To Tvxs.gr συμπληρώνει εννιά χρόνια ζωής και σε αυτά τα χρόνια έχει δημιουργήσει μια σταθερή σχέση με τους αναγνώστες του. Μια σχέση αξιόπιστης ενημέρωσης μακριά από τους «υφάλους» της ψευδούς είδησης. Σε μια εποχή που μας πλημμυρίζουν τα fake news, το Tvxs.gr είναι «fake news free», αυξάνοντας συνεχώς όχι μόνο την επισκεψιμότητα του αλλά και το ποιοτικό προφίλ των φίλων του. Η μάχη δεν είναι εύκολη, αλλά είμαστε αποφασισμένοι να τη δώσουμε, με τη δική σας συμπαράσταση.

Η μάχη ενάντια στην παραπληροφόρηση και την αναπαραγωγή ψευδών ειδήσεων (πρέπει να) είναι διαρκής, ιδιαίτερα σε μια εποχή, όπως η δική μας, που η τεχνολογική δυνατότητα επιτρέπει την σχεδόν αστραπιαία αναμετάδοση κάθε είδους περιεχομένου. Το σοβαρό πρόβλημα έγκειται ακριβώς στο τι αναμεταδίδεται και πόσες φορές. Διότι, όπως τεκμηριώνει και πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου του Γέιλ, ακόμη και αν προλάβεις να σταματήσεις την εξάπλωση ενός fake news, όσοι το είδαν, έχουν τις διπλάσιες πιθανότητες να το πιστέψουν την επόμενη φορά που θα το δουν, σε σχέση με τις πιθανότητες που είχαν να το πιστέψουν όταν το πρωτοδιάβασαν. Αλλά ακόμη και το ποσοστό αυτών που θα το πιστέψουν την πρώτη φορά είναι ανησυχητικά μεγάλο, σε πραγματικούς αριθμούς, μέσα  στο πλανητικό, διαδικτυακό «χωριό». Αρκεί μόνο να σκεφτούμε τι σημαίνει, σε πραγματικούς αριθμούς, ένα ποσοστό 5% θυμάτων παραπληροφόρησης, επί του συνόλου του πληθυσμού του πλανήτη ο οποίος έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο.

Τι επιτρέπει, όμως, την ταχύτατη εξάπλωση των fake news; 

Ο μηχανισμός της εξάπλωσης

Πρόκειται για μια ιδιαίτερα πολύπλοκη, πολυ-παραγοντική διαδικασία, η οποία, όμως, έχει ένα δομικό μοτίβο στον τρόπο εξάπλωσής της, όπως ένας ιός μέσα στον οργανισμό. Σε αυτό παίζουν σημαντικό ρόλο τα social media που σε πολλές περιπτώσεις βοηθούν στην εξάπλωση της παραπληροφόρησης. Φυσικά, το μέσο – μια διαδικτυακή εφαρμογή εν προκειμένω – δεν φταίει για το μήνυμα. Αλλά ακριβώς αυτή η «ψυχρή», τεχνολογική «ουδετερότητα» είναι το κατάλληλο περιβάλλον ανάπτυξης και των fake news. Οι ψευδείς ισχυρισμοί και η γρήγορη εξάπλωσή τους βασίζονται πολλές φορές και στη χρήση ευρέως διαδεδομένων στερεότυπων.

Θα μπορούσε κανείς να πει πως η «αντοχή» των fake news έναντι της αλήθειας, σχετίζεται και με τα δημιουργημένα από πριν στερεότυπα και τον σχεδόν «αυτόματο» μηχανισμό του εγκεφάλου να «ταιριάξει» την πραγματικότητα με αυτά. Το ότι οι «θεωρίες» που εξαπλώνονται δεν μπαίνουν καν στον «κόπο» να παραθέσουν το παραμικρό τεκμήριο – καθώς δεν υπήρχε τέτοιο – κάθε άλλο παρά επηρεάζει την ταχύτητα της διάδοσής τους. Διότι κάθε φορά που ένας αναγνώστης συναντά μία από αυτές τις ιστορίες στο διαδίκτυο, ή οπουδήποτε αλλού, η ιστορία γίνεται αυτομάτως πιο «οικεία». Και αυτή η εξοικείωση οδηγεί στην δημιουργία του φαινομένου της «ψευδούς αλήθειας».

Πρόσφατες και παλαιότερες εργασίες στην ψυχολογία δείχνουν ότι ακόμη και η απλή έκθεση σε ψεύτικα «νέα» αρκεί για να τα βοηθήσει να εξαπλωθούν. Για να γίνει κατανοητό το γιατί και σε ποιο βαθμό οι ψεύτικες ιστορίες εισέρχονται στο μυαλό μας, πρέπει να κατανοήσουμε την ψυχολογία της επίδρασης της «ψευδούς αλήθειας». Όσο περισσότερο ακούμε ένα κομμάτι πληροφορίας να επαναλαμβάνεται, τόσο πιο πιθανό είναι να το πιστέψουμε. «Ακόμα και πράγματα που οι άνθρωποι έχουν λόγο να μην πιστεύουν, τα πιστεύουν περισσότερο» αν οι ισχυρισμοί επαναληφθούν, σημειώνει ο Gord Pennycook, ψυχολόγος του Πανεπιστημίου Γέιλ που μελετά την εξάπλωση της παραπληροφόρησης.

Η πρόσφατη έρευνα δείχνει, ότι το φαινόμενο της «ψευδούς αλήθειας» είναι ενεργό όταν ακούμε ή διαβάζουμε ψευδείς ειδήσεις που επαναλαμβάνονται, ανεξάρτητα από το πόσο γελοίες ή παράλογες φαίνονται. Το φαινόμενο της «ψευδούς αλήθειας» έχει μελετηθεί εδώ και δεκαετίες – οι πρώτες αναφορές χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1970. Συνήθως, οι ερευνητές σε αυτές τις μελέτες ζητούν από τους συμμετέχοντες να αξιολογήσουν μια σειρά από ψευδείς δηλώσεις ως αληθείς ή ψευδείς. Ώρες, εβδομάδες ή ακόμη και μήνες αργότερα, οι μελετητές καλούν τους συμμετέχοντες πίσω για ένα κουίζ. Στην δεύτερη αυτή επίσκεψη, ορισμένες από τις δηλώσεις είναι νέες και μερικές επαναλαμβάνονται. Και εδώ εμφανίζεται το ίδιο αποτέλεσμα: Οι συμμετέχοντες είναι πιο πιθανό να αξιολογήσουν τις δηλώσεις που έχουν δει από πριν ως αληθείς, ανεξάρτητα από το αν είναι.

«Όταν ακούτε κάτι για δεύτερη ή τρίτη φορά, ο εγκέφαλός σας ερεθίζεται πιο γρήγορα για να ανταποκριθεί. Και αυτήν την ευχέρεια την εκλαμβάνει, λανθασμένα, ως σήμα ότι είναι αλήθεια», λέει η Lisa Fazio, ψυχολόγος που μελετά τη μάθηση και τη μνήμη στο Πανεπιστήμιο Vanderbilt. Όσο περισσότερο ακούτε κάτι, τόσο περισσότερο «θα έχετε αυτό το έντονο συναίσθημα ότι ίσως είναι αλήθεια». Φυσικά, δεν χρειάζεται να «ράβουμε« το μυαλό μας κάθε φορά που ακούμε ότι η Γη είναι στρογγυλή για να αποφασίσουμε αν είναι αλήθεια ή όχι. Πολλά από τα πράγματα που ακούμε ξανά και ξανά είναι, πράγματι, αληθινά. Αλλά τα ψεύτικά μπορούν να επωφεληθούν εξίσου από αυτήν την διανοητική λειτουργία.

Ερευνητές στο Γέιλ επικαιροποιούν αυτές τις μελέτες για να κατανοήσουν καλύτερα την εξάπλωση της παραπληροφόρησης στον πραγματικό κόσμο, αναδημιουργώντας αυτά τα κλασικά πειράματα με ψεύτικες ειδήσεις από την προεκλογική εκστρατεία του 2016 στις ΗΠΑ. Σε ένα από αυτά τα πειράματα, έδειξαν στους συμμετέχοντες έξι αληθινά και έξι fake news φτιαγμένα με τέτοιο τρόπο ώστε να μοιάζουν σε αναρτήσεις του Facebook. Αφού αξιολόγησαν τους τίτλους, οι συμμετέχοντες αποσύρθηκαν για άλλη μια φορά. Στη συνέχεια, τους δόθηκε ένας κατάλογος 24 τίτλων, ο οποίος περιελάμβανε όλες τις ψεύτικες ειδήσεις που είδαν νωρίτερα. Το αποτέλεσμα ήταν το αναμενόμενο: Όταν οι συμμετέχοντες εκτέθηκαν νωρίτερα σε fake news, ήταν πιο πιθανό να το δεχτούν ως αλήθεια αργότερα. Σε αντίστοιχα ευρήματα κατέληξαν ανάλογες έρευνες και στην Ευρώπη.

Η απογοητευτική πραγματικότητα σχετικά με την επίδραση της «ψευδούς αλήθειας» είναι ότι μας συμβαίνει ακούσια. Ακόμα και οι άνθρωποι που είναι πολύ καλά ενημερωμένοι μπορούν να πέσουν θύμα της. Οι αναμνήσεις μας είναι πολύ επιρρεπείς στην ανάμειξη πραγματικών και ψευδών πληροφοριών. Η έρευνα εδώ υποδηλώνει ότι ακόμη και όταν τσεκάρονται τα γεγονότα γύρω από εντελώς παράλογους ισχυρισμούς, το φαινόμενο της «ψευδούς αλήθειας» εξακολουθεί να επηρεάζει τις μνήμες μας, συγχέοντας το γεγονός με την μυθοπλασία.

Η παντοδυναμία της επανάληψης

Οι ερευνητές του Γέιλ εξέτασαν επίσης αν οι προειδοποιήσεις, όπως για παράδειγμα του Facebook, θα μπορούσαν να επηρεάσουν το κατά πόσο οι αναγνώστες θα αντιλαμβάνονταν μια είδηση ως αληθινή. Διαπίστωσαν ότι οι προειδοποιήσεις βοήθησαν ελαφρώς αλλά όχι σε βαθμό που να υπερνικήσουν την «ψευδή αλήθεια». Ο Roddy Roediger, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον και εκ κορυφαίων ειδικών στην εκμάθηση και την λειτουργία της μνήμης, στα πειράματά του δείχνει πως ακόμη και μικρές προτάσεις από άλλους μπορούν να μας ωθήσουν να θυμηθούμε ολόκληρες σκηνές και εμπειρίες με διαφορετικό τρόπο. Και ότι έχουμε την τάση να θυμόμαστε ανακριβείς αναφορές ως πραγματικές ειδήσεις.

Ο ίδιος διαπίστωσε, πώς αν μια ειδησεογραφική αναφορά αρχικά παραπληροφορεί και στη συνέχεια προσπαθεί να διορθώσει την παραπληροφόρηση, υπάρχουν άνθρωποι που θυμούνται την παραπληροφόρηση επειδή είναι πραγματικά εκπληκτική και ενδιαφέρουσα και δεν θυμούνται την διόρθωση. Είναι αυτό που στους λάτρεις της δημοσιογραφικής παραφιλολογίας εκφράζεται με το κυνικό: «Μην αφήνεις ποτέ την πραγμαιτκότητα να σου χαλάσει μια ωραία ιστορία». Αλλά σε ό,τι αφορά στην επιστημονική τεκμηρίωση της παντοδυναμίας της επανάληψης στην ευκολία με την οποία «καταπίνουμε» τα fake news, ο πρώτος διδάξας ήταν ο υπουργός Προπαγάνδας των ναζί, Γιόζεφ Γκαίμπελς… «Λέγε – λέγε, κάτι θα μείνει».