Ο Σπύρος Στάβερης είναι ένας από τους κορυφαίους έλληνες φωτογράφους. Η δημιουργική του περιέργεια οδήγησε τον φακό του σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής της Αθήνας από τη δεκαετία του ’70 που ήρθε από τη Γαλλία, έως σήμερα. Στο περιθώριο, αλλά και το lifestyle της κοσμικής ζωής της πόλης. Στους τόπους δουλειάς μιας περιθωριοποιημένης εργατικής τάξης, αλλά και στις προσδοκίες των μεσαίων στρωμάτων για κοινωνική ανέλιξη. «Αν μείνει κάτι από τις φωτογραφίες μου, θα ήθελα να είναι αυτό το μωσαϊκό της ζωής της Αθήνας» μου είπε με όλη τη σεμνότητα και την τρυφερότητα που χαρακτηρίζουν το βλέμμα του, φωτογραφικό και μη. 

Συναντηθήκαμε χθες το μεσημέρι σ’ένα καφέ στη Μακρυγιάννη, με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου τού  Chambres de Voyageurs, το Σάββατο 18 Δεκεμβρίου, στις 19.00 στο ΡΟΜΑΝΤΣΟ, στο πλαίσιο του 4ου Μεσογειακού Φεστιβάλ Φωτογραφίας, με ομιλήτριες και ομιλητές τη Μαρία Μαραγκού, τον Σπύρο Στάβερη, την Εύα Στεφανή, τον Γιώργο Τζιρτζιλάκη και τον Παύλο Φυσάκη. Ρώτησα πως επιλέχθηκαν οι φωτογραφίες της έκδοσης: 

«Συναντιόμασταν κάθε Κυριακή με τον Δημήτρη Κεχρή και τον Παύλο Φυσάκη. Βάζαμε τις φωτογραφίες  στη σειρά, τις ανακατεύαμε και δημιουργήθηκε ένας κορμός τελικά. Στις αντιλήψεις είμαστε κοντά οι τρεις μας, έτσι δεν υπήρξαν διαφωνίες. Μπορεί να μην έχουμε κοινό φωτογραφικό βλέμμα αλλά έχουμε κοινό τρόπο να βλέπουμε συνολικά τα πράγματα… το τι συμβαίνει στην κοινωνία, ποια είναι η θέση μας απέναντι σε αυτήν. Τα παιδιά ήξεραν τις φωτογραφίες μου οπότε ήξεραν τι υλικό υπάρχει για ένα πανόραμα έργου τελευταίων δύο δεκαετιών». 

Γιατί ασχοληθήκατε με τη φωτογραφία;
Δεν είχα διανοηθεί ποτέ να γίνω φωτογράφος. Μου άρεσε ο κινηματογράφος, αλλά βλέποντας ότι δεν είχα τις βάσεις για να το κατακτήσω, σκέφτηκα να ξεκινήσω να φωτογραφίζω ελεύθερα. Δεν είχα στο μυαλό μου τότε τα έντυπα. Ήταν ένας άλλος τρόπος να προσεγγίσω την αγάπη μου για κινηματογράφο. Μετά κατάλαβα ότι μου ταίριαζε πιο πολύ.

Γιατί;
Ταιριάζει πιο πολύ στον χαρακτήρα μου. Στο σινεμά πρέπει να είσαι τύραννος. Στη φωτογραφία δεν χρειάζεται να διαφεντεύεις κανέναν. Έχει μια ελευθερία. 

Τι καθορίζει το που θα στρέψετε τον φακό σας;
Όλα ήταν εν λευκώ.Μια λευκή σελίδα που ανάλογα με την εποχή και την περίσταση, έβρισκα κάτι να σημειώσω. 

«Πίσω από  μια φωτογραφία δεν υπάρχει τίποτα» ήταν ο τίτλος προηγούμενου βιβλίου σας. Αλήθεια το πιστεύετε;
Ήταν μια σκανταλιά αυτός ο τίτλος. Υπάρχουν πολλές ιστορίες που γνωρίζει ο φωτογράφος. Επίσης ο καθένας βλέπει πράγματα που είναι δοσμένα αντικειμενικά, φιγούρες τοποθετημένες στο χώρο…Υπάρχουν όμως και ιστορίες ενδιαφέρουσες.

Με τη φωτογραφία συνδέουμε στιγμές συλλογικής ή προσωπικής ζωής. Είναι η γοητεία της αυτή;
Επειδή δεν έχω καλή μνήμη, στο σχολείο είχα άρνηση να απομνημονεύσω και να απαγγείλω. Η φωτογραφία με βοηθάει να απομνημονεύω πρόσωπα και καταστάσεις. Η φωτογραφία διηγείται μια ιστορία, έχει μια εικαστική πλευρά, έχει και μια ιστορικότητα. 

Ποια είναι η πρόκληση της φωτογραφίας του ρεπορτάζ για εσάς;
Είναι η ευκαιρία που σου δίνεται να πλησιάσεις ανθρώπους, μικρόκοσμους να μπεις σε κλειστές κοινωνίες, να συναντήσεις τον κόσμο. Είτε το κάνεις επιφανειακά, είτε με τρόπο πιο βαθύ όπως το κάνουν φωτορεπόρτερ. Ο δικός μου τρόπος είναι πιο επιφανειακός … δεν μπαίνω στην ουσία του προβλήματος της μετανάστευσης για παράδειγμα. Μπορεί να πάω σε μια φαβέλα να αποτυπώσω ό,τι βλέπω και να φύγω. Κάποιοι άλλοι φωτογράφοι όπως ο Μουτάφης, ακολουθούν από την αρχή έως το τέλος. 

Οι φωτογραφίες σας όμως φανερώνουν μια προσωπική εμπλοκή αν θέλετε με το θέμα
Όταν πήγα στην φαβέλα, με άγγιζαν οι ζωές των ανθρώπων εκεί, αλλά δεν μου δόθηκε η ευκαιρία να αφοσιωθώ, με τον τρόπο που το κάνει ένας ρεπόρτερ που ακολουθεί ένα θέμα καιρό.  Σε όλες τις ευκαιρίες που μου δόθηκαν προσαρμόστηκα. Προσαρμοζόμουν στον άνθρωπο που είχα απέναντί μου, ή σε μια κατάσταση καινούρια, όπως τα κοσμικά που ήταν άγνωστος κόσμος σε μένα. 

Ο άνθρωπος είναι το επίκεντρο στην φωτογραφία σας γιατί;
Δεν ζούμε σε σπηλιές, οπότε πάντα υπάρχει η περιέργεια για τον διπλανό. Η ανθρωπότητα είναι το είδος με τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα. Είναι απεριόριστες η εκφάνσεις της ανθρωπότητας. Υπάρχει τεράστια γκάμα από κοινωνικές, συγκινησιακές καταστάσεις. Η περιέργειά μου για τον άλλον δεν φτάνει σε κορεσμό. Ακόμα και τώρα που δεν φωτογραφίζω ακόμα παρατηρώ τους άλλους. 

Υπάρχει  κάποιο αίτημα όταν παίρνετε τη μηχανή στα χέρια σας  ή φωτογραφίζετε από ένστικτο. 
Λειτουργώ με το ένστικτο. Ο κάθε φωτογράφος έχει το δικό του βλεμμα, κάνει τον δικό του συδυασμό και στο τέλος βγαίνει μια ματιά. Στην περίπτωσή μου δεν είναι κάτι προσχεδιασμένο. Πρέπει να έχεις ουδέτερο τρόπο να βλέπεις τα πράγματα. Να μην φορτσάρει ο καθένας στις δικές του αντιλήψεις. Θυμάμαι έναν φωτογράφο που είχε βγάλει φωτογραφία τη Μιμή Λιάνη σε μια πόζα. Αυτή θέλησε να την αγοράσει. Αυτός από τσαντίλα της ζήτησε ένα υπέρογκο ποσό κι αυτή αρνήθηκε να το δώσει. Δεν πρέπει να υπάρχει εμπάθεια. Μου έχει συμβεί να έχω απέναντί μου πρόσωπα που δεν εκτιμούσα, αλλά τους προσέγγισα με ήπιο τρόπο… ουδέτερο και μέσα από τη φωτογράφιση μπορούσα να δώσω ένα πιο περιπαικτικό ύφος ή ειρωνικό.

Πως καταλαβαίνετε ότι μια φωτογραφία σας ικανοποιεί;
Όταν βγαίνει από το πλαίσιο της φωτογράφησης. Όταν έχει κάποια στοιχεία που την κάνουν να αγκιστρώνει το μάτι. 

Έχετε κάνει σπουδές στην Ιστορία και έχετε πει ότι μια φωτογραφία δεν έχει να πει πολλά αν απουσιάζει η ιστορική μνήμη.
Ναι. Όσο περνάει ο καιρός ή όσο ξεθωριάζει η μνήμη, ξεθωριάζει και η φωτογραφία που συμβόλιζε κάτι. Επίσης μπορεί να αποκτήσει ένα άλλο νόημα. Αυτή η περίφημη φωτογραφία της Μάργκαρετ  Κάμερον, που απεικονίζει μια θλιμμένη γυναίκα από την Αμερική της κρίσης, έγινε εμβληματική αλλά στην πραγματικότητα έχει μια διαφορετική ερμηνεία. Συγκρούεται το συμβολικό με το πραγματικό. 

Γιατί δεν φωτογραφίζετε τα τελευταία τρία χρόνια;
Ήρθε ένας κορεσμός και σκέφτηκα ότι πράγματα που έχω κατακτήσει δεν χρειάζεται να τα επαναλλαμβάνω. Ασχολούμαι με την οργάνωση του αρχείου μου, ίσως να προκύψουν κι άλλα βιβλία.

Οι συνάδελφοί σου σε αναγνωρίζουν ως έναν από τους κορυφαίους φωτογράφους της χώρας. Τι νόημα έχει για εσάς αυτή η αναγνώριση;
Ήξερα πάντα που με οδηγούσαν τα βήματά μου. Πότε πήγαινα μπροστά, πότε ήμουν στάσιμος….Έχω καθαρή εικόνα της πορείας μου. 

Πόσο καθορίζουν τα βιώματά σας το έργο σας;
Θα πω μια σκέψη για πρώτη φορά, γιατί αυτές τις μέρες το αναλογιζόμουν ίσως με αφορμή την παρουσίαση και δεν το έχω μοιραστεί ακόμα. Προέρχομαι από μία οικογένεια, που έχει ζήσει πολλά δραματικά γεγονότα και με μεγάλο ενδιαφέρον. Ο πατέρας μου με τον αδερφό του ξεκίνησαν από ένα χωριό της Κεφαλονιάς για να έρθουν στην Αθήνα. Συμμετείχαν κι οι δύο στην ΕΠΟΝ, στην Αντίσταση, ο πατέρας μου πιάστηκε από γερμανούς και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο στη Γερμανία. Ο θείος μου καταδικάστηκε σε θάνατο. Ζήσαμε την εργατική μετανάστευση σε ένα μαύρο Παρίσι. Όλα αυτά τα πράγματα θα μπορούσαν να με οδηγήσουν σαν ιστορικό να ψάξω περισσότερο τις ιστορίες της οικογένειας. Όμως τελικά τα άφησα πίσω. Ο πατέρας μου μόνο λίγο πριν πεθάνει μου είπε κάποια πράγματα για τις μέρες στο βουνό και την αιχμαλωσία του στη Γερμανία. Ήθελα να βγω από τα όρια της οικογένειας. Φυσικά το μετανιώνω.

Δεν το φέρει μέσα του κανείς αυτό όμως όσο κι αν έχει απωθηθεί;
Φυσικά. Κι όταν βγαίνεις έξω να αποτυπώσεις τον κόσμο, το κουβαλάς. Ακολούθησα με έναν τρόπο μια παράδοση…όσο κι αν έκανα ρήξεις.  Ακόμα και στο πανεπιστήμιο όταν κατάλαβα ότι υπάρχει κάτι πιο αριστερό από ΚΚΕ ήταν μια ρήξη μια μένα. Μια ρήξη με συνέχεια όμως, γιατί δεν πήγα  σε αντιδραστικά μονοπάτια.

Όταν κάνετε αναδρομή σε ποιες περιόδους στέκεσαι περισσότερο;
Στην πρώτη περίοδο που ήμουν τελείως ανέμελος και ελεύθερος να διατρέχω την πόλη από το πρωί έως το βράδυ αναζητώντας πράγματα να φωτογραφίσω. Μετά κάποια ταξίδια στην Βραζιλία στη Ρωσία στο Λίβανο. Μετά τα χρόνια του περιοδικού 01. Πριν από το 01 έβγαζα φωτογραφίες ρεπορταζιακά, τύπου Magnum. Τώρα βλέπω τις παλαιότερες φωτογραφίες και κουνάω το κεφάλι μου. 

Τι είναι αυτό που σας ξεκλείδωσε; 
Είναι αυτό που μου είπε ο Τσαγκαρουσιάνος. Να ελευθερώσω το δαιμόνιο μέσα μου. Ήταν ωραία χρόνια και δύσκολα γιατί συμβίωνα μέ μια κοπέλα για εφτά χρόνια και εκείνη την περίοδο αρρώστησε και την χάσαμε. Αυτό μου έδωσε μια απελπισία και μια ορμή να φωτογραφίζω με άλλο τρόπο.

Το θέμα του θανάτου πόσο σας έχει επηρεάσει στη φωτογραφία;
Πολύ. Ο θάνατος αυτής της κοπέλας απελευθέρωσε μια εκκρηκτικότητα και μια τόλμη να προσεγγίζω συχνά ακόμα και με τρόπο ωμό. 

Τι ελπίζετε να μείνει από το υλικό σας;
Αυτό που θα ήθελα να μείνει είναι μια τοιχογραφία της Αθήνας και της ελληνικής κοινωνίας τα χρόνια αυτά. Ένα ψηφιδωτό από πρόσωπα και καταστάσεις. 

Γράφετε υπέροχα άρθρα. Ποια είναι η σχέση σας με τον γραπτό λόγο. Γράφετε γενικά;
Όλο και περισσότερο, αλλά με δυσκολεύει πολύ το γεγονός ότι την ελληνική γλώσσα την έμαθα με προφορικό τρόπο, από τους γονείς μου. Μεταφράζω τη σκέψη από τα γαλλικά στα ελληνικά ακόμα. 

Στην Ελλάδα τι σε γοητεύει τι σε αποθαρρύνει;
Στην Αθήνα με γοήτευσε το ότι ήταν μια πόλη σε μετάβαση από το παλιομοδίτικο στο νεωτερικό. Κάτι που ήταν ξεκάθαρο στις πρώτες μου φωτογραφίες. Η οικειότητα, η συμμετοχή, αυτά που γοητεύουν όσους την αγαπούν. 

Το 4ο Μεσογειακό Φεστιβάλ Φωτογραφίας, έχει  θέμα τη Δημοκρατία. Μπορούμε να σφυγμομετρήσουμε την κατάσταση της δημοκρατίας στον σύγχρονο κόσμο μέσα από μία έκθεση;
Ναι, ιδιαίτερα αν η φωτογραφική αφήγηση συνοδεύεται από κείμενο, από επεξηγηματικές αναφορές. Είδα την παράσταση του Μαρμαρινού για τη μεταπολίτευση. Συνδύασαν λόγο, φωτογραφίες βίντεο… είναι κάτι αντίστοιχο με αυτό που έγινε στο Ρέθυμνο. 

Ως πολίτης στη χώρα αυτή, ως πολίτης του κόσμου πως αισθάνεσθε; Πως φαίνεται το πρόταγμα του Μάη του ’68, σε ένα παιδί του Μάη σήμερα;
Κάποια στιγμή κάτι έγραψα και στα ΝΕΑ με είπαν ανθέλληνα. Δεν με ενόχλησε. Έχω πάρει το πείσμα της Κεφαλονιάς, έχω πάρει δάνεια από τη γαλλική κουλτούρα. Διανύουμε μια πολύ περίεργη περίοδο. Μπορεί κανείς να τα βλέπει με πεσιμισμό. Αλλά ποτέ αυτός ο πεσιμισμός μέσα μου δεν κυριάρχησε σε σχέση με την ελπίδα να γεννηθεί κάτι καινούριο. Δεν χάνω την ελπίδα μου στην ανθρωπότητα. 

Τι σας δημιουργεί ελπίδα;
Οι άνθρωποι που αντιστέκονται… Έστω και μειοψηφικά. Αυτό μπορεί να γίνει πλειοψηφικά κάποια στιγμή.