Ενώ πλησιάζουμε και φέτος στην αλλαγή του χρόνου και οι γιορτινές αγορές ξεχειλίζουν από στολίδια και «Αγιοβασίληδες», είναι μια καλή ευκαιρία να ρίξουμε μια ματιά στην πραγματική ταυτότητα του αγίου με τη λευκή γενιάδα και τις ιστορικές και κοινωνικές προεκτάσεις της ιστορίας του.
 

Ο Santa Claus λοιπόν, (κατ’αποκλειστικότητα Αγιος Βασίλης για τους Έλληνες, μιας και η πρωτοχρονιά συμπίπτει χρονικά με την ορθόδοξη γιορτή του Αγίου Βασιλείου) είναι ο επίσκοπος του Βυζαντίου Νικόλαος Μύρων η μνήμη του οποίου γιορτάζεται στις 6 Δεκεμβρίου, τόσο στην Κεντρική Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα. Τα Μύρα είναι πόλη της Ανατολίας ή Μ.Ασίας στη θέση της σημερινής τουρκικής πόλης Demre, όπου και σώζεται μέχρι σήμερα ο τάφος του από το 343 μ.Χ που απεβίωσε.
 

Μέσα στους αιώνες, η μνήμη του τιμήθηκε ιδιαίτερα από τη Δύση, με αποκορύφωμα τον μεσαίωνα, που θεσπίστηκε η Sinterklaasfeest για τις 6 Δεκεμβρίου. Η γιορτή αυτή, που χαρακτηρίζεται από δώρα για τα παιδιά και βοήθεια στους φτωχούς, πέρασε τον Ατλαντικό μαζί με τους Ολλανδούς θαλασσοπόρους (από εκεί προκύπτει και η φήμη του ως προστάτη των ναυτικών) και έγινε δημοφιλής και στην Β.Αμερική.

Kατά το 16ο -17ο αιώνα με το κίνημα μεταρρύθμισης των Προτεσταντών, η γιορτή των δώρων μεταφέρθηκε από τις 6 Δεκεμβρίου στην παραμονή των Χριστουγέννων, με τον Άγιο Νικόλαο να αντικαθίσταται από το Θείο Βρεφος (Christkindl). Οι καθολικοί υιοθέτησαν κι εκείνοι το έθιμο του μικρού Χριστού με τα δώρα, κατά τον 19ο αιώνα, και στη συνέχεια το αντικατέστησαν σταδιακά με τον Πατέρα των Χριστουγέννων, τον Weihnachtsmann, που αποτελεί τη σύγχρονη μορφή του Santa Claus, κάπως πιο απελευθερωμένη απο θρησκευτικούς δογματισμούς.


 

 
Ο Άγιος Νικόλας, λοιπόν (Sinterklaas στα ολλανδικά ή Saint Nikolas στα αγγλικά), κάνει στις 6 Δεκεμβρίου την πρώτη του άφιξη στην Ολλανδία με ατμόπλοιο, έχοντας ξεκινήσει από την Ισπανία, κάτι που φαίνεται να συνδέεται με την -ιταλική σήμερα- πόλη Μπάρι, όπου στη βασιλική εκκλησία του Αγίου Νικολάου φυλάσσονται και κάποια λείψανά του. Η πόλη Μπάρι, φημίζεται επίσης για τη λειτουργία της τον μεσαίωνα ως κομβικό σημείο για το εμπόριο σκλάβων, ενώ στη θρησκευτική ιστορία της πόλης διακρίνεται η σύνοδος του 1098

Κοινωνικές προεκτάσεις και ενστάσεις

  


Στις κοινωνικές προεκτάσεις της η γιορτή έχει σημαντική αναφορά στο καλό και το κακό, συνδυαζόμενο με το άσπρο και το μαύρο, την ανταμοιβή και την τιμωρία, αλλά και την μεταστροφή.

Περισσότερη έμφαση δίνεται φυσικά στην ανταμοιβή με δώρα από τον «άγιο» σε όσα παιδια ήταν καλά παιδιά τη χρονιά που πέρασε. Όσα δεν ήταν τόσο καλά, ο άγιος μπορεί να τα βάλει στο σακί του και να τα πάει …πίσω στην Ισπανία. Η μεταστροφή έχει να κάνει με τους υπηρέτες του Sinterklaas, που στην Ολλανδία διατηρούν ακόμη ζωντανό το ρατσιστικό έθιμο του black-facing, που έχει καταργηθεί προπολλού στην Βρετανία και την Αμερική όπου εμφανίστηκε κυρίως.

(Peter Dejong/AP)

Η  ιστορία λέει λοιπόν, πως οι μαύροι αυτοί συνοδοί του αγίου, ήταν πρώτα «κακοί άνθρωποι», «μαύροι και άγριοι», αλλά στην πορεία έγιναν χαρούμενοι υπηρέτες του που μοιράζουν γλυκά και δώρα.

Η κυρίαρχη αφήγηση ωστόσο για τους σημερινούς Ολλανδούς έχει ως εξής: ο Zwarte Piet (η κυρίαρχη απεικόνιση των υπηρετών του …αγίου) δεν είναι ρατσιστική φιγούρα, αλλά έχει μαυρίσει από την καμινάδα όπου μπαίνει για να αφήσει τα δώρα. Σε αυτή την επιχειρηματολογία προστίθεται συνήθως το ότι η γιορτή είναι μια γιορτή που κάνει τα παιδιά να χαίρονται και παρακαλείται όποιος δεν καταλαβαίνει αυτό το έθιμο, να μένει σε απόσταση και να το σέβεται ως κομμάτι της ολλανδικής παράδοσης.

Δυστυχώς σε αυτό το σενάριο δεν εξηγείται το γιατί η συγκεκριμένη φιγούρα έχει μεγάλα κι έντονα κόκκινα χείλη, χρυσούς κρίκους για σκουλαρίκια και άφρο περούκα. Μια διαφορετική εκδοχή λέει ότι κατάγεται από τη Β.Αφρική κι ανήκει στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς «Moor», γνωστούς στα ελληνικά κι ως Μαυριτανούς, που κατοικούσαν και στη Ν.Ευρώπη κατά το μεσαίωνα.
 

Μετά από ποικίλλες έντονες αντιδράσεις, συζητήσεις, διαδηλώσεις, προσαγωγές και συλλήψεις, καμπάνιες υπογραφών κ.α. το ρατσιστικό έθιμο του black-facing, προσωποποιημένο στους υπηρέτες του «αγίου», φαίνεται χρόνο με το χρόνο να ξεθωριάζει και πολλοί είναι εκείνοι που λένε ότι σύντομα πρόκειται να καταργηθεί. Πάντως δεν υπάρχει κάποια σχετική επίσημη ανακοίνωση ή δέσμευση από το ολλανδικό κράτος, παρά την εισήγηση από την επιτροπή του ΟΗΕ για την εξάλειψη των κοινωνικών διακρίσεων.

Σε αυτήν αναφέρεται συγκεκριμένα ότι καμία παράδοση δεν μπορεί να δικαιολογήσει πρακτικές κοινωνικών διακρίσεων και ρατσιστικά στερεότυπα και πως η ολλανδική κυβέρνηση οφείλει να κινηθεί προς την τροποποίησή του συγκεκριμένου εθίμου, ώστε να μην προβάλει πια αρνητικά πρότυπα που για πολλούς συνδέονται σαφώς με τη σκλαβιά.

Έτσι λοιπόν, και φέτος η χριστουγεννιάτικη αγορά ήταν γεμάτη με κουκλάκια «Zwarte Piet» και με τις σχετικές παρελάσεις σε όλες τις ολλανδικές πόλεις. Το καλό παράδειγμα φαίνεται να δίνει η Χάγη, όπου τα δημοτικά σχολεία αποφάσισαν φέτος για πρώτη φορά να αποκλείσουν το χαρακτήρα του Zwarte Piet που πλέον προκαλεί περισσότερο διχασμό, παρά χαρά και ενθουσιασμό.

Μια γενική παρατήρηση δείχνει ότι η συγκεκριμένη γιορτή δεν κάνει όλα τα παιδιά χαρούμενα, καθώς είναι ιδιαίτερα σπάνιο να συναντήσει κανείς παιδιά από τις πρώην αποικίες ντυμένα «Zwarte Piet». Αυτό συνδέεται φυσικά με το γεγονός ότι τα συγκεκριμένα παιδιά συναντούν συχνά στο σχολείο τους το έθιμο να τα φέρνει σε δύσκολη θέση, όταν παιδιά «καθαρόαιμων» Ολλανδικών οικογενειών τα αποκαλούν Zwarte Piet, χωρίς να υπάρχει καμία αμφίεση.

Στο παρακάτω ντοκιμαντέρ μικρού μήκους του CNN, βλέπουμε μάλιστα και τον πρωθυπουργό της Ολλανδίας να μας αφηγείται πόσο χαριτωμένο είναι το γεγονός, ότι οι παιδικοί φίλοι του από τις Ολλανδικές Αντίλλες, την περίοδο των γιορτών δε χρειαζόταν να βαφτούν για να είναι «Zwarte Piet»…

[jwplayer | file=https://www.youtube.com/watch?v=tqON7kpTD-U]

H φετινή άφιξη του Sinterklaas στην ολλανδική πόλη Μέπελ, με την καθιερωμένη πια διαμαρτυρία για την κατάργηση του ρατσιστικού εθίμου.