Με αφορμή την γέννηση του Καρλ Μαρξ (5 Μαΐου 1818) και ζώντας στην εποχή της οικονομικής καπιταλιστικής κρίσης, η αλλοτρίωση και ο αλλοτριωμένος εργαζόμενος αποκτούν ιδιαίτερη σημασία. Η αλλοτρίωση αναλύθηκε στα «Οικονομικά-Φιλοσοφικά Χειρόγραφα», στο «Grundrisse» και στο «Κεφάλαιο» και οδηγεί στην ύπαρξη υπερβολικού ελέγχου στον εργασιακό χώρο· ο δε αλλοτριωμένος άνθρωπος είναι παραγκωνισμένος, αδυνατώντας ν’ αποδράσει από ένα ιδιόμορφο και καταπιεστικό περιβάλλον εργασίας, το οποίο του επιβάλλεται παρά τη θέλησή του. Μετατρέπεται σ’ ένα αποκτηνωμένο ον, ανήμπορος ν’ αντιδράσει (όπως οι άνθρωποι Yahoo στο μυθιστόρημα του Σουίφτ «Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ»).

Η αλλοτρίωση αφορά στην αποξένωση του ανθρώπου (παρουσιάσθηκε εντυπωσιακά από τον Τσάπλιν στους «Μοντέρνους Καιρούς»), στην αποξένωση από το αποτέλεσμα της εργασίας του και στην αποξένωση από την εργασία αυτή καθεαυτή. Η εργασία αποκτά καταναγκαστικό χαρακτήρα, ο οποίος εντείνεται από την άσκηση του ελέγχου και την όλο και μεγαλύτερη εξάρτηση του ανθρώπου από αυτήν, για να διασφαλίσει τον βιοπορισμό του. Ο εργαζόμενος αναπτύσσει αισθήματα μοναξιάς, κενότητας, αδιαφορίας, άγχους και απογοήτευσης για τη ζωή (όπως οι φιγούρες του Κάφκα στη «Δίκη» ή του Μπέκετ στο «Περιμένοντας τον Γκοντό»). Το αίσθημα της αλλοτρίωσης είναι: αντικειμενικό (οι εργαζόμενοι δεν έχουν μέσα για τη συντήρησή τους) και υποκειμενικό (η φτωχοποίηση αφορά στο σύνολο της προσωπικότητας, οδηγώντας στην υλική, πνευματική και ψυχική φτώχεια).

Η αλλοτρίωση σχετίζεται με την αδυναμία του ανθρώπου να ικανοποιήσει τις ανώτερές του ανάγκες, ειδικά αυτήν της αυτοπραγμάτωσης. Χαρακτηριστικά ο Μαρξ ανέφερε ότι «η εργασία είναι εξωτερική στον εργάτη, δεν ανήκει στην ουσία του. Επομένως στην εργασία δεν αυτοπραγματώνεται αλλά αυτοκαταλύεται, δεν αισθάνεται ευχάριστα αλλά δυστυχισμένος, δεν αναπτύσσει ελεύθερη σωματική και πνευματική δραστηριότητα αλλά απονεκρώνει το πνεύμα του και ερειπώνει το σώμα του… μέσα στην εργασία ο εργάτης δεν ανήκει στον εαυτό του αλλά σε κάποιον άλλο»). Η αδυναμία δεν οφείλεται σε προβλήματα της προσωπικότητας (δεν έχει ενδογενή χαρακτήρα), αλλά στους περιορισμούς που θέτει η φύση και η λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος (εξωγενείς παράγοντες).

Ο Μαρξ «υιοθετείται» από τους κλασικούς ψυχολόγους της ανθρώπινης συμπεριφοράς ΜακΓκρέγκορ και Μάσλοου, οι οποίοι επιδίωξαν να καθορίσουν βέλτιστους τρόπους παρακίνησης του εργαζομένου, ώστε να επιτευχθεί μέγιστη εργασιακή απόδοση, το αποτέλεσμα της οποίας το καρπώνεται το αφεντικό. Η αλλοτρίωση υφίσταται στο ότι αναπτύσσεται ως αποτέλεσμα μιας μεγάλης έμφασης στην ηθική της εργασίας και στις εργασιακές αξίες. Ο άνθρωπος θεωρείται αλλοτριωμένος ως υποκείμενο μιας ιδεολογίας της εργασίας που απαιτεί από αυτόν αφοσίωση. Η καπιταλιστική ηθική της εργασίας, ενταγμένη στα προτεσταντικά κηρύγματα, αναδεικνύει τον καταναγκασμό, την επιβολή και την πειθαρχία· συνθήκες που οδηγούν στην αλλοτρίωση. Οι όποιες αντιλήψεις για τη ιδιαίτερη θέση της εργασίας στη ζωή του ανθρώπου και της σημαντικότητας της ικανοποίησης των αναγκών, υποστηρίζονται για να πείσουν οι εξουσιαστές τους εξουσιαζόμενους να εργασθούν με διπλό απώτερο σκοπό: να ικανοποιηθούν οι οικονομικοί στόχοι και οι επιδιώξεις των πρώτων και αυτή η απαίτησή τους να νομιμοποιείται και να δικαιολογείται. Η σημαντικότητα της εργασίας καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τα διαμορφούμενα πρότυπα και την κυρίαρχη ιδεολογία, που «μεταβιβάζονται» και αφομοιώνονται από τα συλλογικά υποκείμενα, μέσα από τα επίσημα κανάλια της πληροφόρησης, με τη βοήθεια που τους παρέχεται από τους εκπαιδευτικούς θεσμούς. Κατ’ αυτό τον τρόπο, είμαστε όλοι πεισμένοι ότι με περισσότερη εργασία κατακτούμε τους στόχους της ζωής μας και αυτή αποκτά νόημα.

Ο Μπλάουνερ διέκρινε τέσσερις μορφές αλλοτρίωσης, διαφορετικές από εργαζόμενο σε εργαζόμενο: (α) το αίσθημα αδυναμίας ή επηρεασμού της εργασιακής κατάστασης, (β) την έλλειψη έννοιας για την εργασία, (γ) το αίσθημα κοινωνικής αποξένωσης και μη ένταξης στην εργασιακή ομάδα και (δ) την αυτοαπομόνωση. Επιστρέφοντας στον Μαρξ διαπιστώνουμε ότι από τη δική του εποχή από τη δική του εποχή, είχε επισημάνει ότι «κανένας άλλος δεν μαστίζεται τόσο δεινά όσο η εργατική τάξη όταν η κοινωνία βρίσκεται σε παρακμή». Και μια κοινωνία είναι σε παρακμή όταν βρίσκεται σε κρίση, πρωτίστως σε οικονομική κρίση και κατ’ επέκταση κοινωνική, αξιακή και ανθρωπιστική κρίση. Η ελληνική κοινωνία βρισκόμενη εδώ και πέντε χρόνια σε κρίση με έντονα υφεσιακά στοιχεία και αυξανόμενες κοινωνικές αποκλίσεις και ταξικές αντιθέσεις, διαπιστώνεται ότι η αλλοτρίωση εμφανίζει συλλογική και γενικευμένη έκφραση. Παύει να είναι ατομικά αντιληπτή και να βιώνεται ιδιωτικά, αλλά εμφανίζεται μέσα από τη σκληρή εκμετάλλευση, την εξαθλίωση και την τρομοκράτηση των εργαζόμενων. Η αλλοτρίωση σε συνθήκες καπιταλιστικής κρίσης αποκτά εκείνα τα στοιχεία που είχε καταγράψει ο Μαρξ, επαληθεύοντας και επαυξάνοντας τις αναλύσεις και συμπεράσματά του. Η οικονομική κρίση μεγεθύνει την αλλοτρίωση των εργαζομένων και την εντάσσει στο κοινωνικό πεδίο, ως ένα ακόμα κοινωνικό πρόβλημα. Ένα κοινωνικό πρόβλημα που με έντεχνο τρόπο «μεταφέρεται» στην ιδιωτική ζωή των ανθρώπων και λαμβάνει ονόματα όπως κατάθλιψη, άγχος, αγοραφοβία, στέρηση, επαγγελματική εξουθένωση, αποπροσωποποίηση. Κι όμως, η αλλοτρίωση είναι και η καπιταλιστική κρίση είναι που την εντείνει.
 
Μπορείτε να συμμετάσχετε ανώνυμα σε μια κοινωνική έρευνα για την εργασιακή ικανοποίηση, τη δέσμευση από την εργασία, την εργασιακή εξουθένωση και τους προσανατολισμούς ζωής. Πατήστε εδώ.

* Ο Γιάννης Μάρκοβιτς κατέχει διδακτορικό δίπλωμα στο μάνατζμεντ (Aston Business School, Βρετανία) και είναι οικονομικός επιθεωρητής στο Υπουργείο Οικονομικών