Καθώς η Ευρωπαϊκή Ένωση επιχειρεί να μετασχηματιστεί σταδιακά σε ομοσπονδία, δεκάδες αυτονομιστικά και χωριστικά κινήματα απειλούν, αν εκφραστούν με βίαιο τρόπο, να τινάξουν στον αέρα τα έθνη-κράτη από τα οποία συντίθεται. Αυτή η νέα «εθνική αφύπνιση» παρατηρείται κυρίως σε βιομηχανικές κοινωνίες, στους κόλπους ισχυρών και καλά οργανωμένων κρατών με υψηλό βιοτικό επίπεδο. Ξεκίνησε τη δεκαετία του 1960, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις (π.χ. Ιρλανδία, Σκοτία και Καταλανία) προϋπήρχε.

Ads

Βασική αιτία ήταν η αίσθηση παραμέλησης ή καταπίεσης της μειονοτικής ταυτότητας από το συγκεντρωτικό κράτος. Η αφύπνιση αυτή εκφράστηκε με το συλλογικό αίτημα της εθνοτικής αυτονομίας,  και στηρίχτηκε στην πολιτιστική, λογοτεχνική, γλωσσική, και ιστορική αναγέννηση. Για την πολιτικοποίηση των ευρύτερων στρωμάτων της εθνοτικής κοινότητας βασικό ρόλο έπαιξε η ιντελιγκέντσια, δηλαδή οι «επαγγελματίες διανοούμενοι», που ξαναζωντάνευσαν τα έθιμα, τις γλώσσες, ανακάλυψαν την εθνοτική ιστορία, επανακαθιέρωσαν τελετουργίες και παραδόσεις, προσδίδοντας σ’ όλα αυτά εθνικό πολιτικό νόημα.

Επιστροφή στους εθνοτικούς μύθους;

Βρισκόμαστε σε μια νέα φάση της διαδικασίας λαϊκών κινητοποιήσεων υπέρ της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας στην Ευρώπη, κατά την οποία το άτομο πολιτικοποιείται προς την κατεύθυνση της δημιουργίας μιας πολιτισμικά διακριτής «εθνοτικής ομάδας». Δεν πρέπει ωστόσο να μας διαφεύγει ότι αυτές οι κινητοποιήσεις παραμένουν στην ουσία τους κινήματα «υποτελών λαών», που στρέφονται ενάντια στα κυρίαρχα έθνη και στα «ξένα» κράτη και βεβαίως στις ελίτ που τα κυβερνούν.

Ads

Αυτή σύγχρονη αναβίωση του εθνοτικού εθνικισμού, που σαρώνει τις βιομηχανικές κοινωνίες των χωρών της Ε.Ε., εκφράζεται μέσω της επιστροφής στο παρελθόν του «επίδοξου έθνους». Εκεί η κοινότητα ανακαλύπτει ένα πνευματικό πλαίσιο, κι ένα χώρο για τους ανέστιους πόθους της. Αυτό το «ωραιοποιημένό παρελθόν» καλείται να διδάξει στις σημερινές γενιές τις αρετές των «ηρώων» προγόνων και θα υπενθυμίσει τα σημερινά της καθήκοντα. Να αποκαλύψει την αληθινή φύση, τα αυθεντικά βιώματα και το μυστικό πεπρωμένο της αφυπνισμένης εθνότητας. Έτσι η εθνότητα ανακαλύπτει και πάλι την ιδιαίτερη ταυτότητα της μέσω της ταύτισης με το τοπίο, την ιστορία, την αναβίωση εξαφανισμένων εθίμων, τελετουργιών και γλωσσών.

Συχνά η νέα εθνική κοινότητα αναγκάζεται να «επινοήσει» ένα μεγάλο κομμάτι του «εαυτού» της, προκειμένου να διεκδικήσει τη θέση της στην ιστορία. Ταυτιζόμενη με το τοπίο και την ιστορικότητα του, η εθνότητα απαιτεί από τους άλλους να τη θεωρούν «αυτόχθονα», άσχετα αν δεν υπάρχουν αδιάψευστα στοιχεία που συνηγορούν στην ύπαρξη συνέχειας. Η εθνότητα επιχειρεί την «πνευματική  χαρτογράφηση» της πατρίδας, που αποτελεί και την «ιστορική γη» των προγόνων της. Πρόκειται για τον τόπο στον οποίο η μορφολογία του εδάφους και οι άνθρωποι έχουν ασκήσει αμοιβαία κι θετική επίδραση ο ένας στον άλλον επί αιώνες.

Η αφύπνιση των «εθνοτικών εθνικισμών» στη Δυτική Ευρώπη στηρίχτηκε και στους μύθους. Οι μύθοι είναι «ιστορίες χωρίς τέλος» και γι’ αυτό κάθε εποχή αφηγείται ξανά τους μύθους της. Οι μύθοι υπηρετούν τη συνεχή πίστη στην επικαιρότητα του παρελθόντος. Οι μύθοι είναι κι ένα ταξίδι στο χρόνο: ο αφηγητής ταξιδεύει σε εποχές όπου οι θεοί ήταν ακόμη ζωντανοί. Το παγανιστικό παρελθόν αναβιώνει ενισχύοντας με τη σειρά του τη νεότευκτη εθνοτική ταυτότητα. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η λεγόμενη «Γαελική (κέλτικη) αναβίωση» (Gaelic Revival), που εκδηλώθηκε αρχικά στην Ιρλανδία του 19ου αιώνα για να εξαπλωθεί στη συνέχεια σ’ όλες τις περιοχές με κέλτικο εθνολογικό υπόστρωμα και παρελθόν και συνεχίζεται όλο και πιο έντονη ως τις μέρες μας.

image

Μια γλωσσική Ευρω-Βαβέλ

Καθώς διανύουμε τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα γινόμαστε μάρτυρες μιας κοσμοϊστορικής μεταστροφής από τον συγκεντρωτισμό στην αποκέντρωση. Για περισσότερο από δύο αιώνες στην ευρωπαϊκή ήπειρο η ισχύς κατευθύνονταν από τις περιφέρειες προς τα κέντρα. Σήμερα όμως η κατεύθυνση είναι αντίστροφη. Η ισχύς ρέει πλέον μακριά από τα κέντρα, κυρίως στα ομόσπονδα κράτη, και μετακυλά στις περιοχές, στην τοπική αυτοδιοίκηση, και τελικά στους ίδιους τους πολίτες. Αρκετοί αναλυτές επισημαίνουν αυτή την κατεύθυνση, ενώ άλλοι πιο συντηρητικοί, όπως ο Αμερικανός δημοσιογράφος Robert D. Kaplan, κάνουν λόγο για «επερχόμενη παγκόσμια αναρχία». Όπως και να ‘χει το η νέα τάση της αποκέντρωσης ενισχύει όσο τίποτε άλλο τις αυτονομιστικές και αποσχιστικές τάσεις πολλών εθνοτικών κινημάτων στην Ε.Ε. Ποια είναι όμως αυτά τα κινήματα, και ποιες γλώσσες μιλούν οι οπαδοί τους;

Σε πολλές περιοχές των κρατών μελών της Ε.Ε. υπάρχουν αυτόχθονες ομάδες που μιλούν κάποια γλώσσα διαφορετική από εκείνη της πλειοψηφίας. Υπολογίζονται σε 40 εκατομμύρια οι πολίτες της Ε.Ε. που μιλούν σε καθημερινή βάση όχι μόνον την επίσημη γλώσσα του κράτους τους αλλά και τη γλώσσα της περιοχής ή της μειονότητας στην οποία ανήκουν, η οποία και μεταδόθηκε από γενιά σε γενιά.

Ορισμένες απ’ αυτές τις γλώσσες είναι ευρύτατα διαδεδομένες, ενώ κάποιες άλλες απειλούνται με εξαφάνιση. Τα καταλανικά για παράδειγμα μιλιούνται από επτά με δέκα εκατομμύρια ανθρώπους στην Ισπανία, στη Γαλλία και στην Ιταλία (Σαρδηνία). Άλλες «ανεπίσημες» γλώσσες που μιλιούνται στην Ε.Ε. είναι τα βασκικά στην Ισπανία, τα βρετονικά, τα κορσικανικά και τα ακουϊτανικά στη Γαλλία, τα γαλικιανικά στην Ισπανία, τα φρισιακά στην Ολλανδία και Γερμανία, τα γαελικά και τα ουαλικά  στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα σορβικά στην (ανατολική) Γερμανία, τα γκρίκο (ελληνική διάλεκτος) στη νότιο Ιταλία κ.α.

image

Μια άλλη κατηγορία γλωσσικών κοινοτήτων στην Ε.Ε. αποτελούν οι μειονότητες των γειτονικών κρατών, όπως για παράδειγμα οι γερμανόφωνοι της Γαλλίας (Αλσατία), της Δανίας (Σλέσβικ), του Βελγίου, και της Ιταλίας (νότιο Τυρόλο). Συνολικά υπάρχουν στο χώρο της Ε.Ε. 40 αυτόχθονες τοπικές ή μειονοτικές γλωσσικές κοινότητες, που αποτελούν ένα πραγματικό πολιτιστικό θησαυρό για τις χώρες που τις φιλοξενούν.

Μολονότι η ακριβής κατάσταση και θέση των γλωσσικών κοινοτήτων δεν είναι η καλύτερη δυνατή, ένας αριθμός από κοινά συμφέροντα συνδέει τα μέλη αυτών των ομάδων που βρίσκονται σε διαφορετικές χώρες της Ένωσης. Κάποιες κοινότητες συνδέονται μέσα από τα σύνορα των κρατών-μελών, όπως οι Βάσκοι της Ισπανίας που συνδέονται εύκολα με τους ομοεθνείς τους της Γαλλίας. Άλλοι πάλι έχουν κοινή παραδοσιακή κουλτούρα και ιστορικούς δεσμούς, όπως οι κέλτικες γλωσσικές ομάδες στη Γαλλία, την Ιρλανδία και στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Το τέλος της Ισπανίας όπως την ξέραμε;

Σε αντίθεση με τους φιλειρηνικούς γείτονες τους της Ακουϊτανίας (νότιας Γαλλίας), που αρκούνται στην πολιτιστική και γλωσσική αναβίωση της ταυτότητάς τους, χωρίς να προχωρούν σε αυτονομιστικές κινήσεις, οι Βάσκοι παρακινούνται από το σύνθημα που συμπυκνώνεται στα αρχικά SAI (Separation, Autonomy, and Independence – Χωρισμός, Αυτονομία και Ανεξαρτησία). Αρχαιολογικά και εθνογραφικά ευρήματα θέλουν τους Βάσκους να κατάγονται από τον άνθρωπο του Κρο-Μανιόν, που έζησε στην περιοχή πριν από 40.000 χρόνια. Ο αρχαιολόγος Luis Michelena αναφέρει ότι η Βασκική γλώσσα ομιλούνταν το 6.000 π.Χ. στη νότια Ακουϊτανία και στην Καταλονία.

Ως τον 6ο αιώνα π.Χ. η Ινδο-Ευρωπαϊκή κουλτούρα εξαφάνισε όλες τις προ-ινδοευρωπαϊκές γλώσσες από την Ευρώπη εκτός από τα Βασκικά. Οι Βάσκοι λοιπόν υπήρχαν από τους προϊστορικούς χρόνους. Αποκαλούσαν τους εαυτούς τους Euskaldunak και τη χώρα τους Euskalerria. Η πολύ ιδιαίτερη γλώσσα έδωσε στους Βάσκους την αίσθηση της κοινής ταυτότητας, την αίσθηση ότι αποτελούν ξεχωριστό λαό. Επιβίωσαν από την κατοχή των Ρωμαίων, των Βησιγότθων και των Αράβων, για να υποταχθούν στη συνέχεια στους Ισπανούς. Σήμερα είναι περισσότεροι από  δύο εκατομμύρια και ζούνε σε τέσσερις ισπανικές επαρχίες, διεκδικώντας όχι μόνον την αυτονομία αλλά και την ανεξαρτησία.

Ωστόσο τα σκήπτρα του κινήματος για την ανεξαρτησία κατέχουν οι Καταλανοί, που διαθέτουν πλέον και το ισχυρότερο αυτονομιστικό και χωριστικό κίνημα στην Ισπανία. Με έκταση 32.000 τ.χλμ. και πληθυσμό 7,5 εκατομμυρίων, η Καταλονία έχει ιστορικά σύνορα από το έτος 988 μ.Χ., έχει δική της γλώσσα, είναι οικονομικά ισχυρή, παράγοντας το 20% του ΑΕΠ του ισπανικού κράτους, και έχει υποστεί στο παρελθόν την καταπίεση της συγκεντρωτικής Μαδρίτης. Ο καταλανικός εθνικισμός αντιλαμβάνεται κατά διαφορετικό τρόπο την εθνική κυριαρχία, δηλαδή ως κυριαρχία του καταλανικού λαού να αποφασίζει δημοκρατικά για το μέλλον του εντός ή εκτός της Ισπανίας, εξού και η θερμή υποστήριξή του στο δημοψήφισμα περί ανεξαρτησίας που έλαβε χώρα στις 1 Οκτωβρίου του 2017.

image

Όχι μακριά από τη Χώρα των Βάσκων οι κάτοικοι της Αστουρίας επιδιώκουν κι αυτοί, όχι την ανεξαρτησία, αλλά την αυτονομία τους από τη Μαδρίτη. Η Αστουρία είναι μια μικρή ευρωπαϊκή χώρα, που βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο της ισπανικής χερσονήσου. Υπήρξε για τρεις αιώνες (μεταξύ 7ου και 10ου αιώνα μ.Χ.) ανεξάρτητο κράτος, κι από τότε οι κάτοικοι της συνεχίζουν τον αγώνα τους για αναγνώριση της κυριαρχίας και της αυτοδιάθεσης τους, απέναντι στο ισπανικό κράτος.

Όσο κι αν ακούγεται παράδοξο το όραμα της ομοσπονδιακής Ευρώπης φαίνεται να συνενώνει τις επιδιώξεις αρκετών αυτονομιστικών και αποσχιστικών κινημάτων,  που δραστηριοποιούνται στο εσωτερικό των κρατών-μελών, της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο ηγέτης της Λίγκας του Βορρά Ουμπέρτο Μπόσσι στο καταιγιστικό βιβλίο του The Revolution: The United States of Europe είχε επισημάνει τη σημασία αυτού του οράματος γράφοντας: «Αφήστε το όνειρο να ζήσει: θα πρέπει η Ευρωπαϊκή Ένωση, μετά τη διάλυση των εθνών-κρατών (Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία), να βασιστεί σε μια ομοσπονδία των περιοχών. Κατόπιν το έθνος-κράτος, ως μια τεχνητή ιστορική κατασκευή, θα πάψει να υφίσταται.» Άραγε το μέλλον βρίσκεται στην «Ευρώπη των Περιφερειών»; Το μόνο σίγουρο είναι ότι τις επόμενες δεκαετίες ο θεσμός του έθνους-κράτους στην Ε.Ε. θα δεχτεί πολύ ισχυρά πλήγματα από το εσωτερικό και το εξωτερικό του και είναι ζήτημα αν κατορθώσει να επιβιώσει…

Αυτονομιστικά κινήματα και ακροδεξιά συνωμοσιοπαράνοια

Η “άνοιξη της Καταλονίας” έχει την ευωδιά του Σόρος και των Ρότσιλντ. όπως και οι περισσότερες “αυθόρμητες” επαναστάσεις που γίνονται τελευταία, ισχυρίζονται ορισμένοι ακροδεξιοί λαϊκιστές και συνωμοσιοπαρανοΪκοί, που επιθυμούν τη διάλυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την επάνοδο στον εθνικιστικό ζουρλομανδύα και στην φασιστική μισαλλοδοξία. Ωστόσο η εξήγηση είναι πολύ πιο απλή και όποιος έχει μια επαρκή γνώση της Ιστορίας, χωρίς να είναι απαραίτητα ακαδημαϊκός, θα αντιλαμβάνονταν εύκολα τους λόγους της όχι και τόσο αυθόρμητης απαίτησης των Καταλανών για ανεξαρτησία. Συνοπτικά στην πρόσφατη, δηλαδή τους τελευταίους δύο αιώνες, ιστορία της Ευρώπης συνέβαιναν σχεδόν κάθε μία γενιά, εξεγέρσεις, επαναστάσεις, αυτονομήσεις, αποσχίσεις κλπ. που κάποιες περιόδους μάλιστα οδηγούσαν σε τοπικούς ή σε γενικευμένους πολέμους.

Τον 19ο αιώνα είχαμε μάλιστα κυριολεκτικά μια έκρηξη της “αφύπνισης” των εθνών και εθνοτήτων και των συνεχόμενων επαναστάσεων τους, που οδήγησαν τελικά στη διάλυση μιας σειρά από αυτοκρατορίες (Οθωμανική, Αψβουργική, Τσαρική κ.α.). Ήταν μήπως κι αυτές οι επαναστάσεις, όπως π.χ. η Ελληνική, η Σερβική, η Πολωνική κ.α. προϊόντα υποκίνησης συγκεκριμένων “σκοτεινών κέντρων” και όχι μαζικές εξεγέρσεις καταπιεσμένων λαών και κοινωνικών ομάδων; Όχι βέβαια. Ήταν απλώς αποτελέσματα αυτού που οι ιστορικοί περιγράφουν ως “διαδικασίες ιστορικής και πολιτικοοικονομικής μετεξέλιξης των κοινωνιών” και είναι λίγο-πολύ αναπόφευκτες.

Με άλλα λόγια οι “Τροχοί της Ιστορίας”, που έχουν ως κινητήριο δύναμη τους λαούς, τις κοινωνικές ομάδες και τους πολίτες, άλλοτε κινούνται αργά, δίνοντας την εντύπωση στασιμότητας, και άλλοτε επιταχύνονται επικίνδυνα γκρεμίζοντας Αυτοκρατορίες, κράτη και γενικώς Κατεστημένα. Αυτό συνέβη πριν από μια ακριβώς γενιά με τη διάλυση του “Ανατολικού Μπλοκ”, τη διάλυση της πανίσχυρης Σοβιετικής Ένωσης, της Τσεχοσλοβακίας, και την αιματηρή διάλυση της Γιουγκοσλαβίας εδώ στη γειτονιά μας. Αυτό συμβαίνει και στην εποχή μας με το Brexit, την ενδεχόμενη ανεξαρτησία της Καταλονίας, σύντομα της Σκοτίας κλπ. (να μην αναφερθούμε και στην περίπτωση του Κουρδιστάν κ.α.) και γενικώς την αποδόμηση των συγκεντρωτικών γραφειοκρατικών κρατών, που τείνουν να καταπιέζουν λαούς, μειονότητες και Πολίτες.

image

Ειδικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση, που θέλει να έχει τις δημοκρατικές αξίες στον πυρήνα της, τα αιτήματα λαών, κοινωνιών και πολιτών δεν μπορούν πλέον να αγνοούνται επιδεικτικά και κάθε μορφή καταπίεσης προκαλεί το αντίθετο αποτέλεσμα. Τέλος, το γεγονός πως όλες οι εξεγέρσεις στην εποχή μας χαρακτηρίζονται Αυθόρμητες, αυτό δεν οφείλεται πάλι σε κάποιο “σκοτεινό κέντρο”, όπως συνηθίζουν να το παρουσιάζουν οι ακροδεξιοί Συνωμοσιοπαρανοϊκοί, αλλά στο πρακτικό γεγονός πως ζούμε στην εποχή της παγκόσμιας διασύνδεσης, του internet, της τηλεόρασης, των κινητών τηλεφώνων, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και της ταχύτατης διάδοσης των πληροφοριών.

Kαι ένα αίτημα, αν είναι Δίκαιο, Εύλογο και Δημοκρατικό, ώστε να συγκινεί και να διεγείρει το λαό -που ποτέ δεν “κοιμάται”, όπως θα το ήθελαν ορισμένοι-, μπορεί μέσα σε μερικές μόνον ώρες να κινητοποιήσει εκατομμύρια ευαισθητοποιημένους πολίτες ώστε να κατέβουν στους δρόμους και να διεκδικήσουν αυτά που δικαιούνται. Αυτό που συμβαίνει στην Καταλονία, θα συμβεί σύντομα και αλλού και μάλιστα με εκπληκτική ταχύτητα, χάρη στην τεχνολογία και στα μέσα διάδοσης της πληροφορίας. Είναι ώριμες πλέον οι συνθήκες για να “Συμβεί ο Λαός”.

* Ο Γιώργος Στάμκος ([email protected])  είναι συγγραφέας και δημιουργός του Ζενίθ (www.zenithmag.wordpress.com)