Η διερευνητική εντολή που έλαβε τη Δευτέρα ο πρόεδρος της ιταλικής βουλής, Ρομπέρτο Φίκο (που ανήκει στο κίνημα των Πέντε Αστέρων), από τον πρόεδρο της ιταλικής Δημοκρατίας Σέρτζιο Ματαρέλα, με στόχο να εξακριβωθεί αν υπάρχουν περιθώρια κυβερνητικής συνεργασίας ανάμεσα στα Πέντε Αστέρια (M5S) και το κεντροαριστερό Δημοκρατικό Κόμμα, έθεσε – εκ των πραγμάτων – στον δημόσιο διάλογο, δύο αλληλένδετα ερωτήματα: Ποια κόμματα μπορούν να συνεργαστούν με τα Πέντε Αστέρια και, τελικά, μπορεί αυτό το το κόμμα να κυβερνήσει;

Ο Ρομπέρτο Φίκο, που ανήκει στα Πέντε Αστέρια, δήλωσε στους δημοσιογράφους ότι θα αρχίσει αμέσως τις επαφές του, ενώ αναμένεται να ενημερώσει σχετικά τον Ιταλό πρόεδρο μέχρι την Πέμπτη.

Προς το παρόν, η σχετική συζήτηση στην Ιταλία και όχι μόνο, έχει ανάψει. Κάποιοι από τα άλλα κόμματα θα ήθελαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να συνεργαστούν με το Κίνημα των Πέντε Αστέρων (Movimento Cinque Stelle, M5S). Θα μπορούσε να υπάρξει συνεργασία και μεταξύ της ακροδεξιάς Λέγκας του Βορρά (Lega Nord) και M5S, αν και, σύμφωνα με κάποιες αναλύσεις, μια τέτοια συνεργασία θα ήταν ιδιαίτερα δύσκολη, διότι τα Πέντε Αστέρια βασίζονται κυρίως στο εκλογικό σώμα του Νότου, με αριστερές παραδόσεις. Στη Νάπολη, η εργατική τάξη ψήφισε μαζικά το M5S επειδή υποσχέθηκε να καθιερώσει ένα καθολικό βασικό εισόδημα (reddito di cittadinanza). Είναι χαρακτηριστικό ότι στη Σκάμπια, μία από τις φτωχότερες συνοικίες της πόλης, η οποία ελέγχεται από την Camorra, το M5S απέσπασε σχεδόν το 70% των ψήφων.

Αν και είναι πολύ μικρό, το νέο αριστερό κίνημα Liberi e Uguali (LEU) – μαζί με όσους αποχώρησαν από το Δημοκρατικό Κόμμα του Ματέο Ρέντσι (Partito Democratico, PD) λόγω της συντηρητικής πολιτικής του – θα μπορούσε, πιθανά, να συνεργαστεί, ή τουλάχιστον να υποστηρίξει το M5S, όπως θα μπορούσε να κάνει και η αριστερή πτέρυγα του Δημοκρατικού Κόμματος. Όμως και ο προσωρινός γραμματέας των «Δημοκρατικών» Μαουρίτσιο Μαρτίνα δήλωσε ότι, αν τα Πέντε Αστέρια διακόψουν οριστικά τον διάλογο με την Λέγκα, τότε το κόμμα του μπορεί να εξετάσει ενδεχόμενη συνεργασία. Ακόμα και ο Μπερλουσκόνι έχει στείλει προσεκτικά, «προκαταρκτικά», μηνύματα.

Αυτήν τη στιγμή, που η ιταλική πολιτική σκηνή μοιάζει με ένα ενεργό «μάγμα» όλα είναι πιθανά. Προς το παρόν, το M5S παραμένει μια σχεδόν άγνωστη πολιτική οντότητα, συγκεντρώνοντας στις γραμμές του μια πολυσυλλεκτική μάζα πολιτικών παραγόντων, οι οποίοι είναι σε μεγάλο βαθμό άπειροι. Θα μπορούσαν να σχηματίσουν μια μειοψηφική κυβέρνηση, με εξωτερική υποστήριξη από άλλα κόμματα, κατά περίπτωση; Πολλοί Ιταλοί φαίνεται να το ελπίζουν, βλέποντας το ως την ασφαλέστερη επιλογή.

Φτάνει ένα υψωμένο δάχτυλο για να κυβερνήσεις;

Αυτή τη στιγμή είναι το μεγαλύτερο ενιαίο πολιτικό κίνημα της χώρας, με ραγδαία αύξηση της εκλογικής επιρροής του, ειδικά στο νότο. Αλλά δεν έχει συνεπή πολιτική, αντιφάσκει στην δράση και τα χέρια του δεν είναι απόλυτα καθαρά. Η επιτυχία του Κινήματος των Πέντε Αστέρων στις εκλογές της 4ης Μαρτίου ήταν πιθανότατα αναμενόμενη στο φόντο της παρατεταμένης πολιτικής και οικονομικής κρίσης της χώρας. Ο «χαιρετισμός» του ενός δαχτύλου που υιοθέτησε το κίνημα προς τους πολιτικούς, τους δημοσιογράφους και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ – το Vaffanculo! (άντε γ%@# σου) που εκπροσωπείται από το κόκκινο Vin, η λέξη Movimento, στο σήμα του – ανταποκρίθηκε στην οργή εκατομμυρίων ψηφοφόρων, παρά τον προφανώς ρηχό, πολιτικά, χαρακτήρα του.

Μια μελέτη των οικονομολόγων Guglielmo Barone και Sauro Mocetti το 2016 έδειξε ότι οι πλουσιότερες οικογένειες στη Φλωρεντία σήμερα, έχουν τα ίδια επώνυμα με οικογένειες των οποίων ο τεράστιος πλούτος ήταν ήδη συγκλονιστικός για τους Ιταλούς… τον 15ο αιώνα. Ισως, ο τρόπος με τον οποίο η οικονομική ισχύς παρέμεινε στα ίδια χέρια – με τόσο εντυπωσιακό χρονικό εύρος ομολογουμένως – μπορεί να εξηγήσει, εν μέρει, γιατί 11 εκατομμύρια Ιταλοί ψήφισαν το M5S.

Τα κόμματα που κυβερνούσαν την Ιταλία τις τελευταίες δύο δεκαετίες και περισσότερο, ευθύνονται για την επιβράδυνση της οικονομικής ανάπτυξης (που σίγουρα δεν βοηθήθηκε από τη διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση), την υψηλή ανεργία (ιδίως μεταξύ των νέων) και το ανεξέλεγκτο δημόσιο χρέος. Σε συνδυασμό με τα σκάνδαλα διαφθοράς που σχετίζονται με την πανταχού παρούσα μαφία και άλλα εγκληματικά δίκτυα, αυτή η καταστροφική «επίδοση», έχει συντρίψει την εμπιστοσύνη των Ιταλών στους ηγέτες τους. Το M5S εκμεταλλεύθηκε αυτήν την απώλεια εμπιστοσύνης για να εμφανιστεί με όρους σχεδόν «μεσιανισμού». Αυτοκαθορίζεται ως «μη δεξιό» και «μη αριστερό» αλλά ως κίνημα «στο πλευρό του λαού». «Είμαστε αγρίως λαϊκιστές. Εάν ένας νόμος είναι καλός, τον ψηφίζουμε. Αν είναι κακός, δεν το κάνουμε», έγραφε ο Μπέπε Γκρίλο στο μπλογκ του το 2013.

Μπέπε Γκρίλο

Ο Γκιουζέπε Πιέρο «Μπέπε» Γκρίλο, ιδρυτής του M5S, ο οποίος είχε σχεδόν εξαφανιστεί από την ηγεσία τους τελευταίους μήνες, προειδοποιούσε στον μπλογκ του το 2014, ότι το κίνημα στοχεύει εναντίον «τριών κατηγοριών αντιπάλων»: Των δημοσιογράφων, «που καλύπτουν ο ένας τον άλλο για να προστατεύσουν την κάστα τους (και τα εισοδήματά τους), των βιομηχάνων, «που υποστηρίζουν το καθεστώς και είναι πάντοτε έτοιμοι να εγγυηθούν την ψήφο τους έναντι της πρόσβασης σε δημόσιες συμβάσεις ή παραχωρήσεις» και των πολιτικών, «οι οποίοι αξίζουν λιγότερο από τις πόρνες».

Ο 31χρονος υποψήφιος πρωθυπουργός του M5S, Luigi Di Maio, χαιρέτησε τα αποτελέσματα των εκλογών και ανακοίνωσε την έναρξη μιας «Τρίτης Δημοκρατίας», η οποία θα χτιστεί πάνω στα ερείπια της σημερινής Δεύτερης Δημοκρατίας, η οποία με τη σειρά της οικοδομήθηκε πάνω στα ερείπια που άφησαν τα πολλά σκάνδαλα διαφθοράς που σηματοδότησαν την πολιτική ιστορία της Ιταλίας μέχρι το 1994, όταν κατέρρευσαν τα μεγάλα πολιτικά κόμματα που είχαν προκύψει μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι ήρθε στην εξουσία.

Όταν το M5S συμμετείχε στις πρώτες του εθνικές εκλογές το 2013, υποσχέθηκε να ανοίξει το ιταλικό κοινοβούλιο «σαν μια κονσέρβα τόνου» για να αποκαλύψει τα μυστικά του, τα σχήματα και τις αμοιβαίες επωφελείς συναλλαγές των πολιτικών.

Ψηφιακή ουτοπία

Σήμερα, ο υποψήφιος πρωθυπουργός των Πέντε Αστέρων, Λουίτζι Ντι Μάιο, λέει ότι το M5S είναι έτοιμο να κυβερνήσει και τα άλλα κόμματα θα πρέπει να διαπραγματευτούν μαζί του. Το μπλογκ του Γκρίλο, το οποίο ξεκίνησε το 2005, αναδείχθηκε, τέσσερα χρόνια αργότερα, σε ένα διαδικτυακό κίνημα που έγινε η μοναδική μεγαλύτερη πολιτική οντότητα της Ιταλίας, ακόμα και αν ο Βορράς ψήφιζε υπέρ της δεξιάς Λίγκας.

Το φαινόμενο εξηγείται εν μέρει από τα ηλεκτρονικά εργαλεία πληροφόρησης που έχει αναπτύξει το M5S για να επιτρέψει τους υποστηρικτές του να συμμετάσχουν σε αυτό που προβάλλεται ως ένα είδος «άμεσης δημοκρατίας», με ευκαιρίες επιλογής υποψηφίων και εκπροσώπων, με δυνατότητα «συνδιαμόρφωσης» των θέσεων του κινήματος σε διάφορα θέματα και της συμμετοχής σε δημοψηφίσματα.

Το M5S προωθεί μια έννοια δημοκρατίας βασισμένη στην αρχή της διαδικτυακής συζήτησης, η οποία ισχυρίζεται ότι δίνει μεγαλύτερη νομιμότητα στις αποφάσεις της. Η προσέγγιση της ψηφιακής ουτοπίας, που οργανώνει δημόσιες διαβουλεύσεις μέσω φόρουμ στο Διαδίκτυο, έχει ήδη αλλάξει την ιταλική πολιτική. Οποιοσδήποτε μπορεί τώρα να εκφράσει γνώμη ή διάθεση με ένα απλό κλικ, χωρίς να περιορίσει τη διαμεσολάβηση ενός κόμματος, ενός συνδικάτου ή μιας εφημερίδας.

Ένας άλλος παράγοντας είναι ότι το M5S, τουλάχιστον προς το παρόν, είναι η μόνη πολιτική οντότητα στην Ιταλία με ένα σχεδόν «καθαρό» ρεκόρ. Τα πολιτικά και οικονομικά σκάνδαλα είναι τόσο συχνά, που ακολουθούν το ένα το άλλο χωρίς κανένα άλλο αποτέλεσμα, εκτός από τη μείωση της αξιοπιστίας των εμπλεκόμενων μερών. Η ελκυστικότητα του M5S έγκειται στην υπόθεση, ότι κάθε συνηθισμένο μέρος του κοινού χωρίς πολιτική εμπειρία, θα είναι πάντα πιο ειλικρινές από έναν επαγγελματία πολιτικό από το παλαιό καθεστώς. Δεν υπάρχει συνάντηση του M5S χωρίς ακτιβιστές να ψάλλουν το αγαπημένο τους σύνθημα «Onestà, onestà!» (ειλικρίνεια, ειλικρίνεια) σε κάποια κατάλληλη στιγμή.

Η ταχεία άνοδος του M5S συνδέεται επίσης με τη δημοφιλή, αν και δαπανηρή, υπόσχεσή του να καθιερώσει ένα καθολικό βασικό εισόδημα. Ακόμη και αν αυτό είναι σχετικά μικρό, τόσο σε ποσό όσο και σε διάρκεια, η εκλογική απόδοση του κινήματος συνδέεται στενά με τα επίπεδα ανεργίας. Στο νότο, όπου η ανεργία των νέων είναι η υψηλότερη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κέρδισε περισσότερο από το 40% των ψήφων. Σε εθνικό επίπεδο, το μεγαλύτερο ποσοστό των ψήφων μοιράζεται σε άνεργους, εργοστασιακούς εργάτες, υπαλλήλους γραφείων, νοικοκυρές και σπουδαστές. Πρότεινε, επίσης, ένα γενναιόδωρο κοινωνικό πρόγραμμα, που περιλάμβανε περισσότερα χρήματα για σχολεία και νοσοκομεία, καθώς και αύξηση της σύνταξης, ενώ υποσχέθηκε να μειώσει τους φόρους. Αλλά αυτό μόνο δεν ήταν αρκετό για να διαφοροποιήσει το M5S από τους αντιπάλους του: ‘Ολοι οι βασικοί πολιτικοί παίκτες στις εκλογές του Μαρτίου πρότειναν να αυξηθούν οι δημόσιες δαπάνες και να μειωθούν οι φόροι.

«Πέρα από τις διαιρέσεις»

Σε ιδεολογικό επίπεδο, επειδή δεν φαίνεται να επιβαρύνεται με μια προκαθορισμένη πολιτική θέση ή σύστημα πεποιθήσεων, το πρόγραμμα του M5S είναι απείρως πιο ευέλικτο από των αντιπάλων του και μπορεί να κατευθύνεται ανεξάρτητα από το πού φυσάει ο άνεμος. Αυτό του επιτρέπει να προσελκύει ψηφοφόρους με διαμετρικά αντίθετες απόψεις. Η στρατηγική δημοσίων σχέσεων του κινήματος ενισχύει αυτό το ιδεολογικό προφίλ: Ο βροντερός Μπέπε Γκρίλο και ο ακόλουθός του,Αλεσάντρο Ντι Μπατίστα, προσελκύουν τους πιο ριζοσπαστικούς ψηφοφόρους, ενώ ο σοβαρός και συναινετικός Ντι Μάιο, τους πιο μετριοπαθείς.

Ο πολιτικός επιστήμονας, Λίβο Ντιαμάντι, συγκρίνει το M5S με ένα λεωφορείο που παίρνει τους αριστερούς επιβάτες από την μία στάση, τους δεξιούς και ακροδεξιούς από την άλλη, συλλέγοντας ένα ευρύ φάσμα ψηφοφόρων διαμαρτυρίας. Σε αυτήν την «κοσμοθεωρία», η οποία, πάντως, μόνο καινούργια δεν είναι στην Ευρώπη, ο φασισμός και ο κομμουνισμός αμφότεροι καταδικάζονται από την ιστορία, μαζί με τα παραδοσιακά κόμματα, τα οποία θεωρούνται ξεπερασμένα. Πολλοί Ιταλοί μοιράζονται αυτήν τη θέση, οπότε ο ίδιος ο όρος ιδεολογία έφτασε να θεωρείται τώρα ως μια «βρώμικη» λέξη. Η ιδέα ότι η Ιταλία πρέπει να δοκιμάσει «κάτι άλλο», ξεπερνώντας τις διαιρέσεις, κερδίζει έδαφος.

Σε ευαίσθητα ζητήματα όπως τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων και η μετανάστευση, το M5S συνήθως αποφεύγει να πάρει μια σαφή θέση. Η «Le Monde diplomatique» σημειώνει σε σχετική ανάλυση, πως αν παρατηρήσει κανείς το ιδιαίτερα παραγωγικό μπλογκ του Γκρίλο (τουλάχιστον μία ανάρτηση ημερησίως) θα δει ότι καλύπτει μια εντυπωσιακή ποικιλία θεμάτων. Τις περισσότερες φορές εκφράζει μια μανιχαϊκή κοσμοθεωρία στην οποία, ένας «ενάρετος» λαός αντιτίθεται σε μια διεφθαρμένη ελίτ.

Ακόμη και τα πέντε αστέρια, τα οποία υποτίθεται ότι συμβολίζουν τις προτεραιότητες του κινήματος (δημόσια υπηρεσία ύδρευσης, δημόσιες μεταφορές, βιώσιμη ανάπτυξη, ελεύθερη πρόσβαση στο Internet για όλους και προστασία του περιβάλλοντος) έχουν σταδιακά χάσει τη σημασία τους. Αποτέλεσαν το κεντρικό μήνυμα του M5S το 2005 και το 2006, επανεμφανίστηκαν το 2011 και το 2012 και στη συνέχεια εξαφανίστηκαν ξανά.

«Διάβασα το The Economist»

Το M5S δείχνει τη μεγαλύτερη ευελιξία του στην Ευρώπη. Παρόλο που είχε ελάχιστο ενδιαφέρον για την ΕΕ μεταξύ του 2005 και του 2013, εστίασε πριν από τις ευρωεκλογές του 2014, όταν κάλεσε την Ιταλία να εγκαταλείψει την ευρωζώνη,  αν και «ξέχασε» αμέσως μια μέρα μετά την ψηφοφορία ότι είχε θέσει ποτέ τέτοιο ζήτημα. Ο Γκρίλο έλεγε τότε, ότι το M5S δεν είναι δογματικό και ότι η θέση του είναι «πολύ σαφής και προσαρμόσιμη: είμαστε εξίσου πρόθυμοι να παραμείνουμε στο ευρώ ή να φύγουμε, ανάλογα με τα συμφέροντα της χώρας».

Αν και αυτές οι συνεχείς αλλαγές κατεύθυνσης μπορεί βραχυπρόθεσμα να προσελκύουν ψήφους, ενδέχεται να μην είναι αναλόγως παραγωγικές, ως προς την εκλογική εμβέλεια, μακροπρόθεσμα. Αν το M5S αναλάβει την κυβέρνηση, θα πρέπει να πάρει θέση σε θέματα που διχάζουν την κοινή γνώμη και, ως εκ τούτου, διακινδυνεύει να διαταράξει την εμπιστοσύνη των ψηφοφόρων του. Η δε τακτική του κινήματος για επιλογή υποψηφίων με βάση την ειλικρίνεια και όχι τις δεξιότητες ή την εμπειρία δεν είναι πάντα καλή. Η «οικονομολόγος» Αλεσιά Ντι Αλεσάντρο, την οποία ο Ντι Μάιο επέλεξε να συμμετάσχει στην ομάδα εμπειρογνωμόνων του, μπορεί κάποια στιγμή να κληθεί να εξηγήσει γιατί δεν έχει επίσημα προσόντα στα οικονομικά, αλλά μόνο ένα ασαφές ενδιαφέρον για τον τομέα του τύπου, όπως είπε κάποτε: «Στον ελεύθερο χρόνο μου κάποτε διάβασα τον The Economist».

Η διαδοχή γκαφών και σκανδάλων στις οποίες συμμετείχε η Βιρτζίνια Ράτζι, εκλεγμένη δήμαρχος της Ρώμης εκ μέρους του M5S από τον Ιούνιο του 2016, δείχνει ότι μερικά «κλικ» στο διαδίκτυο δεν είναι πάντα αρκετά για να διασφαλιστεί η επιλογή των καλύτερων υποψηφίων, ούτε για να εξασφαλιστεί η μεγαλύτερη διαφάνεια.

Οι ψηφοφόροι του M5S προσομοιάζουν με τους ψηφοφόρους ανάλογων κομμάτων στην Ευρώπη ως προς την απογοήτευση. Πρόκειται για ένα σαφές ρεύμα «απο-ιδεολογικοποίησης» το οποίο παρασέρνει τα παραδοσιακά κόμματα – με μεγάλο θύμα την σοδιαλδημοκρατία – φέρνοντας στο προσκήνιο τους «εξορκιστές» των ιδεολογιών.

Ωστόσο και μόνο το γεγονός ότι αυτή η υποτιθέμενη «αποϊδεολογικοποίηση» ενισχύει την ακροδεξιά αποδεικνύει τον βαθιά ιδεολογικό χαρακτήρα αυτών των κινήσεων, κινημάτων και κομμάτων. Ομως, η «Le Monde diplomatique» υποστηρίζει, ότι, προς το παρόν, το M5S είναι μοναδικό στην Ευρώπη. Κανένα άλλο κόμμα ή κίνηση δεν είναι τόσο «ειλικρινά μετα – ιδεολογικό». Οι Podemos της Ισπανίας προέκυψαν επίσης από ένα συμμετοχικό κίνημα κατά της ανισότητας και της διαφθοράς (το Κίνημα του Ινγκιντάντο) και μοιράζεται την αγάπη του M5S για την άμεση δημοκρατία, αλλά είναι σαφώς αριστερό. Το Εθνικό Μέτωπο της Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία και το Κόμμα Ανεξαρτησίας του Ηνωμένου Βασιλείου (UKIP) υποστηρίζουν ότι δεν είναι ούτε αριστερά ούτε δεξιά, αν και το εθνικιστικό τους μήνυμα τα τοποθετεί σαφώς στην άκρα δεξιά.

Το M5S, πάντα σύμφωνα με αυτή την ανάλυση, είναι καλύτερο, ως προς την τακτική του, σε σύγκριση με τα «πειρατικά» κόμματα που άνθισαν για κάποιο διάστημα στη Σουηδία, τη Γερμανία, την Τσεχία και την Ισλανδία. Αυτοί τάσσονταν υπέρ της άμεσης δημοκρατίας, της διαφάνειας, της ελευθερίας του Τύπου και της καταπολέμησης της διαφθοράς, πριν εξαφανιστούν, σε ορισμένες περιπτώσεις, εξαιτίας της έλλειψης ισχυρής και συνεκτικής ηγεσίας και μιας επαρκώς μεγάλης εκλογικής βάσης από την εργατική τάξη.

Τελικά, όμως, το τι πραγματικά «είναι» ή δεν «είναι» κάθε πολιτικός φορέας, το λύνει η ίδια η πραγματικότητα.