Μετά από αρκετά κατασταλτικά και διωκτικά μέτρα ύστερα από το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016, ο τουρκικός στρατός έχει καλύτερους δεσμούς με την κυβέρνηση.

Είναι αλήθεια ότι ο τουρκικός στρατός υπήρξε βασικός παράγοντας στην πολιτική ζωή της σύγχρονης Τουρκίας, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, αλλά ο ρόλος και η θέση του σήμερα έχει περιοριστεί σημαντικά.

Ο στρατός άρχισε να αυξάνει την εξέχουσα θέση του μετά την ίδρυση της σύγχρονης δημοκρατίας από τον Mustafa Kemal Ataturk το 1923. Μάλιστα, με τη βοήθεια των αξιωματικών, ο Ataturk μεταμόρφωσε την Τουρκία σε κοσμικό και δυτικοποιημένο κράτος.

Μετά τον θάνατό του το 1938, ο κοσμικός χαρακτήρας έγινε η κυρίαρχη ιδεολογία, και οι στρατηγοί προστάτες του.

“Ο Ataturk και πολλοί ηγέτες στη νεότερη τουρκική δημοκρατία ήταν πρώην αξιωματικοί, οι στρατιωτικοί είχαν πάντα σημαντικό ρόλο στην κοινωνία ως διαχειριστές των κοσμικών αξιών. Ο στρατός έπαιζε πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής και της εθνικής ασφάλειας”, υποστηρίζει στο Al Jazeera ο Doruk Ergun, ερευνητής στο ανεξάρτητο think-tank Edam στην Κωνσταντινούπολη.

Φύλακες του κοσμικού

Ως αυτοανακηρυγμένοι κηδεμόνες της κοσμικής κληρονομιάς του Ataturk, ο στρατός παρέμεινε συνδεδεμένος με μια παράδοση ανατροπής δημοφιλών κυβερνήσεων σε περιόδους πολιτικού χάους και οικονομικής κρίσης.

Το σώμα των αξιωματικών πραγματοποίησε τρία πραξικοπήματα μεταξύ του 1960 και του 1980. Και στα τρία, ο στρατός διαμαρτυρήθηκε ότι το Ισλάμ εμπλεκόταν πολύ στην πολιτική σφαίρα.

“Κάθε ένα από αυτά τα πραξικοπήματα διεξήχθη από έντονα κοσμικούς και φιλοδυτικούς αξιωματούχους, οι οποίοι θεώρησαν  ότι η δυτική προοδευτική πορεία της Τουρκίας διακυβεύεται”, εξηγεί ο Timur Kuran, καθηγητής πολιτικής και οικονομίας στο πανεπιστήμιο Duke της Βόρειας Καρολίνας.

Η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ

Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, το ιδεολογικό χάσμα μεταξύ της δεξιάς και της αριστεράς της Τουρκίας χαλάρωσε τόσο που άνοιξε το δρόμο για την εμφάνιση του πολιτικού Ισλάμ.

Το 1997, η Tansu Çiller,  του κόμματος του Ορθού Δρόμου χρειάσθηκε να συμμαχήσει με το συντηρητικό ισλαμικό κόμμα της Ευημερίας του Necmettin Erbakan προκειμένου να κυβερνηθεί η Τουρκία, αφού οι κεμαλικές πολιτικές δυνάμεις πνιγμένες στα σκάνδαλα και την οικονομική κρίση κατέρρευσαν. Οι στρατηγοί όμως δεν αποδέχτηκαν την είσοδο στην κυβέρνηση ενός πολέμιου του κοσμικού κεμαλικού καθεστώτος και ανέτρεψαν τη συμμαχική κυβέρνηση. Η ανατροπή αυτή έμεινε γνωστή ως “το μεταμοντέρνο πραξικόπημα”.

Σε δήλωσή τους στις 28 Φεβρουαρίου εκείνου του έτους, οι στρατιωτικοί είχαν προειδοποιήσει για απειλή της εθνικής ασφάλειας που προκλήθηκε από τις προσπάθειες του Erbakan για την προβολή του Ισλάμ. Ο Erbakan αναγκάστηκε να παραιτηθεί τέσσερις μήνες αργότερα.

Ο Alican Turk, πρώην συνταγματάρχης που συνελήφθη τον Απρίλιο του 2012 με κατηγορίες για συμμετοχή στο “μεταμοντέρνο πραξικόπημα” του 1997, δήλωσε στο Al Jazeera ότι η εμπιστοσύνη των πολιτών στον στρατό μειώθηκε τα τελευταία 16 χρόνια.

Ο Τούρκος στρατιωτικός πέρασε 14 μήνες στη φυλακή του Sincan στα περίχωρα της Άγκυρας πριν αθωωθεί. Συνολικά 103 στρατιωτικοί κατηγορήθηκαν για την υπόθεση. Οι περισσότεροι απαλλάχθηκαν ύστερα από μια εξαετή δίκη, η οποία θεωρήθηκε σε μεγάλο βαθμό ως προσπάθεια των δικαστών να στοχεύσουν τους στρατιωτικούς με ψευδή στοιχεία.

Οι γκιουλενιστές είναι οπαδοί του σλαμιστή ιεροκήρυκα Fethullah Gulen που ζει από το 1999 στις ΗΠΑ, το οποίο η τουρκική κυβέρνηση έχει χαρακτηρίσει «τρομοκρατική».

Οι υποστηρικτές του τον αποκαλούν γκουρού ενός μετριοπαθούς Ισλάμ, εμποτισμένου με ανθρωπιστικές αρχές, που μεταδίδει την ιδεολογία του μέσω ενός δικτύου επίλεκτων σχολείων στην Τουρκία και άλλες 140 χώρες.

Οι επικριτές του λένε ότι έχει δημιουργήσει μια επικίνδυνη σέχτα που έχει παρεισφρήσει σε όλους τους τομείς του τουρκικού κράτους– μια πέμπτη φάλαγγα που έδειξε το πραγματικό της πρόσωπο στην πρόσφατη απόπειρα πραξικοπήματος.

Ο Gulen, ήταν κάποτε ισχυρός σύμμαχος του Ερντογάν, με την οργάνωσή του να απολαμβάνει “χρυσά” χρόνια κατά την πρώτη περίοδο του ΑΚΡ.

Η συμμαχία Erdogan-Gulen ήταν πράγματι ισχυρή: ένα δίδυμο ισλαμιστών που αναδιαμόρφωνε μια κάποτε σκληρά κοσμική Τουρκία. Αλλά όταν το συντηρητικό κόμμα του Erdogan οχυρώθηκε στην εξουσία, άρχισαν οι ρήξεις.

Όταν το 2013 διέρρευσαν μια σειρά τηλεφωνημάτων που ενέπλεκαν τον Erdogan και των εσώτερο κύκλο του σε σκάνδαλα διαφθοράς, κατηγορήθηκαν οι γκιουλενιστές. Τους εμφάνισαν ως παρακράτος που είχε ξαναχτυπήσει παλιότερα, όταν υπήρχε η ευρεία πεποίθηση ότι το κίνημα είχε σκηνοθετήσει τις λεγόμενες υποθέσεις «Εργκενεκόν» και «Βαριοπούλα» δύο στημένες δίκες όπου εκατοντάδες αξιωματικοί του στρατού κατηγορήθηκαν ότι ετοίμαζαν πραξικόπημα.

Οι κατηγορίες τελικά αποσύρθηκαν. Ο Πλοίαρχος Αλί Γιαζίν Τουρκέρ ήταν ανάμεσα σε εκείνους που καταδικάστηκαν κατά τη διάρκεια της δίκης «Βαριοπούλα». Πέρασε 33 μήνες στη φυλακή προτού τελικά αποσυρθούν οι κατηγορίες.

«Ο στρατός υπέστη μεγάλη ζημιά από αυτές τις fake δίκες. Πριν από το 2002 ήταν πολύ ευαίσθητος και προσεκτικός και με το κίνημα Gulen και με άλλες ριζοσπαστικές ισλαμικές ομάδες,  και απέλυε όποιον συνδεόταν με αυτές τις κινήσεις αλλά μετά το 2002 σταμάτησε και μέλη αυτών των ομάδων αυξήθηκαν στην εξουσία και αυξήθηκαν σε αριθμό “,  υποστηρίζει ο Alican Turk, πρώην συνταγματάρχης.

«Όταν ο Erdogan ανέλαβε την εξουσία, ο στρατός δεν ήταν ικανοποιημένος»

Το κόμμα AKP του Erdogan, το οποίο συγκροτήθηκε από την παράδοση του Κόμματος Ευημερίας, άρχισε να ασκεί την εξουσία το 2002, αλλά με μια πιο φιλελεύθερη και φιλοευρωπαϊκή ατζέντα.

«Όταν το AKP ήρθε στην εξουσία, οι στρατιωτικοί δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένοι. Ήλπιζαν ότι το AKP θα αυτοκαταστραφεί, θα έπληττε τα πράγματα και θα έχανε τη δημοτικότητά του, όμως το AKP αποφάσισε και αυτή ήταν η “ευφυϊα” του Erdogan, να αγκαλιάσει τη δημοκρατία και να αποφύγει πολιτικές που θα απειλούσαν τον στρατό ή θα μετέφεραν την Τουρκία μακριά από την Ευρώπη», επισημαίνει ο Timur Kuran.

Ξεκίνησε επίσης εκστρατεία εκσυγχρονισμού του συντάγματος, η οποία περιελάμβανε την πρόβλεψη για τον ρόλο του στρατού και την προστασία των ιδανικών της δημοκρατίας.

“Ο Ερντογάν το χαρακτήρισε ως πιο μοντέρνο, πιο ευρωπαϊκό. Εξάλλου, ποια ευρωπαϊκή χώρα έχει ένα σύνταγμα που δίνει στους στρατιωτικούς της το δικαίωμα να παρεμβαίνουν στην πολιτική;” εξήγησε ο Timur Kuran.

Ο φιλελεύθερος λόγος του Κόμματος του AKP επέτρεψε στο κόμμα να κερδίσει καρδιές και νου μεταξύ των διανοουμένων, των επιχειρηματιών και των μέσων μαζικής ενημέρωσης και θεωρήθηκε από τη Δύση ως θετικός συμβιβασμός μεταξύ του κοσμικού και του θρησκευτικού, ο οποίος μπορούσε να βάλει τέλος στις στρατιωτικές παρεμβάσεις.

Το AKP εισήγαγε επίσης μεταρρυθμίσεις που άλλαζαν τις πολιτικοστρατιωτικές σχέσεις. Κατέστησε το ισχυρό Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας πολιτικό θεσμό, έφερε τις δαπάνες ασφαλείας υπό τον πολιτικό έλεγχο και απελευθέρωσε τα πανεπιστήμια και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης από τις στρατιωτικές επιθεωρήσεις – αλλαγές που αποκατέστησαν την εμπιστοσύνη των πολιτών με τους δημόσιους θεσμούς.

«Το τελευταίο πραξικόπημα ήταν αρκετά διαφορετικό»

«Ο στρατός εξακολουθεί να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην τουρκική πολιτική μετά το 2002, αν και όχι στην καθημερινή πολιτική τα τελευταία πέντε περίπου χρόνια. Η σχέση και η ισορροπία μεταξύ στρατιωτικής και πολιτικής Αρχής έχει γίνει πιο ισότιμη», εξήγησε ο Doruk Ergun.

Εντούτοις, το 2007 ο στρατός εξέδωσε μια προειδοποίηση για την αποφασιστικότητά του να προστατεύσει τον κοσμικό χαρακτήρα, όταν ο πρόεδρος του Abdullah Gul προήχθη, οδηγώντας τη χώρα σε εκλογές που υποστήριζαν το κόμμα AKP.

Σύμφωνα με τον Timur Kuran, οι δίκες Ergenekon και Balyoz επέτρεψαν στους γκιουλενιστές αξιωματικούς να ανέβουν στην στρατιωτική ιεραρχία και αυτοί οι αξιωματικοί, μαζί με άλλους οπορτουνιστές και μερικούς κοσμικούς αξιωματικούς εναντίον του Κόμματος AKP, συγκρότησαν την ομάδα που η Τουρκία θεωρεί ότι πραγματοποίησε την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016.

Η προσπάθεια πραξικοπήματος του 2016 αποδόθηκε στους στρατιωτικούς που στόχευαν να υπονομεύσουν την κυβέρνηση και να προωθήσουν τα δικά τους δίκτυα στην κυβέρνηση.

Το πραξικόπημα του 2016 απέτυχε για διάφορους λόγους. Η χώρα δεν αντιμετώπιζε οικονομική κρίση ή πολιτικό χάος, έτσι η προσπάθεια στερήθηκε κοινωνικής στήριξης και ο Erdogan παρέμεινε δημοφιλής. Αντίθετα, έβλαψε τον στρατό άσχημα και προσέφερε στον Erdogan τη νομιμότητα να εκκαθαρίσει όλους τους αντιφρονούντες.

“Ο στρατός είναι εντελώς εξουδετερωμένος σε αυτήν τη φάση. Δεν είναι ένας εξέχων παράγοντας στην τουρκική πολιτική. Δεν ακούμε δηλώσεις από Τούρκους στρατηγούς που κρίνουν ή ελέγχουν την κυβέρνηση, όπως ήταν αρκετά σύνηθες πριν από την εποχή του Erdogan”, λέει ο Timur Kuran.

“Οι περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι δεν γνωρίζουνε την πλήρη ιστορία, αλλά αισθάνονται ότι κατά πάσα πιθανότητα οι αξιωματικοί έκαναν πράγματα που δεν έπρεπε να κάνουν.”

Μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016

Μετά το πραξικόπημα του 2016, οι πολιτικοστρατιωτικές σχέσεις πέρασαν σε νέο επίπεδο, καθώς οι στρατιωτικοί κατέθεσαν την περισσότερη εξουσία στα χέρια της κυβέρνησης, όπως στην περίπτωση της Συρίας, όπου η κυβέρνηση πια έχει μεγάλη επιρροή.

Επιπλέον, ο στρατός έχει περάσει από εσωτερικά διορθωτικά μέτρα και βέβαια πολλές εκκαθαρίσεις, με αποτέλεσμα να μην είναι ο στρατός που ήταν πριν από 20 ή 30 χρόνια.

“Ο στρατός, το ναυτικό και η αεροπορία έχουν τεθεί υπό άμεσο έλεγχο από το τουρκικό υπουργείο Άμυνας”, δήλωσε ο Ali Turksen, πρώην στέλεχος των Ειδικών Δυνάμεων του Ναυτικού και συνιδρυτής του αντιπολιτευτικού κόμματος IYI.

Ο Ερντογάν πέτυχε να ανακάμψει στο σύστημα και να αποτρέψει τυχόν μελλοντικές απόπειρες πραξικοπήματος. Περίπου το 40% των στρατηγών και των ναυάρχων της Τουρκίας έχουν απολυθεί και οι συλλήψεις συνεχίζονται.

Οι ακαδημίες και οι στρατιωτικές σχολές έχουν ξανανοίξει, αλλά είναι πιο προσεκτικοί σε ποιον επιτρέπουν την είσοδό τους.

Μετά την τελευταία απόπειρα πραξικοπήματος, η φήμη του στρατού υποχώρησε, καθώς η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών το αντιλήφθηκε ως μια αντιδημοκρατική προσπάθεια αλλαγής της πολιτικής.

“Η στρατιωτική ηγεσία και η κυβέρνηση του ΑΚΡ βρίσκονται στην ίδια πλευρά σήμερα, βλέπουν με τα ίδια μάτια πολλά θέματα και συμβαδίζουν σε πολλές απόψεις”, λέει ο Doruk Ergun.