Μια μικροσκοπική χώρα με εκπληκτικές φυσικές ομορφιές, το Ελ Σαλβαδόρ είναι πλέον η πιο επικίνδυνη χώρα στον κόσμο, δίχως να βρίσκεται σε κάποια εν εξελίξει εμπόλεμη κατάσταση.

Σύμφωνα με το αραβικό τηλεοπτικό δίκτυο Al Jazeera, το 2014 σημειώθηκαν συνολικά 3.942 δολοφονίες – περίπου 11 κάθε μέρα, 57% περισσότερες σε σύγκριση με το 2013 – ένας συγκλονιστικός ρυθμός θανάτων σε μια χώρα με πληθυσμό μόλις 6,1 εκατ. κατοίκους.

Πριν από περίπου μία εβδομάδα ανακοινώθηκε ένα φιλόδοξο πενταετές σχέδιο, με σκοπό να ανακοπεί το κύμα βίας στο Ελ Σαλβαδόρ μέσω της πρόληψης και των κοινωνικών προγραμμάτων. Το σχέδιο αναπτέρωσε τις ελπίδες των κατοίκων ότι θα σταματήσουν οι καθημερινές ωμότητες που προκαλούν για πάνω από μια δεκαετία οι πολιτικές της καταστροφικής «Σιδερένιας Γροθιάς» (σ.σ. Mano Dura).

Το σχέδιο υπό την επωνυμία «Ασφαλές Ελ Σαλβαδόρ», με προϋπολογισμό που φτάνει τα 2 δισ. δολάρια, προβλέπει την κατασκευή πάρκων, αθλητικών εγκαταστάσεων καθώς και προγράμματα επιμόρφωσης και εκπαίδευσης για τους 50 πιο βίαιους δήμους της χώρας. Παράλληλα, προβλέπει βελτιώσεις στις χειρότερες φυλακές, όπου οι μεγαλύτερες συμμορίες της χώρας, η Mara Salvatrucha 13 (MS13) και η Calle 18, αναπτύσσονται εδώ και περίπου μία δεκαετία.

Μέχρι στιγμής, ωστόσο, το Συμβούλιο Ασφαλείας των Πολιτών δεν έχει διευκρινίσει πώς θα χρηματοδοτηθεί αυτό το πρόγραμμα δράσης με τα 124 σημεία. Εντούτοις, η συγκεκριμένη πρόταση, που δίνει έμφαση στην πρόληψη έναντι της παραβατικής συμπεριφοράς, εμφανίζεται, μέχρι στιγμής, ως η πλέον εμπεριστατωμένη για τη μείωση των φαινομένων βίας από το συμφωνία ειρήνευσης του 1992, οπότε και τελείωσε ο αιματηρός 12ετής εμφύλιος πόλεμος.

Ο πρόεδρος του Ελ Σαλβαδόρ, Σάντσεζ Σερέν

Ωστόσο, σε ό,τι αφορά τον πρόεδρο Σάντσεζ Σερέν, ο οποίος υπήρξε αρχηγός των αριστεριστών ανταρτών κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, είχαν εκφραστεί φόβοι πως θα υπέκυπτε στη δημόσια πίεση για την επιβολή κατασταλτικών μέτρων κατά των συμμοριών, οι οποίες θεωρούνται κατά κύριο λόγο υπεύθυνες για την αιματοχυσία. Το πλέον πρόσφατο κορυφαίο περιστατικό που οδήγησε σε έξαρση των δολοφονιών και της βίας ήταν η άρση της διετούς «εκεχειρίας» ανάμεσα στην MS13 και την Calle 18.

«Οι σκληρές πολιτικές της Σιδερένιας Γροθιάς και της Μηδενικής Ανοχής ούτε περιόρισαν την εγκληματικότητα, ούτε βελτίωση τη δημόσια ασφάλεια», δήλωσε η Ζαν Ρίκκερς, ειδική αναλύτρια του οργανισμού ανθρωπίνων δικαιωμάτων Fespad, αρμόδια για θέματα πρόληψης της βίας.

«Είναι απίστευτο το να βλέπει κανείς μια εμπεριστατωμένη και με υγιείς βάσεις πολιτική ασφαλείας, με το 75% των πόρων να κατανέμονται στην πρόληψη που προέρχεται από ένα συνασπισμό που απαρτίζεται κυρίως από συντηρητικές ομάδες, οι οποίες για πολλά χρόνια αντιστέκονταν σε μια ισορροπημένη και πλήρη προσέγγιση για την πάταξη της βίας», δήλωσε η Ρίκκερς.

Υπέρμετρη βία, προσωρινή εκεχειρία

Η κλιμάκωση της βίας είναι τρομακτική. Μόλις το Δεκέμβριο, 412 άτομα δολοφονήθηκαν – αριθμός διπλάσιος σε σύγκριση με το Δεκέμβριο του 2013. Αυτός ο ιδιαίτερα αιματηρός μήνας εκτόξευσε το ποσοστό δολοφονιών για το 2014 στα 68,6 ανά 100.000 άτομα, το οποίο καταγράφεται ως ελαφρά υψηλότερο σε σύγκριση με τη γειτονική Ονδούρα.

Εντούτοις, το ποσοστό καταδικαστικών αποφάσεων φτάνει μόλις το 5%. Το σύστημα ποινικής δικονομίας – από την αστυνομία μέχρι τους ανακριτές και τα δικαστήρια – μαστίζεται από ενδημική διαφθορά, αναποτελεσματικότητα αλλά και έλλειψη πόρων.

Τόσο η MS13 όσο και η Calle 18, ξεκίνησαν ως συμμορίες στους δρόμους του ανατολικού Λος Άντζελες. Ωστόσο, γρήγορα μετατράπηκαν σε διεθνείς οργανώσεις με εμπλοκή δεκάδων χιλιάδων μελών τους σε ποικίλλες μορφές εγκληματικής δραστηριότητας σε ολόκληρη την περιοχή.

«Αυτή η μετατροπή των συμμοριών οφείλεται κυρίως στις πολιτικές της Σιδερένιας Γροθιάς και της Μηδενικής Ανοχής, οι οποίες οδήγησαν στη φυλακή μαζικό αριθμό νεαρών ατόμων που έδειχναν αποφασισμένα να εκδικηθούν τις Αρχές», σημείωσε ο Χοσέ Μιγκέλ Κρουζ, ειδικός ερευνητής για θέματα συμμοριών και περιφερειακός διευθυντής της Λατινικής Αμερικής και του Κέντρου Καραϊβικής στο Διεθνές Πανεπιστήμιο της Φλόριντα.

Η έξαρση της βίας περιορίστηκε προσωρινά έπειτα από τη σιωπηρή διαπραγμάτευση μιας εκεχειρίας το 2012 μεταξύ της Καθολικής Εκκλησίας και κορυφαίους αξιωματούχους της προηγούμενης κυβέρνησης. «Μάλιστα, φάνηκε ότι η συγκεκριμένη εκεχειρία λειτούργησε πως τα προγράμματα «διακοπής» που εφαρμόστηκαν σε ορισμένες πόλεις των ΗΠΑ, όπως, παράδειγμα στο Λος Άντζελες και το Σικάγο, όπου οι Αρχές ταυτοποίησαν σημαντικούς αρχηγούς συμμοριών, οι οποίοι ήταν έγκλειστοι στη φυλακή και οι οποίοι θα μπορούσαν ενδεχομένως να βοηθήσουν στην αποκλιμάκωση αιματηρών καταστάσεων, επικοινωνώντας με μέλη εκτός φυλακής», δήλωσε στο Al Jazeera ο διευθυντής του InSight Crime, Στίβεν Ντάντλεϊ. 

Η εκεχειρία έδωσε μια πρώτη οιονεί εμπειρική ματιά σχετικά με το πόσες δολοφονίες σημειώθηκαν στην πραγματικότητα ανάμεσα στις δύο βασικές αυτές συμμορίες.

Το ποσοστό δολοφονιών μειώθηκε στο μισό σχεδόν αμέσως και υπήρξε μια προφανής αλλαγή στη συμπεριφορά ορισμένων κοινοτήτων, καθώς, για πρώτη φορά έπειτα από πολλά χρόνια, οικογένειες που παλαιότερα είχαν τρομοκρατηθεί, άρχισαν πλέον να βγαίνουν έξω, σε πάρκα και πλατείες, ακόμη και μετά τη δύση του ηλίου.

Ωστόσο, οι συμμορίες ήταν τότε και εξακολουθούν να είναι μισητές από την πλειονότητα των κατοίκων του Ελ Σαλβαδόρ, ενώ εξακολουθούν να διασύρονται από μια μεγάλη μερίδα των ΜΜΕ, επειδή ακριβώς αντιτίθενται στις διαπραγματεύσεις.

Μέχρι στιγμής, δεν έχει αποσαφηνιστεί τι ακριβώς διαπραγματεύτηκαν μεταξύ τους οι συμμορίες σε αντάλλαγμα για λιγότερες δολοφονίες, αλλά υπήρξε μια δημόσια κατακραυγή, όταν δημοσιογράφοι αποκάλυψαν τη μεταφορά αρχηγών που ηγούνταν βίαιων συμμοριών σε φυλακές χαμηλής ασφαλείας. Παράλληλα, κατηγορήθηκαν ότι εκμεταλλεύτηκαν την εκεχειρία για να ενισχύσουν τα περιστατικά οργανωμένων εκβιασμών και το εμπόριο ναρκωτικών.

Ο Κρουζ είχε αντιταχθεί στην εκεχειρία του 2012, επειδή συνήφθη χωρίς επικαιροποίηση των προγραμμάτων πρόληψης και επανένταξης, χωρίς να παταχθούν οι ρίζες του προβλήματος, όπως, για παράδειγμα, η φτώχεια, η αστυνομική βία, η διαφθορά, η εκπαίδευση, ο συνωστισμός στις φυλακές. «Εάν δεν αντιμετωπιστούν αυτά, δεν είναι δυνατόν να επέλθει ειρήνευση», σημείωσε ο Κρουζ.

«Δεν υπάρχει τρόπος να εξαλειφθεί η βία στο Ελ Σαλβαδόρ και το βόρειο τρίγωνο της Κεντρικής Αμερικής χωρίς να μιλήσει κανείς με τις συμμορίες, αλλά μόνον ως μέρος μιας ευρείας στρατηγικής, η οποία περιλαμβάνει την πρόληψη, την αναμόρφωση, την αποστράτευση και τον αφοπλισμό. Δεν μπορεί ποτέ να υπάρξει ειρήνη χωρίς την αντιμετώπιση της βαθιάς διαφθοράς στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης», πρόσθεσε.

Η εκεχειρία άρχισε να καταρρέει στο τέλος του 2013 κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών, όταν το απερχόμενο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Φαραμπούντο Μαρτί (Farabundo Martí National Liberation Front – FMLN) εμφανίστηκε να αποσύρει τη στήριξή του.

Έως τα μέσα του 2014, οι ανθρωποκτονίες επανήλθαν στα επίπεδα πριν την εκεχειρία, με 14 δολοφονίες καθημερινά μέσα στο Μάιο – ένα μήνα προτού ο Σάντσεζ Σερέν αναλάβει την εξουσία ως ο δεύτερος αρχηγός της Αριστεράς στο Ελ Σαλβαδόρ.

Ο Σερέν δεν ξεκαθάρισε τι θα κάνει ούτε πριν αλλά ούτε και μετά τις εκλογές, αλλά διόρισε θρησκευτικούς και επιχειρηματικούς ηγέτες καθώς και πολιτικούς και από τα δύο μεγαλύτερα πολιτικά κόμματα στο νέο του Συμβούλιο Ασφαλείας των Πολιτών.

Πορτραίτο του Αρχιεπισκόπου, Όσκαρ Ρομέρο

Το σχέδιο δράσης τους αποκαλύφθηκε μπροστά από το πορτρέτο του πλέον σεβαστού μάρτυρα του Ελ Σαλβαδόρ, του Αρχιεπισκόπου Όσκαρ Ρομέρο, η δολοφονία του οποίου το Μάρτιο του 1980 από μια στρατιωτική διμοιρία θανάτου οδήγησε τη χώρα σε έναν ευρείας κλίμακας εμφύλιο πόλεμο, ο οποίος άφησε πίσω του 80.000 νεκρούς.

Αναφερόμενος στο σχέδιο, ο Σερέν, δήλωσε: «Καλώ όλο τον κόσμο να συμμετάσχει σε μια μεγάλη πορεία για την ειρήνη, τη δικαιοσύνη αλλά και σε έναν αγώνα ενάντια στην ανασφάλεια, για να δείξουμε και να αποδείξουμε στον κόσμο ότι θέλουμε και μπορούμε να χτίσουμε ένα παραγωγικό, μορφωμένο και ασφαλές Ελ Σαλβαδόρ».

Το προοδευτικό σχέδιο του Συμβουλίου και ο συμφιλιωτικός λόγος του προέδρου ήρθε κατά κάποιο τρόπο ως έκπληξη. Το Δεκέμβριο, το Συμβούλιο έπεισε την κυβέρνηση να προσλάβει τον πρώην δήμαρχο της Νέας Υόρκης, Ρούντι Τζουλιάνι, ως σύμβουλο, λόγω της εμπειρίας του σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση της εγκληματικότητας.

Νωρίτερα τον Ιανουάριο, ο Σάντσεζ Σερέν προκάλεσε περαιτέρω ανησυχία όταν απέκλεισε μονομερώς οποιαδήποτε διαπραγμάτευση με τις συμμορίες. Μάλιστα, είχε δηλώσει ότι «η κυβέρνηση είναι υποχρεωμένη να τις κυνηγήσει και να τις τιμωρήσει».

Τα αντιφατικά μηνύματα του προέδρου Σερέν θα μπορούσαν κάλλιστα να αποτελούν μέρος ενός πολιτικού χορού με πολύ ευαίσθητες ισορροπίες, με φόντο τη συνεδρίαση της νομοθετικής συνέλευσης αλλά και τις τοπικές δημοτικές εκλογές, που θα διεξαχθούν το Μάρτιο.

Πριν από τρία χρόνια, κατά τη διάρκεια των δημοτικών εκλογών, το δεξιό κόμμα της Εθνικιστικής Δημοκρατικής Συμμαχίας κέρδισε απρόσμενα αρκετά προπύργια του FMLN, μετά και την ανοικτή τοποθέτηση των συμμοριών ότι ήθελαν να τιμωρήσουν την κυβέρνηση επειδή είχε απορρίψει το διάλογο και προωθούσε την αστυνομική βία.

Ωστόσο, οι εκλογές δίνουν στις συμμορίες και σε άλλες εγκληματικές ομάδες μια ευκαιρία για να χρησιμοποιήσουν τη βία, ώστε έχουν το πάνω χέρι και να ασκήσουν πίεση, για να έχουν λόγο και αυτές στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.

Δεκαπέντε άνθρωποι δολοφονούνταν καθημερινά στις πρώτες 11 ημέρες του Ιανουαρίου, μεταξύ των οποίων υπήρχαν και αστυνομικοί.

Μέχρι στιγμής, δεν φαίνεται πως υπάρχουν ενδείξεις ότι το μακελειό θα σταματήσει. Σε κάθε περίπτωση, η κυβέρνηση καλείται πλέον να βρει τα χρήματα, για να υλοποιήσει το σχέδιο, να κατευνάσει τις συμμορίες και να νικήσει στις επερχόμενες εκλογές.

Μετάφραση – νοηματική απόδοση: Χρήστος Θ. Παναγόπουλος