Σε προηγούμενό μας άρθρο με τίτλο: Τι περιμένουμε δεν υπάρχουν σωτήρες, τονίζαμε ότι δε μας μένει τίποτα άλλο σε αυτή την χώρα, από το να αναζητήσουμε ριζοσπαστικές λύσεις για το ξεπέρασμα του ελληνικού καπιταλισμού-του «ναυαγού» της καπιταλιστικής ανάπτυξης-και τη μετάβαση σε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, που «δεν μπορεί παρά να έχει ως ανώτατη αρχή την έννοια της άμεσης/συμβουλιακής/ κοινωνικής δημοκρατίας». 

Ads

Παρακάτω περιγράφουμε τα χαρακτηριστικά της οικονομίας μιας τέτοιας μετάβασης – στοιχεία της έχουν ήδη δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια της κρίσης και των μνημονίων- και του ανθρωπολογικού τύπου που καλείται να υλοποιήσει αυτή τη μετάβαση.  

1. Τα χαρακτηριστικά της τοπικοποιημένης κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας

Μέχρι τώρα η αναπτυγμένη καπιταλιστική οικονομία[1] στηρίζεται σε δύο βασικούς τομείς. 1) Στον κρατικό τομέα με τη μορφή του «κράτους επιχειρηματία»-που στη φάση της επικράτησης του νεοφιλελευθερισμού υποχωρεί υπέρ της ιδιωτικοποίησης των επιχειρηματικών του δραστηριοτήτων-ή τη μορφή του «κράτους πρόνοιας»-που και αυτό υποχωρεί είτε αυτοκαταργώντας τον εαυτό του είτε ιδιωτικοποιώντας τις κοινωνικές υπηρεσίες. 2)Στον ιδιωτικό τομέα με τον εταιρικό τρόπο του «επιχειρείν». Αυτός ο τομέας έχει διογκωθεί τόσο που στη φάση της παγκοσμιοποίησης έχουμε σαν αποτέλεσμα  147 μεγάλες εταιρείες να ελέγχουν το 40% της παγκόσμιας οικονομίας, ενώ οι 1318 (στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και οι 147) το 80% (Μελέτη από το  Ελβετικό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης)

Ads

Υπάρχει όμως και ένας τρίτος τομέας- μεταξύ του κρατικού και του ιδιωτικού – που έχει αναπτυχθεί σήμερα, και τον συναντούμε με πολλά ονόματα: κοινωνική οικονομία, αλληλέγγυα οικονομία, συνεργατική οικονομία, ηθική οικονομία, τρίτος τομέας, λαϊκή οικονομία, κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία κ.α. Η φαινομενική σύγχυση γύρω από τον ορισμό, προκύπτει κυρίως γιατί αντανακλά μια έντονη εσωτερική διαμάχη για τη νοηματοδότηση και την εξέλιξη του φαινομένου. Σε αυτή την εξέλιξη συμμετέχει και δρα ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών και πολιτικών υποκείμενων, από μικρές ομάδες γειτονιάς και κοινωνικά κινήματα μέχρι συνεταιρισμοί, πολυμετοχικές επιχειρήσεις και συνεταιριστικοί πιστωτικοί οργανισμοί[2]. Ως αποτέλεσμα, ενώ οι λόγοι που αρθρώνονται και οι πρακτικές που υιοθετούνται κάποιες φορές συγκλίνουν, συχνά αποδεικνύονται ασύμβατοι, ακόμη και αντιθετικοί, οδηγώντας σε αποκλίνοντα μονοπάτια.

Στον ελλαδικό χώρο, έχουν επικρατήσει δύο βασικά όροι: είτε ο θεσμικός –στα πλαίσια της ΕΕ-όρος «κοινωνική οικονομία», είτε ο όρος «αλληλέγγυα συνεργατική οικονομία» από μια πληθώρα πρωτοβουλιών βάσης. Το θέμα δεν είναι δεδομένο και αντικειμενικό. Πρόκειται για όρους και πρακτικές υπό διαμόρφωση και το σημαντικό είναι να περιγράψουμε ποια χαρακτηριστικά θέλουμε να πάρει αυτή η οικονομία, ώστε να γίνει και η οικονομία μετάβασης προς την άμεση δημοκρατία.

Καταρχήν καλύτερα είναι να δεχθούμε τον συμπτυγμένο όρο «κοινωνική, συνεργατική και αλληλέγγυα οικονομία». Αυτός συνδυάζει και τα δύο κύρια ρεύματα πρακτικής που υπάρχουν: της συμπληρωματικότητας ως προς την καπιταλιστική οικονομία και της υπέρβασής της με τη δυναμική που εμπεριέχει ο όρος της ουσιαστικής κοινωνικής αλληλεγγύης (όχι με τα χαρακτηριστικά της «φιλανθρωπίας» βέβαια που προσπαθούν να της δώσουν καθεστωτικοί μηχανισμοί)

Πεδίο οικονομικής δράσης:

  • «αποκατάσταση ζημιών» και υπηρεσίες πρόνοιας,

  • διατροφή – διακίνησή της,

  • εφοδιασμός σε νερό και ενέργεια,

  • διαχείριση δασών και θάλασσας,

  • διαχείριση σκουπιδιών-αποβλήτων ,

  • μετακίνηση-μεταφορές, 

  • ραδιο-τηλε-συχνότητες,

  • παραγωγή και μετάδοση γνώσης-ήπια τεχνολογία-εκπαίδευση, υγεία κ.λπ,

  • αλλά και το σύνολο της οικονομικής ζωής, χρηματικής ή μη (π.χ. πίστωση).

Χαρακτηριστικά της:

  • Αρχική διασύνδεση με  αγορά, αλλά προτεραιότητα στη σταδιακή αποσύνδεση – ανάπτυξη εναλλακτικών διασυνδέσεων με κατανάλωση.

  • Ποικίλη κλίμακα και εσωτερική οργάνωση. Επιθυμητό το μικρό έως μεσαίο μέγεθος μονάδων. Αποφεύγεται: η μεγάλη κλίμακα  καθώς και η κάθετη οργάνωση.

  • Μορφή επιχείρησης: κοινωνικής βάσης (πολυμετοχική) ή συνεταιριστική ή συνεργατική.

  • Έμφαση στην τοπικότητα, στη συμμετοχική και δημοκρατική λειτουργία.

  • Απόρριψη «μεγιστοποίησης» κέρδους. Μέτρο επιτυχίας η συμβολή στη συλλογική-κοινωνική ευημερία-ευζωία

  • Συνέργειες -διασύνδεση μονάδων, φορέων, δικτύων και  κοινωνικών κινημάτων.

  • Διαφάνεια των στόχων- κοινωνικοπολιτική κριτική τους

  • Κοινωνική αναγκαιότητα οικονομικών δραστηριοτήτων (οικονομία αναγκών) με κοινωνική ασφάλεια και υπευθυνότητα

  • Πλεονάσματα για κοινωνικούς σκοπούς

  • «κοινωνική- κοινοτική-συλλογική» ιδιοκτησία -χρήση των μέσων παραγωγής

  • «Όποιος φροντίζει για όλους, φροντίζει και για τον εαυτό του».

  • Δημιουργική- ισότιμη εργασία με σύγκλιση χειρωνακτικής-πνευματικής και συνεργατικές σχέσεις, αυτοδιαχείριση και συν-απόφαση στους χώρους εργασίας, παιδαγωγική λειτουργία

  • Εισόδημα να δημιουργεί μόνο η εργασία! Σωστή κατανομή της αναγκαίας κοινωνικά εργασίας-χρονική μείωση της εργασίας που αντιστοιχεί στον καθένα. Εξίσωση μισθών εισοδημάτων.

  • Διαφοροποιήσεις στο εισόδημα: ηθελημένη επιπλέον εργασία. Όρια μεταξύ κατώτερης και ανώτερης αμοιβής-εισοδηματικό πλαφόν.

  • Αλληλεγγύη προς τις «επηρεαζόμενες» από την οικονομική δραστηριότητα κοινωνικές ομάδες και άλλα είδη ζωής.

  • Οικολογική βιωσιμότητα και μικρές αποστάσεις («οικονομία της εγγύτητας»).

  • Στήριξη στους τοπικούς φυσικούς παραγωγικούς πόρους και ενέργεια. Όσο γίνεται μεγαλύτερη αυτοδυναμία των περιοχών. Δίκαιες ανταλλαγές μεταξύ περιοχών.

  • Σύνδεση με τα γενικότερα χαρακτηριστικά της κοινωνίας της μετάβασης σε έναν μετακαπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό.

  • Το κοινωνικά αποδεκτό «συλλογικό- κοινωνικό όφελος», αποτέλεσμα  γενικότερης αμεσοδημοκρατικής συζήτησης και συμφωνίας (νέο κοινωνικό συμβόλαιο)

  • Ηθελημένη εξισωτική ατομική ολιγάρκεια στα πλαίσια της συλλογικής αφθονίας και της ελευθερίας, με  ανάπτυξη κουλτούρας αυτοπεριορισμού, υπευθυνότητας και συναίσθησης των ορίων.

  • Όλα τα εγχειρήματά της θα έχουν και το ρόλο του να  διαμορφώνουν και να εκπαιδεύουν τους συμμετέχοντες σε αυτά, ώστε και μέσα από αυτά να αναδεικνύεται και ο απαιτούμενος νέος ανθρωπολογικός τύπος, ο απαραίτητος για τη θέσπιση της άμεσης δημοκρατίας και της κοινωνίας της μετάβασης. Πραγματικά αυτός  ο νέος τύπος δε θα προέλθει «από το πουθενά» και ξαφνικά, αλλά θα είναι ταυτόχρονα δημιουργός και διαμορφωτής αυτών εγχειρημάτων.

2. Ο  ανθρωπολογικός τύπος της μετάβασης

Ο μετανεωτερικός άνθρωπος των καταναλωτικών κοινωνιών του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, έχει μετατραπεί σε μεγάλο βαθμό σε ένα μονοδιάστατο οικονομικό άτομο με κυρίαρχη συνείδηση του ιδιώτη-καταναλωτή. Η ιδιότητα του πολίτη έχει εκχωρηθεί στους επαγγελματίες της πολιτικής, στα πλαίσια του κομματικού συστήματος και της κοινοβουλευτικής διακυβέρνησης. Με τον όρο «ιδιώτης» εννοούμε την επικράτηση του ιδιωτικού συμφέροντος, με τον όρο «πολίτης» την επιδίωξη του γενικού συμφέροντος της «πόλεως». Έτσι το ιδιωτικό συμφέρον υπερτερεί του γενικού, ενώ το γενικό μέσω της δύναμης των ΜΜΕ ταυτίζεται με το συμφέρον της κυρίαρχης οικονομικής και πολιτικής ελίτ. Η μετατροπή του συμφέροντος του κυρίαρχου σε γενικό, στηρίχθηκε στην «εισβολή» των ΜΜΕ στον «ιδιωτικό» χώρο και δεν έχει γίνει αντιληπτό, ότι αυτό είναι μια αντίφαση σε σχέση με την κυρίαρχη αξία του «ιδιωτικού». Το κυρίαρχο πολιτικό πρόβλημα λοιπόν που υπάρχει είναι το πώς μπορούμε να συνθέσουμε τις δύο πλευρές του ατόμου-του «ιδιώτη» και του «πολίτη»-σε ένα ενιαίο «πρόσωπο». Πως μπορούμε να θέσουμε σε κίνηση την πλειοψηφία των πολιτών που παραμένει πολιτικά απαθής.

Ένας τρόπος που προτείνουμε: μικρός στην αρχή, αλλά κρίσιμος στη συνέχεια αριθμός σημερινών ανθρώπων, με τα χαρακτηριστικά των ολόπλευρων-προσώπων που έχουν απορρίψει τα επίκτητα χαρακτηριστικά του «μαζικού» ανθρώπου-καταναλωτή -ιδιώτη, να αποτελέσουν «σχολή» μέσα από το παράδειγμα και την επιλογή τους.  Να βάλουν τις βάσεις ενός κοινωνικού κινήματος που θα δημιουργεί ευνοϊκές για τον νέο ανθρωπολογικό τύπο οικονομικο-κοινωνικο-πολιτικές δομές. Μέσα από αυτές τις δομές να συναντηθούν με τις ανάγκες μεγαλύτερων κοινωνικών ομάδων, ώστε να γενικεύονται τα επιθυμητά χαρακτηριστικά των προσώπων και της ομάδας.

Το ελάχιστο που θα χρειασθεί να γίνει: να σκιαγραφήσουμε αυτόν τον νέο τύπο (όχι φυσικά να τον προσχεδιάσουμε σαν μηχανικοί ή τεχνοκράτες), και να οργανώσουμε μια πλατειά συζήτηση πάνω σε αυτό στα πλαίσια του κινήματος.  Για παράδειγμα θα έχει απορρίψει τα χαρακτηριστικά του εγωιστή, του άπληστου, του μοναχικού, νευρωτικού, αγχώδη, ανεύθυνου, φοβικού και φοβισμένου, του ανταγωνιστικού, επιθετικού, ενεργοβόρου, καριερίστα,  αμοραλιστή κ.λπ καταρχήν. Στη συνέχεια θα αποκτά κάποια άλλα χαρακτηριστικά όπως π.χ. της συμμετοχικότητας –συνέργειαςαλληλεγγύης, της αγάπης, του σεβασμού προς όλα τα είδη ζωής, της αλληλοεκτίμησης- ανεκτικότητας του διπλανού, της επιδίωξης της  ελευθερίας σκέψης και έκφρασης, της επιδίωξης της αυτοπραγμάτωσης  με ανάπτυξη όλων των εν δυνάμει δεξιοτήτων του, της επιδίωξης της οικουμενικότητας των ιδεών και της ευζωίας μέσα από τη λιτότητα και τη συλλογική αφθονία, καθώς και της ισονομίας- αυτοεκπροσώπησης, της επιδίωξης της κυριολεκτικής άμεσης δημοκρατίας  με απόκτηση της ιδιότητας του ενεργού πολίτη και συμμετοχή σε συνελευσιακές διαβουλεύσεις της κοινότητας και σε συμβούλια εκπροσώπησης σε ανώτερο επίπεδο ομοσπονδιακής οργάνωσης της κοινωνίας.

Ο ιδιαίτερος ανθρωπολογικός τύπος του «νεοέλληνα», δηλαδή της ιδιώτευσης-βολέματος, της απάθειας- «ωχαδερφισμού», της συναλλαγής-πελατιακών σχέσεων, της αλλοτρίωσης κ.λπ., θα είναι ένα επιπλέον μέρος του προβλήματος που έχουμε να επιλύσουμε. 

[1] Ακόμα και η οικονομία της Κίνας έχει ενταχθεί ομαλά στα πλαίσια της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας, παρότι μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε σαν «κρατικό καπιταλισμό».

[2] Ο τομέας αυτός από άποψη όγκου αποτελεί τη  10η οικονομία στον κόσμο (σύμφωνα με τον Παγκόσμιο  Οργανισμό εργασίας: έχει 1δισ μέλη, 100.000.000 θέσεις εργασίας, αντεπεξέρχεται καλύτερα στην κρίση: π.χ. οι 300 μεγαλύτεροι συνεταιρισμοί αύξησαν τον κύκλο εργασιών από 1,1 τρισ δολ. το 2008 σε 1,6 τρισ το 2011)