Φαίνεται ότι δεν υπάρχει ανθρώπινη σκέψη τόσο πρωτόγονη ώστε να μην επιδρά πια στον δικό μας τρόπο σκέψης, ούτε τόσο αρχαία ώστε να έχει χάσει κάθε σύνδεσμο με την ζωή μας, έγραψε ένας από τους πρωτοπόρους της κοινωνικής ανθρωπολογίας, ο Ε.Μπ. Ταίηλορ.

Ο μετανεωτερικός λόγος καμώνεται πως είναι δημιούργημα εξελιγμένων συνειδήσεων κι όμως στο βάθος επιβιώνουν μέσα του τα πιο βαθιά κατάλοιπα ανορθολογισμού. Υπάρχει π.χ. μια βασική αντίθεση (στην πραγματικότητα όχι αντίθεση αλλά επιλογή) όσον αφορά την αντιμετώπιση των προσφύγων από την κεντρική πολιτική ρητορική της Ευρώπης.

Από την μια υπάρχει ένας βαθιά πολιτικός τρόπος προσέγγισης των αιτιών με εντελώς απολίτικη επιφανειακά εκφορά, που φτάνει στην καλύτερη περίπτωση στην υπενθύμιση πως “εκεί” υπάρχει εμφύλιος. Υπενθύμιση  που συνοδεύεται από μηδενική αναφορά στα αίτια και στις ευθύνες των χωρών που στέκουν κατά τα άλλα “έκπληκτες” μπροστά στα κύματα των προσφύγων. Από την άλλη όμως φαίνεται να μην είναι μόνο αμιγώς πολιτικοί οι λόγοι που κάνουν την Ευρώπη να κάνει πως αγνοεί πως η αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση αφορά τα αίτια κι όχι το σύμπτωμα, δηλαδή τα κύματα των ανθρώπων που αυτά τα αίτια αφήνουν ως ικέτες στα πόδια της… Υπάρχει μια πολιτισμική κατά βάση νοοτροπία που έρχεται από τα βάθη του χρόνου, μπαίνοντας ως χρήσιμο “δάνειο” στην πολιτική, χρεώνοντας στον αλλότριο τα ξωτικά κάθε σκοτεινού δάσους, “μια νοοτροπία που καλλιεργεί τις αρετές του εθνοκεντρισμού, και που παρουσιάζει την απέχθεια προς τους ξένους ως ρεαλιστική και χωρίς συναισθηματισμούς αντίληψη του κοινού νου, αποδίδοντας στον εαυτό της όλες τις αρετές του πολιτισμού στον οποίον ανήκει. Είναι μια νοοτροπία που δεν παραδέχεται την ξένη εμπειρία αλλά την κρίνει με πλήρη περιφρόνηση (Γκ. Λίενχαρντ, 1999, σελ 69). 

Το 1860, ακόμη και μετά τον διαφωτισμό δηλαδή, ο σερ Τσαρλς Άντερλει συνόψισε  αυτήν την νοοτροπία σε μια ομιλία του ως εξής: Μιλάτε για βελτίωση του είδους. Αφού η φυλή που αντιπροσωπεύουμε εμείς, άνδρες και γυναίκες, η παλιά Αγγλοσαξωνική φυλή, είναι η καλύτερη σε ολόκληρο τον κόσμο… η απουσία ενός αποχαυνωτικού κλίματος, πολύ ασυννέφιαστων ουρανών και μιας υπρβοκλικά πλούσιας φύσης, δημιούργησαν μια τόσο δυναμική φυλή ανθρώπων και μας έκαναν τόσο ανώτερους από όλον τον κόσμο.

Ανθρωπιστές καλλιτέχνες και επιστήμονες όπως ο Μάθιου Άρνολντ στο περίφημο βιβλίο του η Λειτουργία της Κριτικής ή ο Φράντς Μπόας που έκανε πραγματικές μελέτες πεδίου με τους “ιθαγενείς”, τους “άλλους”, αποδεικνύοντας πόσο διαφορετικά και πόσο πιο πολύπλοκα ήταν τα πράγματα από τα βολικά στερεότυπα, στρεφόταν ενάντια σ’ αυτήν την υπερβολική αυτοικανοποίηση της Δύσης. Μιας Δύσης που στο βάθος επέλεγε (κι έπειθε τον εαυτό της γι’ αυτό) να παρουσιάσει τους “άλλους” όχι ως διαφορετικούς αλλά ως νοητικά και πολιτιστικά κατώτερους, ώστε μέσα από την παγιοποίηση τους ως ανίκανων να πάρουν στα χέρια τους την ζωή τους και την ζωή των χωρών τους, να νομιμοποιηθεί κάθε οικονομικός, πολιτιστικός, κι εξ ορισμού γεωστρατηγικός παρμβατισμός, που μας συστηνόταν κάποτε (πριν αρχίσει να γραφικοποιείται και να υποχωρεί στις κυρίαρχες αναλύσεις η λέξη) ως ιμπεριαλισμός.

Βέβαια, σε μια περίπλοκη αντστροφή που δεν έχει αξιολογηθεί ακόμη ούτε όπως ούτε όσο θα έπρεπε, παιδί της ίδιας νοοτροπίας δείχνει να είναι και η δήθεν υπερπολιτική προσέγγιση ενός δίχως όρους, κατ’ ουσίαν αντιπνευματικού, “θρησκευτικού”, ανθρωπισμού. “Ανθρωπισμού” που δεν απαιτεί από τους “άλλους” να δομηθούν οι ίδιοι ως πολιτικά υποκείμενα αντιμετωπίζοντας (στον βαθμό που τους αναλογεί φυσικά, δίχως να υπερκαλύπτει αυτή η απαίτηση την μεγάλη εικόνα) πολιτικά τα προβλήματα τους και τις ευθύνες των δικών τους θρησκευτικών και πολιτικών ηγεσιών, αλλά τους αντιμετωπίζει ως κατ’ ουσίαν ανήλικους, μονίμως αθώους αναξιοπαθούντες, που χρήζουν σωτηρία από μας τους δυνατότερους αλληλέγγυους.

Εκ Θεού κι εκ Διαβόλου

Η Ευρώπη όμως που υποτιμά την ανθρώπινη υπόσταση των προσφύγων και προτιμά να τους βλέπει όλους σαν μια γενικευμένη απειλή, ουσιαστικά μετακινείται από το εθνικό (ή αντεθνικό) φαντασιακό του πολιτικού λόγου στο πολιτιστικό φαντασιακό της λογο-τεχνίας. Οι “πολιτισμένοι” δεν φαντασιώνουν το τίμημα του πολιτισμού τους στους “άλλους”, δεν σκέφτονται το μέγεθος του εξαγορασμού. Είναι εντελώς χαρακτηριστικό ότι ένα πολυπαραγοντικό έτσι κι αλλιώς φαινόμενο όπως αυτό της μετανάστευσης αντιμετωπίζεται από πολλούς ως αποτέλεσμα είτε παρθενογέννεσης, είτε “πολιτιστικού φθόνου”.

Ουσιαστικά δηλαδή ένα κύμα ανθρώπων που έρχεται κατά πάνω μας δημιουργημένο “εκ Διαβόλου”. Όμως όταν οι ροές ήταν αντίστροφες, το επιχείρημα δεν ήταν ο φθόνος, ήταν ο “εκ Θεού” εκπολιτισμός ανθρώπων που δεν μας φθονούσαν. Όπως η Βεντουρά αναφέρει: «οι μεταναστεύσεις των Ευρωπαίων και η συνολικότερη διείσδυση τους σε άλλα μέρη του πλανήτη, με τις ποικίλες μορφές που πήρε –αποικιοκρατία,  οικονομική και πολιτική εξάρτηση ή πολιτισμική επιρροή- προκάλεσαν με τη σειρά τους εκτεταμένες μετακινήσεις πληθυσμών των άλλων ηπείρων. Από το 1500 κι ύστερα, περίπου 75 εκατομμύρια Ευρωπαίοι εγκαταστάθηκαν –με τη δύναμη των τεχνολογικά αρτιότερων όπλων τους τις περισσότερες φορές- στις άλλες ηπείρους (Βεντουρά, 2006, σελ. 83).

Όμως τα “κρυφά αίτια”, προσαρμοσμένα στο πλαίσιο και στην εποχή, υπάρχουν πάντοτε. “Είμαστε εδώ γιατί είσαστε εκεί” (Hoerder, 2002), απάντησαν οι μετανάστες που έβρισκαν, δεκαετίες πριν, “απάγκιο” στην Ευρώπη. Απάντηση που θα μπορούσε να δοθεί και σήμερα απέναντι σε μια Ήπειρο που τυφλωμένη κάνει (ενάντια σε άλλους ανθρώπους κι άλλους τόπους) λάθη όμοια με αυτά που στοίχησαν και στην ίδια στο παρελθόν. Απάντηση που δεν μπορεί όμως να αποτελέσει από την άλλη φενάκη, αφού (σε μια ραγδαία εξελισσόμενη και πολύπλοκη πραγματικότητα που απαιτεί από ντόπιους και πρόσφυγες το παλιό και κλασσικό: να σκέφτεσαι παγκόσμια μα να δρας και τοπικά, όπου κι αν αυτό το τοπικά είναι), καλό θα είναι όλες οι “απαντήσεις” δεξιάς κι αριστεράς, Ανατολής και Δύσης, να θυμούνται πως “η αυτοκριτική του Λόγου είναι η πιο γνήσια ηθική του”…

* Στην υπέροχη οικογένεια προσφύγων που επειδή δεν ήθελε να έρθει με άδεια χέρια σπίτι έφερε τις  κονσέρβες τόνου που τους δίνουν για φαγητό, θυμίζοντας μου τον βαθύ, αντιϋλικό πολιτισμό μιας Ανατολής που πρέπει να ξαναβρεί τον εαυτό της ή μάλλον αυτήν την πλευρά του εαυτού της….