«Αν έχετε τους καλύτερους νόμους, τους καλύτερους δικαστές, τις καλύτερες δικαστικές αποφάσεις αλλά οι λειτουργοί που είναι επιφορτισμένοι με την εκτέλεση των ποινών είναι ανίκανοι, τότε μπορείτε να ρίξετε τους νόμους στο καλάθι των αχρήστων και να κάψετε τις αποφάσεις[1]». Εισαγωγή της συντονίστριας για το ερχόμενο ΚΡΙΣΗ-ΜΟ σεμινάριο της Πρωτοβουλίας για την Υπεράσπιση της Κοινωνίας και της Δημοκρατίας. Της Κλειούς Παπαπαντωλέων.

Ads

Την τελευταία δεκαετία έχουν γίνει στην Ελλάδα πέντε νομοθετικές απόπειρες στην κατεύθυνση της αποσυμφόρησης των φυλακών (Ν. 3346/2005, Ν. 3727/2008, Ν. 3772/2009, Ν. 3811/2009, Ν. 3904/2010).  Ο πρόσφατος νόμος 4043/2012 είναι συνεπώς ο έκτος κατά σειρά. Στην Αιτιολογική Έκθεση του τελευταίου αυτού νομοθετήματος διαβάζουμε την πλήρη αποτυχία όλων των προηγούμενων, καθώς -όπως αναφέρεται- σε καταστήματα κράτησης 9.270 θέσεων, κρατούνται 12.500 άτομα. Ο υπερπληθυσμός των ελληνικών φυλακών έχει ξεπεράσει κάθε προηγούμενο αρνητικό ρεκόρ, με συνέπεια τη διαρκή χειροτέρευση των συνθηκών κράτησης των κρατουμένων η οποία έχει αγγίξει πλέον τα όρια της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης, όπως διαπιστώνει όχι μόνο η αρμόδια Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων αλλά και η πρόσφατη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.

Η διαπίστωση αυτή, ότι δηλαδή οι συνθήκες κράτησης στις ελληνικές φυλακές είναι απάνθρωπες και εξευτελιστικές, αποκτά ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα εάν αναλογιστεί κανείς ότι δεν πρόκειται για ένα «μεμονωμένο συμβάν», μία τυχαία παραβίαση σε βάρος ενός κρατουμένου, αλλά για συστηματική, διαρκή και θεσμοποιημένη παραβίαση των πιο θεμελιωδών δικαιωμάτων. Όπως όμως εύστοχα παρατηρεί ο θεωρητικός του δικαίου Εβγκένι Πασουκάνις «το ενδιαφέρον που αναφέρεται στις μεθόδους επίδρασης μακράς χρονικής ισχύος πάνω στον κατηγορούμενο είναι αμελητέο σε σύγκριση με το ενδιαφέρον που προκαλείται από την εντυπωσιακή στιγμή της απαγγελίας της απόφασης του δικαστηρίου και του καθορισμού του ‘ποινικού μέτρου’. Τα προβλήματα της σωφρονιστικής μεταρρύθμισης αφορούν μόνο ένα μικρό κύκλο ειδικών. Αντίθετα, το πρόβλημα που βρίσκεται στο κέντρο της προσοχής του κοινού είναι αν η δικαστική απόφαση ανταποκρίνεται στη βαρύτητα του εγκλήματος. Για την κοινή γνώμη, όταν το δικαστήριο έχει ορίσει με ακρίβεια την ισοτιμία, το παν είναι σαν να λέμε ρυθμισμένο και η κατοπινή τύχη του εγκληματία δεν ενδιαφέρει σχεδόν κανέναν πια[2]».

Είναι μάλλον αφελές να υποστηρίξει κανείς ότι ο υπερπληθυσμός των φυλακών και η ραγδαία αύξηση των κρατουμένων είναι αποτέλεσμα της αποτυχίας των νομοθετικών παρεμβάσεων για τη βελτίωση των φυλακών. Εάν όμως αυτό είναι πράγματι μία τόσο εύκολη παραδοχή, είναι απορίας άξιο, πώς οι εκάστοτε κυβερνώντες θεωρούσαν ότι μπορεί ένα τόσο εξαιρετικά πολύπλοκο θέμα να επιλυθεί με αποσπασματικές, χαριστικές και προσωρινές ρυθμίσεις. Πώς αδειάζει μία φυλακή με μία ρύθμιση διάρκειας λίγων μήνων που καταλαμβάνει λίγους στο επίπεδο του κανόνα δικαίου και ακόμα λιγότερους στο επίπεδο της πράξης; Πώς θεωρεί ο νομοθέτης ότι θα επιφέρει «βελτίωση των συνθηκών κράτησης» -όπως χαρακτηριστικά τιτλοφορούνται συνήθως οι συναφείς με την αποσυμφόρηση νόμοι- με μία προσωρινή ρύθμιση όταν ο ίδιος αδιάκοπα ποινικοποιεί νέες συμπεριφορές, μετατρέπει πλημμελήματα σε κακουργήματα, αυξάνει τα πλαίσια ποινών και ταυτόχρονα αρνείται να αλλάξει το νομοθετικό πλαίσιο για τα ναρκωτικά;
 
Η αποσπασματική, πρόχειρη και χωρίς καμία στρατηγική αποτύπωση της βούλησης του νομοθέτη στα διάφορα νομοθετήματα σχετικά με το θέμα του εγκλεισμού αντικατοπτρίζει πλήρως την ίδια τη βούλησή του γύρω από το φαινόμενο αυτό. Και η βούληση του νομοθέτη είναι «προσωρινή», όπως και τα μέτρα τα οποία λαμβάνει. Γιατί το ζήτημα του υπερπληθυσμού των φυλακών δεν είναι ένα ζήτημα ποσοτικό ή αριθμητικό. Είναι πρωτίστως ένα ζήτημα του τί είναι έγκλημα και τί είναι ποινή. Ποιά ανθρώπινη συμπεριφορά θέλει μία Πολιτεία να αναγάγει σε αξιόποινη πράξη, να τη διατηρήσει ως τέτοια ή να την αναβαθμίσει (από πταίσμα σε πλημμέλημα, από πλημμέλημα σε κακούργημα), για ποιό λόγο και με ποιό σκοπό; Ποιά ποινή αντιστοιχεί σε ποιά πράξη, για ποιό λόγο και με ποιό σκοπό; Αυτά είναι τα μαθηματικά του ποινικού δικαίου στα οποία η κάθε εξουσία δίνει τις δικές της απαντήσεις ανάλογα με τα συμφέροντα που θέλει να διαφυλάξει.
 
 
Δεν μπορεί να υπάρξει συζήτηση για το ζήτημα των φυλακών χωρίς ταυτόχρονα να μιλήσουμε για ναρκωτικά, προσωρινή κράτηση, αλλοδαπούς. Είναι αδιανόητο μία Πολιτεία να ψηφίζει διαρκώς νομοθετήματα για αποσυμφόρηση και επί δύο χρόνια να μην ψηφίζει το ν/σ για τα ναρκωτικά, όχι απλώς επειδή μπορεί να αδειάσει τις φυλακές, αλλά και επειδή φέρει μία άλλη κουλτούρα προσέγγισης του εξαρτημένου, με πρόταξη στη θεραπεία. Τα ναρκωτικά θα μπορούσαν να γίνουν το παράδειγμα –με την επιστημονική έννοια- ώστε επιτέλους να μιλήσουμε για το σωφρονισμό, τον εγκλεισμό, τις εναλλακτικές ποινές.
 
Στην Ελλάδα της μετανάστευσης, στην Ευρώπη της μετανάστευσης, η πρακτική του εγκλεισμού αντί να συρρικνώνεται, διαρκώς διευρύνεται, αποσυνδεόμενη από το έγκλημα και καταλαμβάνοντας νέα τμήματα πληθυσμού, τους μετανάστες. Κατ΄αυτόν τον τρόπο, διαπιστώνεται ένα φαινόμενο ιστορικής παλινδρόμησης και μία «αναγέννηση» της φυλακής: στον 21ο αιώνα, η φυλάκιση και η διοικητική κράτηση ως εργαλεία πειθαρχίας και καταστολής θυμίζουν όλο και περισσότερο τα ολλανδικά «ιδρύματα εργασίας» των αρχών του 17ου αιώνα, όπου συνωθούνταν φτωχοί, επαίτες και απόκληροι εγκληματίες και μη.
 
Η πρόταξη της αντεγκληματικής πολιτικής,  η παρακμή των ιδεών της ειδικής πρόληψης και επανένταξης, η επένδυση της ποινής με στόχους διασφάλισης της κοινωνικής συνοχής ή καταπολέμησης του αισθήματος ανασφάλειας των πολιτών και η αποσιώπηση των εγγυητικών λειτουργιών της ποινής[3] δημιουργούν ένα αφόρητο τοπίο το οποίο μας καταλαμβάνει όλους. Γιατί, θα ήταν εξαιρετικά αφελές να θεωρεί κάποιος ότι η εξαθλίωση των «μέσα» δεν είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ανεργία και την οικονομική υποβάθμιση των «έξω». Όπως, θα ήταν αφελές να θεωρεί κάποιος ότι ένας κράτος που προσπαθεί να γίνει φρικιαστικό για το μετανάστη, θα είναι παράδεισος για το γηγενή.

*Ερχόμενο ΚΡΙΣΗ-ΜΟ σεμινάριο της Πρωτοβουλίας για την Υπεράσπιση της Κοινωνίας και της Δημοκρατίας. Την  Τρίτη 12 Φεβρουαρίου στις 19.15, στο αμφιθέατρο «Αντώνης Τρίτσης» του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αθηναίων, Ακαδημίας 50.
Ο ΣΩΦΡΟΝΙΣΜΟΣ ΣΕ ΚΡΙΣΗ
Εισηγήσεις: Σοφία Βιδάλη-Νίκος Κουλούρης (δπθ),  Νίκος Παρασκευόπουλος (ΑΠΘ)
Συντονισμός: Κλειώ Παπαπαντολέων, (δικηγόρος, Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου)

[1] Karl Krohne σε: Εβγκένι Πασουκάνις, Μαρξισμός και Δίκαιο, εκδ. Οδυσσέας, σελ. 184.

[2] Εβγκένι Πασουκάνις, ό.π. σελ. 184.

[3] Αναλυτικά για το θέματα αυτά Νίκος Παρασκευόπουλος, Η συγκρουσιακή ποινή (εικόνες, θεωρίες, πράγματα) σε: Εικόνες Φυλακής, Εισαγωγή-Επιμέλεια Αφροδίτη Κουκουτσάκη, εκδ. Πατάκη 2006, σελ. 39-62.