Το Tvxs.gr προδημοσιεύει το άρθρο της Αθηνάς Σκουλαρίκη, Επίκουρης καθηγήτριας στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, «Η Συμφωνία των Πρεσπών στα ΜΜΕ (2019-2021): Πολιτική και εθνική προκατάληψη», το οποίο περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #5 – Κυβερνητικός λόγος & ΜΜΕ: Φάσεις & αντιφάσεις» που θα δημοσιεύσει αύριο η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ στο www.enainstitute.org:

Η Συμφωνία των Πρεσπών στα ΜΜΕ (2019-2021): Πολιτική και εθνική προκατάληψη

Το τοπίο της ενημέρωσης τα τελευταία χρόνια πάσχει από μια διπλή στρέβλωση: Πρώτον, στα τηλεοπτικά Μέσα επικρατεί πλήρης μονομέρεια υπέρ της Νέας Δημοκρατίας, καθώς, τόσο η δημόσια ΕΡΤ, όσο και όλα τα εθνικής εμβέλειας ιδιωτικά κανάλια, ακολουθούν φιλοκυβερνητική γραμμή∙ δεύτερον, η χαμηλή αναγνωσιμότητα των εφημερίδων έχει μειώσει εκ των πραγμάτων τον πλουραλισμό της ενημέρωσης.

Κατά συνέπεια, η πολυφωνία εντοπίζεται μόνο στο διαδίκτυο, όπου η κριτική στην κυβερνητική πολιτική εκφράζεται σε λίγες ειδησεογραφικές ιστοσελίδες και κυρίως στα social media, δηλαδή στα σχόλια των χρηστών και στις αναρτήσεις πολιτικών, δημοσιογράφων, διανοούμενων και άλλων προσώπων με δημόσιο ρόλο ή αναγνωρισιμότητα.

Η περιορισμένη πολυφωνία γίνεται ακόμη πιο προφανής στα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής και δη στα λεγόμενα «εθνικά θέματα» (Πλειός και Φραγκονικολόπουλος, 2010), καθώς και στο ζήτημα της μετανάστευσης. Σε αυτά τα θέματα, η κυβέρνηση, με τη στήριξη των κυρίαρχων ΜΜΕ, ορίζει την ατζέντα και την επίσημη «γραμμή», η αντιπολιτευτική κριτική έχει περιορισμένη απήχηση, ενώ η έλλειψη εξειδικευμένης γνώσης δυσκολεύει τη διαμόρφωση ανεξάρτητης άποψης από το γενικό κοινό. 

Στο σύντομο αυτό σημείωμα, θα εστιάσω στις ειδήσεις και στα δημοσιεύματα σχετικά με τη Συμφωνία των Πρεσπών μετά την ανάληψη της κυβέρνησης από τη ΝΔ, τον Ιούλιο του 2019. Ανατρέχοντας στο σχετικό υλικό των τελευταίων δυόμιση χρόνων, διαπιστώνει κανείς τρία βασικά θέματα, τα οποία αναδεικνύουν πόσο μονομερής υπήρξε η ενημέρωση στο ζήτημα αυτό. Αυτή η μονομέρεια δεν προκύπτει μόνο από την πολιτική θέση υπέρ ή κατά της Συμφωνίας, αλλά και από την εθνική προκατάληψη (national bias), η οποία υπερβαίνει τον προηγούμενο άξονα (Σκουλαρίκη 2007, σ. 90).

Οι θεματικές της ενημέρωσης  

α) Συνέχεια της αντιπαράθεσης για τη Συμφωνία των Πρεσπών

Μετά τη «ρεαλιστική» στροφή της ΝΔ στο θέμα της Συμφωνίας των Πρεσπών από τη στιγμή που ανέλαβε τη διακυβέρνηση τον Ιούλιο 2019, τα δημοσιεύματα σχετικά με τις εξελίξεις και τις συναντήσεις του πρωθυπουργού Κ. Μητσοτάκη και των υπουργών με την ηγεσία της Βόρειας Μακεδονίας εστίασαν σε αυτήν την αλλαγή γραμμής με δύο αντιτιθέμενες αναγνώσεις: Από τη μία, τα φιλοκυβερνητικά Μέσα προσπάθησαν να δικαιολογήσουν τον σεβασμό στη Συμφωνία, παρά τη σφοδρή προεκλογική καμπάνια της ΝΔ εναντίον της υπογραφής και κύρωσής της, αναπαράγοντας τα επίσημα επιχειρήματα για τη «συνέχεια του κράτους» και τη «μη αναθεώρηση των συνθηκών». Έτσι, οι καταγγελίες περί «προδοσίας» αποσύρθηκαν και η κεντρική γραμμή άμυνας έγινε «η πιστή τήρηση της Συμφωνίας» και η στήριξη της ευρωπαϊκής πορείας της Βόρειας Μακεδονίας (Skoulariki, 2020).

Απέναντι σε αυτήν τη στροφή, η αριστερή κριτική, κυρίως από τον ΣΥΡΙΖΑ και τους αντιπολιτευόμενους δημοσιογράφους, αντέτεινε έναν λόγο που υπογράμμιζε -ενίοτε με σαρκασμό- την υποκρισία της ΝΔ και τον τρόπο που είχε χρησιμοποιήσει το Μακεδονικό ως όχημα για την ανατροπή της κυβέρνησης Τσίπρα. Υπήρξε, ωστόσο, και δεξιά/εθνικιστική κριτική στην κυβέρνηση Μητσοτάκη από εφημερίδες όπως η Δημοκρατία, η Εστία, και αρθρογράφους του «πατριωτικού» χώρου ή έντυπα της ακροδεξιάς, που κατήγγειλαν την αποδοχή της Συμφωνίας και ζητούσαν ακύρωση ή αναδιαπραγμάτευσή της. Σε αυτά, δημοσιεύονταν κατά καιρούς και εκκλήσεις οργανώσεων της διασποράς, εθνικιστικών σωματείων, προσωπικοτήτων κ.λπ., αυτών που πρωτοστατούσαν στην οργάνωση των συλλαλητηρίων του 2018-19 και που συνεχίζουν να απαιτούν την ακύρωση της Συμφωνίας.

β) Ελληνοκεντρική ανάγνωση των σχέσεων της Βόρειας Μακεδονίας με Βουλγαρία και Τουρκία

Πέραν των παραπάνω, ένα άλλο θέμα που αφορούσε τη Συμφωνία είχε αφορμή τις εξελίξεις στις διμερείς σχέσεις Ελλάδας-Βόρειας Μακεδονίας, αλλά και τις σχέσεις της Βόρειας Μακεδονίας με τη Βουλγαρία και την Τουρκία. Καθώς η Βουλγαρία πήρε τη σκυτάλη από την Ελλάδα στην άρνηση της μακεδονικής εθνικής ταυτότητας και στο βέτο στην έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της χώρας με την ΕΕ, οι γνωστοί «αδιάλλακτοι» βρήκαν ευκαιρία να επιτεθούν εκ νέου στη Συμφωνία των Πρεσπών, ισχυριζόμενοι ότι οι Βούλγαροι δείχνουν ότι η Ελλάδα δεν επέμενε όσο θα έπρεπε να πιέζει «τα Σκόπια», λες και 27 χρόνια εμπλοκής και μη αναγνώρισης δεν ήταν αρκετά, ενώ προεξοφλούσαν πως η βουλγαρική τακτική θα αποδώσει.

Τα ίδια ΜΜΕ και «αναλυτές», αλλά και φιλοκυβερνητικοί σχολιαστές, θεώρησαν ότι η συμφωνία μεταξύ Σκοπίων και Άγκυρας τον Αύγουστο 2021 ήταν η απόδειξη ότι η Συμφωνία των Πρεσπών δεν απέτρεπε τον ρόλο της Τουρκίας στην περιοχή. «Αλέξη κοίτα τι έκανες» ήταν ο πρωτοσέλιδος τίτλος της Δημοκρατίας (19/08/2021), παρότι η φερόμενη «πρόσδεση στο τουρκικό άρμα» θα ήταν απόλυτη χωρίς τη Συμφωνία των Πρεσπών.

Στη σχετική ειδησεογραφία επανέρχονται στερεότυπα περί «μουσουλμανικού τόξου στα Βαλκάνια», «περικύκλωσης της Ελλάδας», ενώ αγνοείται ότι η Βόρεια Μακεδονία δεν έχει καμία υποχρέωση να απορρίπτει την τουρκική οικονομική και αμυντική βοήθεια, παράλληλα με την ελληνική, όπως και το γεγονός ότι η αναγνωρισμένη τουρκική κοινότητα (μειονότητα) στη γειτονική χώρα αποτελεί εδώ και δεκαετίες δίαυλο συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών. Προκειμένου να καταγγελθεί η Συμφωνία των Πρεσπών, δεν έλειψαν οι παραδοξολογίες: «Τι μένει στην Ελλάδα; Μένει η προδοσία, η παραχώρηση του ονόματος, η αγγαρεία της εκπαίδευσης του στρατού των Σκοπιανών και η προστασία του εναέριου χώρου με τα αεροπλάνα της Ελλάδας. Μένει η κοροϊδία» (Sputniknews.gr, 24/08/2021).

γ) Το μονομερές πρόταγμα της «πιστής εφαρμογής της Συμφωνίας»

Το πλέον χαρακτηριστικό της μονομερούς και εθνοκεντρικής κάλυψης του Μακεδονικού και της Συμφωνίας των Πρεσπών συγκεκριμένα αφορά στην απαίτηση της κυβέρνησης και του ίδιου του Κ. Μητσοτάκη για «πιστή εφαρμογή της Συμφωνίας των Πρεσπών» εκ μέρους της Βόρειας Μακεδονίας. Η φράση αυτή επανέρχεται ως μότο σε κάθε διμερή συνάντηση και στον κυβερνητικό λόγο, θέλοντας να υπαινιχθεί πως η ΝΔ δεν θα χαριστεί στην άλλη πλευρά και ότι προστατεύει τα εθνικά συμφέροντα.

Το μότο αυτό αναπαράγεται ασχολίαστο στα περισσότερα ρεπορτάζ, ενώ τονίζεται με νόημα από τα δεξιά ΜΜΕ.
Αυτό που δεν λέγεται, δεν γράφεται και δεν αναλύεται είναι ότι η Ελλάδα οφείλει εξίσου να τηρεί πιστά την Συμφωνία των Πρεσπών. Η εφαρμογή όμως των συμφωνηθέντων από τη χώρα μας δεν είναι ούτε δεδομένη, ούτε αυτονόητη. Οι πινακίδες στους συνοριακούς νομούς συνεχίζουν να γράφουν ΠΓΔΜ αντί του νέου ονόματος, πράγμα που έχουν επισημάνει ελάχιστοι, με την κυβέρνηση να απαντάει ότι είναι θέμα της Περιφέρειας, νίπτοντας τας χείρας της. Επίσης, το γεγονός ότι η κυβέρνηση ΝΔ και το υπουργείο Εξωτερικών καθυστέρησαν έναν χρόνο να συγκροτήσουν (εκ νέου) το ελληνικό Τμήμα της Διμερούς Διεπιστημονικής Επιτροπής για θέματα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και για τα σχολικά εγχειρίδια πέρασε απαρατήρητο ή τουλάχιστον ασχολίαστο.

Το μόνο πολυσυζητημένο θέμα είναι η άρνηση της κυβέρνησης να φέρει προς ψήφιση τα τρία μνημόνια συνεργασίας με τη Βόρεια Μακεδονία, τα οποία αναμένεται να καταψηφίσουν ο Αντώνης Σαμαράς και άλλοι βουλευτές της ΝΔ. Μετά την επίσκεψή του στην Αθήνα, ο πρόεδρος της Βόρειας Μακεδονίας Στέβο Πεντάροβσκι δήλωσε: «Όταν ρώτησα για τις ελληνικές υποχρεώσεις, τη συνεργασία στον τομέα της αστυνομίας κ.λπ., τίποτα το ευαίσθητο, ο πρωθυπουργός (Μητσοτάκης) είπε ότι δεν ήθελε να ξύσει πληγές. Και η πολιτική συγκυρία αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα δεν ενδείκνυται για τέτοιου είδους καταστάσεις» (Εφημερίδα των Συντακτών, 11/10/2021). Η αντιπολίτευση και τα αριστερά ΜΜΕ καταγγέλλουν επ’ αυτού την κυβέρνηση Μητσοτάκη, ενώ τα συμπολιτευόμενα υποτιμούν το πρόβλημα. Από τις ελάχιστες εξαιρέσεις, ένα ρεπορτάζ στο Βήμα προειδοποιούσε τον περασμένο Ιούνιο ότι «τα μνημόνια αυτά ενισχύουν τον ρόλο της Ελλάδας στη Βόρεια Μακεδονία και η καθυστέρηση της κύρωσης μάλλον ανοίγει παράθυρο σε άλλους επίδοξους μνηστήρες άσκησης επιρροής, όπως η Τουρκία» (Μίχος, 2021).

Έτσι, ένα εσωτερικό ζήτημα της ΝΔ μπλοκάρει την πλήρη εφαρμογή της Συμφωνίας, χωρίς αυτό να στηλιτεύεται, όπως γίνεται με την παραμικρή καθυστέρηση ή παρασπονδία από την πλευρά των γειτόνων. Η μονόπλευρη, εθνοκεντρική προσέγγιση των δεδομένων θρέφει την προκατάληψη έναντι της Βόρειας Μακεδονίας, η οποία εγκαλείται από τα ελληνικά ΜΜΕ ως απολογούμενη, ενώ η Ελλάδα αυτονόητα έχει πάντα όλο το δίκιο με το μέρος της.

Τα παραπάνω σημεία αποτελούν μόνο λίγα ενδεικτικά παραδείγματα του πώς οικοδομείται η εθνική συναίνεση με βάση τη μονομερή ενημέρωση για ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, ασφάλειας και εθνικής ταυτότητας. Δυστυχώς το πεδίο όπου τέμνεται το εθνικό συμφέρον με την εθνική προκατάληψη έχει αποδειχθεί το πλέον πρόσφορο για παραπληροφόρηση.

Ενδεικτικές παραπομπές:

• Μίχος, Π. (2021) ‘Οι Πρέσπες διχάζουν ακόμη Αθήνα και Σκόπια’, Το Βήμα, 28/06.
• Πλειός, Γ. και Φραγκονικολόπουλος, Χρ. (2010) Τα “εθνικά θέματα” στη δίνη των ΜΜΕ. Το Μακεδονικό, οι Ελληνοτουρκικές Σχέσεις και το Κυπριακό στην τηλεόραση και τον Τύπο. Αθήνα: Σιδέρης.
• Σκουλαρίκη, Α. (2007) ‘Ο δημόσιος λόγος για το έθνος με αφορμή το Μακεδονικό (1991-1995): Πλαίσιο, αναπαραστάσεις και ΜΜΕ’ στο Κοντοχρήστου, Μ. (επιμ.), Ταυτότητα και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας στη σύγχρονη Ελλάδα, Αθήνα: Παπαζήσης, σελ. 61-103.Skoulariki, A. (2020) ‘Political Polarisation in Greece: The Prespa Agreement, Left/Right Antagonism and the Nationalism/Populism Nexus’, South European Society and Politics 25(3-4), σελ. 411-439. DOI: 10.1080/13608746.2020.1932020