«Εσπεράντο» είναι το όνομα της διεθνούς γλώσσας. Πρόκειται για γλώσσα τεχνητή, για μια γλώσσα ουδέτερη, δηλαδή γλώσσα κοινή, που ανήκει το ίδιο σε όλους τους λαούς, σε όλα τα έθνη των ανθρώπων.

Ads

Η ιδέα της διεθνούς γλώσσας είναι παλιά όσο και οι ανθρώπινες κοινωνίες, γιατί οι άνθρωποι ένιωθαν πάντα, ως κυρίαρχη ανάγκη για την επιβίωσή τους, την επικοινωνία τους όχι μόνο με τους κοντινούς αλλά και με τους πιο μακρινούς συνανθρώπους τους.

Στις αρχές του εικοστού αιώνα, οι επαναστάτες υποδέχτηκαν θερμά τη γλώσσα Εσπεράντο, θεωρώντας την ως μέσο οικοδόμησης της διεθνούς αλληλεγγύης. Αργότερα άρχισε να ξεθωριάζει μαζί με πολλές από αυτές τις ελπίδες, καθώς αντιμετώπισε δεκαετίες επιθέσεων από φασιστικές αλλά και κομμουνιστικές χώρες, ωστόσο η κληρονομιά της διατηρήθηκε και μάλιστα το αίτημά της φαίνεται πως σήμερα αναβιώνει, όπως αναλύει και το άρθρο του Jacobinmag

Όσο η τεχνολογική ανάπτυξη επεκτείνεται αλματωδώς, όσο τα σύνορα ξεπερνιούνται, έτσι που γιγαντώνεται και εξαπλώνεται παντού ο διεθνής, ο κοινός για όλους τους ανθρώπους, σύγχρονος πολιτισμός, τόσο πιο αναγκαία γίνεται η άμεση, ισότιμη επικοινωνία των ανθρώπων όλου του κόσμου. Όμως, ενώ οι αποστάσεις έχουν εκμηδενισθεί, γλωσσικοί φραγμοί εμποδίζουν ακόμα αυτή την άμεση επικοινωνία.

Ads

Στον κόσμο μας χρησιμοποιούνται 2500-3000 γλώσσες, όμως στις διεθνείς ή στις διακρατικές σχέσεις μεταξύ των λαών χρησιμοποιούνται υποχρεωτικά 4-5 μόνο γλώσσες, οι γλώσσες των πιο ισχυρών εθνών. Είναι οι γλώσσες που, συνήθως μέσω μεταφραστών, χρησιμοποιούν οι κάθε λογής εκπρόσωποι κρατών, όχι όμως οι απλοί άνθρωποι, όχι οι λαοί μεταξύ τους.

Ο δημιουργός, οι φίλοι και οι εχθροί

Ο Λουδοβίκος Λάζαρος Ζαμένχοφ (Ludwik Lejzer Zamenhof, 15 Δεκεμβρίου 1859 – 14 Απριλίου 1917) ήταν Ρωσο-Εβραίος οφθαλμολόγος, φιλόλογος και ο εμπνευστής της Εσπεράντο, της τεχνητής γλώσσας. Ο Ζαμένχοφ μεγάλωσε στην πόλη Μπιάλιστοκ, περιοχή που ανήκει σήμερα στην Πολωνία αλλά τότε ανήκε στην Ρωσική Αυτοκρατορία. Ο πληθυσμός της πόλης αποτελείτο από Εβραίους, Καθολικούς Πολωνούς, Ορθοδόξους Ρώσους και Προτεστάντες Γερμανούς. Υπήρχαν πολλές εντάσεις μεταξύ τους και ο Ζαμένχοφ θεώρησε την κακή επικοινωνία ως την κύρια αιτία αυτού του προβλήματος, γι’ αυτό και εφηύρε την Εσπεράντο ως παγκόσμια δεύτερη γλώσσα.

Κατ ‘αρχάς, ο Ζαμένχοφ προσπάθησε να δημιουργήσει μια τυποποιημένη γλώσσα για να ενοποιήσει τους Εβραίους στη Ρωσική Αυτοκρατορία. Τελικά, εγκατέλειψε αυτήν την ιδέα, υπέρ μιας παγκόσμιας γλώσσας, η ονομασία της οποίας σημαίνει «ελπίδα».

image

Η ιδέα της Εσπεράντο για τον Ζαμένχοφ δεν ήταν αυτοσκοπός, αλλά ένα βήμα προς την παγκόσμια ειρήνη και κατανόηση. Σκοπός της διεθνούς γλώσσας Εσπεράντο δεν ήταν να υποκαταστήσει τις εθνικές γλώσσες, αλλά να αποτελέσει τη δεύτερη γλώσσα κάθε λαού, τη γλώσσα που κάθε άνθρωπος θα μαθαίνει, μαζί με τη δική του, έτσι ώστε να μπορεί να επικοινωνεί με τους αλλοεθνείς του, τους αλλόγλωσσους, το ίδιο εύκολα, όπως με τη δική του γλώσσα επικοινωνεί με τους συμπατριώτες ομόγλωσσούς του.

Ο Ζαμένχοφ δημοσίευσε το «Fundamento de Esperanto» το 1905, προσπαθώντας να μεγιστοποιήσει την απλότητα, την αποτελεσματικότητα και την κομψότητα στη νέα αυτή γλώσσα. Έτσι, η γραμματική έχει μόνο δεκαέξι κανόνες, η ορθογραφία είναι φωνητική, τα ουσιαστικά είναι άνευ φύλου, και τα ρήματα είναι όλα ομαλά. Ο Ζαμένχοφ θέλησε να δημιουργήσει μια γλώσσα εύκολη στην εκμάθηση και απλή στη χρήση της. Μελετώντας λεξικά ευρωπαϊκών γλωσσών υιοθέτησε τις κοινές ρίζες που υπάρχουν σε πολλές λέξεις και δημιούργησε απλούς κανόνες για τον σχηματισμό παραγώγων που σχηματίζονται με κατάλληλα προθέματα και επιθέματα. Γι’ αυτό, αν και οι συνολικές λέξεις υπολογίζονται πάνω από 150.000, το βασικό λεξιλόγιο που χρειάζεται να μάθει κανείς είναι πολύ περιορισμένο. Το αλφάβητο της εσπεράντο έχει 28 γράμματα. Σε κάθε γράμμα αντιστοιχεί ένας φθόγγος και σε κάθε φθόγγο ένα γράμμα. Με άλλα λόγια, ό,τι γράφεται προφέρεται και ό,τι προφέρεται γράφεται. Υπάρχει ένα μόνο άρθρο, το «la». Οι λέξεις τονίζονται στην παραλήγουσα.  Στη συνέχεια μετέφρασε στην Εσπεράντο τη Βίβλο, έργα του Σαίξπηρ, του Μολιέρου και του Γκαίτε.

Το λεξιλόγιο της Εσπεράντο θέτει ένα πρόβλημα για τους διεθνιστές του εικοστού πρώτου αιώνα, επειδή προέρχεται αποκλειστικά από τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Έχουν προταθεί κι άλλες σχεδιασμένες ή τεχνητές γλώσσες για να διευκολύνουν την παγκόσμια διεθνή επικοινωνία, όπως η Ίντο, και η Ιντερλίνγκουα αλλά η Εσπεράντο εξακολουθεί να κυριαρχεί, έχοντας δοκιμαστεί στο χρόνο. Σήμερα όμως, μόλις ένα εκατομμύριο άνθρωποι γνωρίζουν τη γλώσσα και δέκα εκατομμύρια την έχουν μελετήσει.

Η σταδιακή εξάπλωση της Εσπεράντο, σε παγκόσμιο επίπεδο, προκάλεσε το ενδιαφέρον πολλών διεθνών Οργανισμών, οι οποίοι, με την πάροδο του χρόνου, άρχισαν, ο ένας μετά τον άλλο, να αναγνωρίζουν επισήμως την προσφορά της Εσπεράντο στην επικοινωνία και αλληλοκατανόηση των λαών, στην υπόθεση της ειρήνης, στη βελτίωση των ανθρωπίνων σχέσεων γενικά. Το 1954, η Unesco επίσημα αναγνώρισε την προσφορά και χρησιμότητα της διεθνούς γλώσσας Εσπεράντο στον τομέα της διεθνούς ειρήνης και αλληλοκατανόησης.

image

Οι επικριτές λένε πως η Εσπεράντο είναι τεχνητή και «απολίτιστη». Αλλά η διάκριση μεταξύ φυσικού και τεχνητού είναι δύσκολο να διατηρηθεί στην περίπτωση των γλωσσών. Σήμερα ως pidgin ορίζεται γενικώς ένα γλωσσικό ιδίωμα, μείγμα δύο ή περισσοτέρων γλωσσών με εξαιρετικά απλοποιημένη γραμματική και λεξιλόγιο, που χρησιμοποιείται για την επικοινωνία μεταξύ διαφορετικών πληθυσμών, οι οποίοι έχουν τις δικές τους γλώσσες ως μητρικές. Στην περίπτωση που ένα τέτοιο ιδίωμα καταλήξει να γίνει η κύρια γλώσσα ενός πληθυσμού, τότε αναφερόμαστε σε Κρεολή γλώσσα, δηλαδή φυσική. Έτσι, οι Pidgins είναι επίσης «τεχνητές» γλώσσες, που αναδύονται σε έναν προσδιορισμένο χρόνο και τόπο, αλλά πολλές εξελίσσονται σε creoles, αναμφισβήτητα φυσικές γλώσσες.

Πολλά κράτη τυποποιούν και νομοθετούν τις επίσημες γλώσσες τους. Οι μεταρρυθμιστές γλώσσας έχουν εφεύρει μεγάλο μέρος της φωνολογίας, της μορφολογίας, της γραμματικής και του λεξιλογίου των σύγχρονων Κινέζων. Και οι συγγραφείς συχνά διαμορφώνουν και αναμορφώνουν τις μητρικές τους γλώσσες, όπως στους νεολογισμούς του Σαίξπηρ.

Η εσπεράντο μπορεί να είναι τεχνητή, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν είναι μια «ζωντανή» γλώσσα. Ενδεικτικό της εξάπλωσής της είναι ότι διδάσκεται σε 125 πανεπιστήμια 28 χωρών. Εχει τη δική της κουλτούρα και τη δική της ιστορία. Στην εσπεράντο έχει μεταφραστεί τεράστιος αριθμός λογοτεχνικών και άλλων έργων, από τον Ομηρο και τον Πλάτωνα ως τον Σαίξπηρ και τον Τολστόι. Το πιο ενδιαφέρον ωστόσο είναι ότι υπάρχει πρωτογενής πολιτισμική παραγωγή στην ίδια την εσπεράντο: ποίηση και πεζά, θεατρικά έργα, στίχοι ροκ και ποπ μουσικής, ραδιοφωνικές εκπομπές.

Σήμερα, η UEA (Universal Esperanto Association – Παγκόσμια Ένωση Εσπεράντο) έχει περισσότερα από 15.000 μέλη σε 121 χώρες και διοργανώνει ετήσια παγκόσμια συνέδρια.

Εσπεράντο και  επανάσταση

Με δεδομένο τον διεθνισμό και τον ειρηνισμό της, η Εσπεράντο προσέλκυσε αναρχικούς, σοσιαλιστές και κομμουνιστές ενώ τα φασιστικά καθεστώτα αναγνώρισαν την επαναστατική της δυνατότητα και δυναμική και την πολέμησαν. Κατά τον Α ‘Παγκόσμιο Πόλεμο, η UEA δήλωσε την ουδετερότητά της και ο προπολεμικός Τύπος κατηγόρησε τους Εσπεραντιστές ως εθνικούς προδότες. Το 1921, οι κόκκινοι Εσπεραντιστές ίδρυσαν την Sennacieca Asocio Tutmonda (SAT), αφιερωμένη στον διεθνή ταξικό αγώνα. Η SAT με εκπροσώπους όλων των αριστερών κομμάτων τα έσπασε με την UEA, κατηγορώντας την ότι φλερτάρει με τον καπιταλισμό και προδίδει τον διεθνισμό.

Στα πρώτα της χρόνια, η SAT ήταν στενά συνδεδεμένη με τη Σοβιετική Εσπεράντο Ένωση (ΣΕΠ). Η ιδέα της SAT απευθύνθηκε σε μερικούς σοβιετικούς εσπεραντιστές και οι δύο ομάδες συνεργάστηκαν. Τα πρώτα χρόνια στην Σοβιετική Ένωση λήφθηκαν σε έναν βαθμό κυβερνητικά μέτρα υποστήριξης της Εσπεράντο και με επίσημη αναγνώριση δημιουργήθηκε η Σοβιετική Εσπεραντική Ένωση. Εντούτοις, το 1937, ο Στάλιν ανέκοψε αυτήν την πολιτική. Αποκήρυξε την Εσπεράντο ως «γλώσσα των κατασκόπων» και οδήγησε στην εξορία Εσπεραντιστές. Έτσι, η χρήση της Εσπεράντο είχε με αποτελεσματικό τρόπο απαγορευτεί μέχρι το 1956 στην Σοβιετική Ένωση.

Αναρχικοί Εσπεραντιστές κήρυξαν τον αναγέννηση της στον εμφύλιο πόλεμο της Ισπανίας. Κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η SAT αντιμετώπισε έντονη καταστολή στην ηπειρωτική Ευρώπη και, από το 1945, έχει αφιερωθεί κυρίως στην έκδοση. Παρόλο που ήθελε να ενσωματώσει την Εσπεράντο σε κοινωνικά κινήματα, το μεγαλύτερο μεταπολεμικό επίτευγμα της SAT ήρθε με το Plena Ilustrita Vortaro (Complete Illustrated Dictionary, 1970), το οποίο έθεσε ένα νέο πρότυπο για τη γλώσσα.

Οι δικτάτορες όλων των ειδών προσπάθησαν να εξοντώσουν την Εσπεράντο, την οποία χαρακτήριζαν ως «επικίνδυνη γλώσσα». Φυσικά, τα κράτη προσπαθούν να σβήσουν πολλές γλώσσες, όπως αυτές που ομιλούνται από εναλλακτικές αντικομφορμιστικές μειονότητες ή αντάρτικες ομάδες.

Ο Χίτλερ είδε τους Εσπεραντιστές ως εχθρούς του κράτους όχι μόνο λόγω του πασιφισμού και του αριστερού προφίλ της, αλλά και λόγω της εβραϊκής καταγωγής του ιδρυτή της. Στο έργο του Ο Αγών μου ο Αδόλφος Χίτλερ αναφερόταν στην Εσπεράντο ως παράδειγμα μιας γλώσσας που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από κάποια διεθνή Εβραϊκή συνωμοσία, μόλις θα πετύχαιναν την κοσμοκρατορία. Οι Εσπεραντιστές εκτελέστηκαν στο Ολοκαύτωμα, με την οικογένεια του Ζάμενχοφ να έχει ειδικά επιλεγεί για εκτέλεση.

Πολλοί Εσπεραντιστές εντάχθηκαν στην αντίσταση, πολλοί πέθαναν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου κάποιοι συνέχισαν να διδάσκουν τη γλώσσα. Άλλοι αυτοκτόνησαν.

image

Και οι υπόλοιποι ηγέτες του φασισμού ακολούθησαν το παράδειγμα του Χίτλερ. Η Πορτογαλία και η Ισπανία απαγόρευσαν την Εσπεράντο ως απειλή για την καθαρότητα της γλώσσας. Στην Ιταλία, επέζησε μέχρι το 1941.

Μετά το θάνατο του Στάλιν ακολούθησε μια σχετική αναβίωση με αποτέλεσμα η Εσπεράντο να έχει μεγαλύτερη επιρροή στη Ρωσία και την Ανατολική Ευρώπη από ό, τι στα περισσότερα άλλα μέρη.

Οι Κινέζοι αναρχικοί αγκάλιασαν την Εσπεράντο ως βοηθητική γλώσσα και ως εργαλείο σε μια ευρύτερη εκστρατεία για να καταστήσουν ευκολότερη την κατανόηση των Κινέζων λογοτεχνών. Ορισμένοι Κινέζοι Εσπεραντιστές στο Τόκιο και στο Παρίσι πίστευαν ότι μια τέτοια κίνηση θα ανοίξει την Κίνα στον κόσμο διατηρώντας ταυτόχρονα την «πολιτιστική της ουσία». Άλλοι, πιο ακραίοι, πρότειναν την κατάργηση της κινεζικής γλώσσας και την αντικατάστασή της με την Εσπεράντο. Για αυτούς, η Εσπεράντο θα οικοδομήσει τον διεθνισμό και θα φέρει φώτιση στους πολίτες που παραμένουν αναλφάβητοι από την πολυπλοκότητα της κινεζικής γραφής.

Η νέα κομμουνιστική κυβέρνηση στο Πεκίνο επιβράβευε τους Εσπεραντιστές για το ρόλο τους στη μεταρρύθμιση της γλώσσας, αφήνοντάς τους να διδάξουν τη γλώσσα τους στα κρατικά σχολεία. Όπως και στη Σοβιετική Ένωση, αυτή η κυβερνητική στήριξη δεν κράτησε πολύ. Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, η Πολιτιστική Επανάσταση προώθησε την εσπεράντο. Η Ένωση Εσπεράντο του Πεκίνου αριθμούσε έως και τετρακόσιες χιλιάδες μέλη και ακόμη και σήμερα οι σπουδαστές μπορούν να σπουδάσουν Εσπεράντο σε κάποια πανεπιστήμια. Μετά το άνοιγμα της Κίνας στον κόσμο στη δεκαετία του 1980, οι αριθμοί μειώθηκαν καθώς οι άλλες γλώσσες έγιναν διαθέσιμες. Ωστόσο, οι κινεζικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί συνεχίζουν να εκπέμπουν και στην Εσπεράντο.

Η γέφυρα των λέξεων

Έχει μέλλον η Εσπεράντο ή είναι πολύ ουτοπική για να επιβιώσει; Η παρακμή του εργατικού κινήματος στη Δύση και η κατάρρευση του κομμουνισμού στην Ανατολή απομάκρυναν τα παραδοσιακά του στηρίγματα. Όπως λέει ο γλωσσολόγος Ross Perlin, «μια χαρούμενη κοινότητα Εσπεραντιστών που διασπείρεται σε χώρες, ομάδες μπορεί να αναμιχθεί με τους εντυπωσιακά πολύγλωσσους και γλωσσομαθείς;».

Το αίτημα της Εσπεράντο απογειώθηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα, όταν η παγκόσμια γαλλική γλώσσα υποχωρούσε και τα αγγλικά δεν είχαν ακόμη κυριαρχήσει παγκόσμια. Η αγγλική γλώσσα, τώρα η πρωταρχική γλώσσα του κόσμου, αντιμετωπίζει τον «κίνδυνο» των μεγα-γλωσσών όπως τα κινέζικα, τα ισπανικά και τα αραβικά. Η αγγλική υπεροχή από τη μία και η νέα Βαβέλ ανταγωνιστικών μεγαγλωσσών από την άλλη, επιτρέπουν ενδεχομένως στις μικρότερες γλώσσες – συμπεριλαμβανομένης της Εσπεράντο – να επιβιώσουν στα διάκενα.

image

Ορισμένοι γλωσσομαθείς θεωρούν το διαδίκτυο ως τον πιθανό σωτήρα για τις γλώσσες που απειλούνται από αυτούς τους παγκόσμιους δολοφόνους, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι αυτές οι γλώσσες χρειάζονται γείωση με τον πραγματικό κόσμο για να επιβιώσουν.

Η Εσπεράντο δεν αναπτύχθηκε μέσω μιας φυσικής συλλογικότητας σε κάποιον τόπο αλλά σε μη χωρικές κοινότητες που επικοινωνούσαν με επιστολές, τηλεφωνήματα και περιστασιακές συναντήσεις. Σήμερα, το διαδίκτυο συνδέει νέους Εσπεραντιστές μέσω φόρουμ, κοινωνικών μέσων, ομάδων WhatsApp και ηλεκτρονικών λεξικών. Αυτή η κοινότητα προσελκύει νέους ανθρώπους.

Στον σύγχρονο ενσύρματο, ψηφιακό κόσμο, η Εσπεράντο δείχνει να αναβιώνει. Η E@I μια καινούργια οργανωμένη ομάδα νέων, χρησιμοποιεί την τεχνολογία για να παρέχει δωρεάν και άμεση πρόσβαση στην Εσπεράντο.

Αρκετές εκατοντάδες ιστολόγια προωθούν τα Εσπεραντικά βιβλία, τα παιχνίδια, τη μουσική. Στο διαδίκτυο βρίσκει κανείς χιλιάδες σελίδες. Περισσότεροι από 100.000 μαθητές χρησιμοποιούν το lernu!, τον δωρεάν ιστότοπο Esperanto που έχει δημιουργήσει η E@I και 750.000 χρησιμοποιούν το Duolingo. Σήμερα, περισσότεροι άνθρωποι μαθαίνουν την Εσπεράντο από ποτέ.

image

Αυτό το δεύτερο κύμα της Εσπεράντο δεν ανταγωνίζεται το πρώτο. Η παραδοσιακή πτέρυγα αγκαλιάζει τη σύγχρονη και οι ψηφιακοί Εσπεραντιστές βασίζονται στα εγχειρίδια, τα λεξικά και τη λογοτεχνία που δημιουργήθηκαν στην αναλογική εποχή.

Ο Zamenhof σκέφτηκε ότι η Εσπεράντο θα μπορούσε να «αφαιρέσει τους τοίχους μεταξύ εθνικοτήτων ώστε οι άνθρωποι να βλέπουν τους γείτονές τους ως αδελφούς και αδελφές». Αυτές οι αξίες – ο ανθρωπισμός, ο διεθνισμός, ο σοσιαλισμός – σήμερα χρειάζονται περισσότερο από ποτέ.

Φαίνεται ότι δεν υπάρχει τέλος στο «ιερό όνειρο» του Zamenhof.