Στις μέρες μας, τα Μεγάλα Δεδομένα αποτελούν τη σύγχρονη μορφή ψηφιακής πληροφορίας και ταυτόχρονα συνθέτουν ένα νέο πεδίο οικονομικής δραστηριότητας. Εάν πριν έναν αιώνα το πετρέλαιο καθιερωνόταν ως ένας από τους πιο πολύτιμους φυσικούς πόρους που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα, σήμερα τα ψηφιακά δεδομένα αποκτούν παρόμοια χαρακτηριστικά και προσδίδουν οικονομική, κοινωνική και πολιτική ισχύ σε εκείνους που ελέγχουν τη ροή τους.

Ads

Δεν είναι τυχαίο, ότι οι σημερινοί οικονομικοί και εμπορικοί κολοσσοί δεν είναι άλλοι από εκείνους που κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό των Μεγάλων Δεδομένων, δηλαδή εταιρείες όπως οι Google, Amazon, Facebook, Apple και Microsoft. Πολλοί αναλυτές και επιστήμονες, με πρώτο τον Βρετανό μαθηματικό και αναλυτή δεδομένων Clive Humby, έχουν χαρακτηρίσει τα Μεγάλα Δεδομένα ως «το νέο πετρέλαιο». Ας αναλύσουμε, λοιπόν, τους λόγους για τους οποίους μια τέτοια παρομοίωση θα μπορούσε σήμερα να έχει υπόσταση, αλλά και για ποιους λόγους μια ταύτιση των Μεγάλων Δεδομένων με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας θα μπορούσε να ισχύει ακόμα περισσότερο.

Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, με το βασικό χαρακτηριστικό κάθε γνωστής μορφής ενέργειας, που δεν είναι άλλο από την πεπερασμένη φύση των φυσικών πόρων τους. Παρόλο που είναι εγγενώς πολύτιμα, τα Μεγάλα Δεδομένα απαιτούν μια συγκεκριμένης μορφής επεξεργασία για να ξεκλειδώσουν τη πραγματική τους αξία, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το πετρέλαιο και οποιαδήποτε άλλη μορφή ενέργειας. Ωστόσο, ενώ το πετρέλαιο αποτελεί αδιαμφισβήτητα έναν πεπερασμένο φυσικό πόρο, τα ψηφιακά δεδομένα αποδεικνύονται απείρως πιο ανθεκτικά και επαναχρησιμοποιήσιμα. Οι «φυσικοί πόροι» των Μεγάλων Δεδομένων μπορούν να χαρακτηριστούν ανεξάντλητοι, αφού όσο υπάρχουν άνθρωποι και ηλεκτρονικές συσκευές που θα καταγράφουν τα δεδομένα τους, η ποσότητα των Μεγάλων Δεδομένων συνεχώς θα αυξάνεται και μάλιστα σε αριθμητικά επίπεδα που δεν θα μπορούν να υπολογιστούν.

Ας περάσουμε τώρα στο οικονομικό κόστος της εξόρυξης των Μεγάλων Δεδομένων – μια διαδικασία γνωστή ως ‘data mining’ στη γλώσσα του προγραμματισμού. Ενώ το πετρέλαιο απαιτεί τεράστιους οικονομικούς και φυσικούς πόρους για την επεξεργασία και μεταφορά του, τα δεδομένα μπορούν να αναπαράγονται επ’ αόριστον και να μετακινούνται σε όλο τον κόσμο με ταχύτητα φωτός, μέσω δικτύων οπτικών ινών, και κυρίως με πολύ χαμηλό κόστος. Πέρα, όμως, από το υπέρογκο οικονομικό κόστος της εξόρυξης πετρελαίου, δεν θα έπρεπε να αμελήσουμε και το ανθρώπινο κόστος στη διαδικασία αυτή. Πόλεμοι, δυστυχία και απώλειες ανθρωπίνων ζωών αποτελούν δυστυχώς τους βασικούς κανόνες του διπλωματικού και οικονομικού παιχνιδιού που έχει στηθεί γύρω από το πετρέλαιο. Ευτυχώς, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, τα Μεγάλα Δεδομένα δεν έχουν επιδείξει τέτοια χαρακτηριστικά. Ωστόσο, υπάρχουν άλλα ζητήματα όπως η προστασία των προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικότητας, κυρίως όσον αφορά τα κοινωνικά δίκτυα, με τα οποία θα ασχοληθούμε παρακάτω.

Ads

Ένα ακόμα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι τα δεδομένα αυξάνουν την αξία τους όσο περισσότερο χρησιμοποιούνται. Σε αντίθεση με το πετρέλαιο, του οποίου η ενέργεια χάνεται κατά τη μετατροπή του σε κάποια άλλη μορφή, όπως θερμότητα, φως και πλαστικό, τα δεδομένα όσο περισσότερο έγκεινται σε κάποια μορφή επεξεργασίας, τόσο περισσότερο αυξάνουν την αξία τους και συχνά αποκαλύπτουν περαιτέρω εφαρμογές τους. Για παράδειγμα, τα ιατρικά δεδομένα που συλλέγονται από ασθενείς μπορούν να βοηθήσουν έναν γιατρό να διαγνώσει και να θεραπεύσει έναν συγκεκριμένο άνθρωπο. Ταυτόχρονα, όμως, μέσω της διαδικασίας ανωνυμοποίησης και ανατροφοδότησής τους σε συτήματα machine learning, μπορούν να συμβάλουν στην εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης και να ωφελήσουν το σύνολο της ανθρωπότητας.

Επιπλέον, καθώς τα παγκόσμια αποθέματα πετρελαίου μειώνονται, η διαδικασία εξόρυξης καθίσταται συνεχώς πιο δύσκολη και δαπανηρή. Αντιστρόφως, τα δεδομένα καθίστανται ολοένα πιο διαθέσιμα, καθώς η τεχνολογία των υπολογιστών εξελίσσεται, η δραστηριότητα των επιχειρήσεων ψυχαγωγίας μεταφέρεται στο διαδικτυακό πεδίο και οι αισθητήρες συλλογής δεδομένων γίνονται ολοένα πιο «έξυπνοι».

Τα ψηφιακά δεδομένα – και ιδιαίτερα τα Μεγάλα Δεδομένα – παρουσιάζουν και πολύ μεγαλύτερη ποικιλία από το πετρέλαιο. Το πετρέλαιο μέσω της επεξεργασίας του μπορεί να λάβει διάφορες αξιοποιήσιμες μορφές, αλλά στην ακατέργαστη μορφή του είναι πάντα το ίδιο. Τα δεδομένα, ωστόσο, ακόμα και ως ακατέργαστα (unrefined ή raw data), αντιπροσωπεύουν λέξεις, εικόνες, ήχους, ιδέες, γεγονότα, μετρήσεις, στατιστικά στοιχεία και οτιδήποτε άλλο μπορεί να υποστεί επεξεργασία σε υπολογιστές υπό τη μορφή ψηφιακής πληροφορίας.

Να τονίσουμε επίσης, ότι τα δεδομένα, όπως ακριβώς και οποιαδήποτε άλλη μορφή ενέργειας, αποτελούν και μια νέα μορφή εξουσίας. Επομένως, όσοι κατέχουν αυτή τη νέα μορφής ενέργειας (π.χ. Amazon, Facebook, Google) καθιερώνονται κι ως οι κυρίαρχοι της ανθρωπότητας, όπως ακριβώς συνέβαινε με τους βαρόνους πετρελαίου 100 χρόνια πριν. Αυτό συνεπάγεται ότι οι κολοσσοί εξόρυξης, κατοχής και επεξεργασίας δεδομένων παράλληλα με το δικαίωμα αξιοποίησης των ψηφιακών πληροφοριών για τη παραγωγή συνεχώς αυξανόμενου κέρδους, έχουν και την υποχρέωση να υπακούν στους εθνικούς, κοινοτικούς και διεθνείς κανονισμούς, να διαφυλάττουν κάποιες αξίες και να διασφαλίζουν ότι οι πόροι τους τίθενται σε εφαρμογή προς όφελος του συνόλου της ανθρωπότητας.

Σε αντίθεση με τη γεώτρηση πετρελαίου, η εξόρυξη δεδομένων δεν συνεπάγεται την εκμετάλλευση πεπερασμένων φυσικών πόρων και ως εκ τούτου μια εγγενής ζημία στο φυσικό περιβάλλον – πέρα από την κατανάλωση της απαιτούμενης ηλεκτρικής ενέργειας για τη λειτουργία των υπολογιστών.
Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η μη ρυθμισμένη και θεσμοθετημένη εξόρυξη και επεξεργασία δεδομένων οδηγεί στην εμφάνιση μιας νέας σειράς σημαντικών προβλημάτων. Ζητήματα παραβίασης του ιδιωτικού απορρήτου και της προστασίας των προσωπικών δεδομένων είναι σήμερα πιο επίκαιρα από ποτέ. Το πρόσφατο σκάνδαλο υποκλοπής προσωπικών δεδομένων από το Facebook, καθώς και η χρησιμοποίηση τους από εταιρείες όπως η Cambridge Analytica με σκοπό τη διαμόρφωση εκλογικών αποτελεσμάτων, συνθέτουν γεγονότα που έχουν συγκλονίσει τη παγκόσμια κοινή γνώμη και θέτουν υπό αμφισβήτηση την εμπιστοσύνη των πολιτών ως προς τη «δύναμη» των Μεγάλων Δεδομένων.

Εν μέρη, τέτοια φαινόμενα προκύπτουν λόγω της συγκέντρωσης της σύγχρονης ψηφιακής πληροφορίας στα χέρια των λίγων. Όπως συμβαίνει και με το πετρέλαιο, το μονοπώλιο και η αξιοποίηση οποιασδήποτε μορφής ενέργειας από λίγες, αλλά υπέρμετρα ισχυρές επιχειρήσεις, οδηγεί αυτομάτως στον μη υγιή οικονομικό ανταγωνισμό και στη κλιμάκωση των ψηφιακών κοινωνικών ανισοτήτων – ένα θέμα που θα απασχολήσει αρκετά στο μέλλον τους κοινωνικούς επιστήμονες. Σε τέτοια ζητήματα θα πρέπει να παρέμβουν οι νομοθέτες και να διασφαλίσουν ότι το νομικό πλαίσιο της κατοχής, επεξεργασίας και μετακίνησης των Μεγάλων Δεδομένων είναι σύμφωνο με τις ανάγκες και απαιτήσεις της εποχής. Κατά πόσο αυτό είναι εφικτό στον «άναρχο» κόσμο του διαδικτύου ανοίγει μια μεγάλη συζήτηση και απαιτεί περεταίρω ανάλυση. Να υπενθυμίσουμε πάντως ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο την 25η Μαΐου 2018 τίθεται σε ισχύ ο νέος κανονισμός περί προσωπικών δεδομένων (GDPR), ο οποίος θα αντικαταστήσει την ευρωπαϊκή οδηγία του 1995 (Directive 95/46/EC) και θα αυστηροποιήσει τους υπάρχοντες κανόνες.

Καταλήγοντας, εάν θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τα Μεγάλα Δεδομένα ως μια νέα μορφή ενέργειας, τότε θα ήταν προτιμότερο να αναζητήσουμε ομοιότητες περισσότερο στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, όπως τον ήλιο, τον άνεμο, τη γεωθερμία και την κυκλοφορία του νερού. Βασικό χαρακτηριστικό κάθε ανανεώσιμης μορφής ενέργειας είναι η αφθονία στους φυσικούς πόρους – υπάρχει δηλαδή απόθεμα περισσότερο από όσο θα μπορούσαμε ποτέ να χρησιμοποιήσουμε – και επομένως αυτό συνεπάγεται την διαθεσιμότητα και πρόσβαση για όλους τους ανθρώπους.

Τα δεδομένα, στις ποσότητες που είναι διαθέσιμα σήμερα, αποτελούν ένα πρωτοεμφανιζόμενο αγαθό και οι κανόνες σχετικά με την εξόρυξη, αποθήκευση, επεξεργασία και μεταφοράς τους βρίσκονται ακόμα υπό διαμόρφωση. Ως νέα μορφή ενέργειας, τα δεδομένα μπορεί να μην έχουν τη δυνατότητα να θερμαίνουν σπίτια ή να φωτίζουν δρόμους, ωστόσο μπορούν να διαφωτίζουν επιστήμονες και να συμβάλουν σημαντικά στην εξέλιξη και πρόοδο της ανθρωπότητας. Όπως είχε πει κάποτε και ο ιδρυτής της Apple, Steve Jobs: «η τεχνολογία από μόνη της δεν είναι τίποτα. Αυτό που έχει σημασία είναι να έχεις εμπιστοσύνη στους ανθρώπους, ότι είναι ικανοί και έξυπνοι, και αν τους δώσεις τα κατάλληλα εργαλεία, θα καταφέρουν να πετύχουν θαυμάσια πράγματα με αυτά».