήκουν σε τρελούς ριζοσπάστες. Δεν ξέρω ποιον ακούει ο Ερντογάν». «Το ερώτημα είναι», συμπληρώνει ο Ας, «πόσο πραγματικά ακούει κάποιον από τους συμβούλους του».