Η Μεταπολίτευση αποτελεί μια από τις πιο χρησιμοποιημένες λέξεις στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, ιδίως ύστερα από το ξέσπασμα της κρίσης. Αρχικά θα πρέπει να αναρωτηθούμε τι σημαίνει Μεταπολίτευση και αν με βάση αυτήν την προσέγγιση έλαβε χώρα στην Ελλάδα. Εφόσον δεχτούμε ότι πρόκειται για μια πολύ σοβαρή πολιτική μεταβολή και ιδίως αλλαγή του πολιτεύματος σε μια χώρα η απάντηση είναι σχετικά εύκολη. Υπήρξε Μεταπολίτευση το 1974 και η συζήτηση περατώνεται σε αυτό το σημείο, παρά τα όσα υποστηρίζει το γνωστό σύνθημα: «Η χούντα δεν τελείωσε το ’73».

Εκτός, όμως, από την πολιτειακή διάσταση σύμφωνα με την οποία η Μεταπολίτευση μπορεί να είναι είτε ένα στιγμιαίο γεγονός ή να ολοκληρώθηκε κάποια στιγμή (το 1981, 1985, το 1989-1990, αργότερα), το κρίσιμο ερώτημα σχετικά με τη Μεταπολίτευση έγκειται αλλού. Μήπως, δηλαδή, είναι χρήσιμο να αναρωτηθούμε εάν η Μεταπολίτευση θα έπρεπε να θεωρηθεί ως κάτι ευρύτερο, τι θα ήταν αυτό και ποια αποτελέσματα θα είχε για την ελληνική κοινωνία. Ενδεχομένως η Μεταπολίτευση θα έπρεπε να εκληφθεί ως ένα κοινωνικό γεγονός με κοινωνικές διαστάσεις, πλην των πολιτειακών, και να περιλαμβάνει ουσιαστικές και ριζικές αλλαγές όχι μόνο σε επίπεδο πολιτεύματος, αλλά στον κρατικό μηχανισμό και κυρίως στην ίδια την κοινωνία, τις κοινωνικές σχέσεις,αλλά και τις αντιλήψεις των ανθρώπων, να οδηγήσει με άλλα λόγια σε σημαντικές κοινωνικές εξελίξεις και μεταβολές. Υπήρξε, λοιπόν, στην ελληνική κοινωνία τέτοιου είδους Μεταπολίτευση;

Η Μεταπολίτευση, όπως κάθε κοινωνικό γεγονός, είχε θετικές και αρνητικές επιπτώσεις. Αφενός υπάρχουν εκείνοι που με κριτικό πνεύμα αναρωτιούνται: Υπήρξε καταπολέμηση της διαφθοράς τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα; Μειώθηκε η γραφειοκρατία; Καλλιεργήθηκε η αξιοκρατία και ο σεβασμός στους νόμους; Οι νόμοι σέβονταν και υπηρετούσαν το κοινό καλό ή το συμφέρον ομάδων και προσώπων; Υπήρξε ουσιώδης σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα; Έλαβε χώρα ο διαχωρισμός κράτους και εκκλησίας; Προωθήθηκε το συλλογικό συμφέρον έναντι του ατομικού; Εκτός αυτών των ερωτημάτων πολλοί είναι εκείνοι που ισχυρίζονται ότιπαράλληλα με όλα αυτά, που δεν συνέβησαν, υπήρξε άνοδος της υπερ-κατανάλωσης, του ατομικισμού και του εγωκεντρισμού. Βέβαια, κανείς δεν μπορεί να ψέξει μια κοινωνία που επιθυμεί να διαβιοί καλύτερα, αλλά αξίζει να αναρωτηθούμε αντο εορτοδάνειο του Πάσχα, απότοκο κι αυτό της Μεταπολίτευσης,αποτελούσεποιότητα ζωής.

Αφετέρου υπάρχουν εκείνοι που ισχυρίζονται ότι στη διάρκεια της Μεταπολίτευσης συνέβησαν και αρκετά θετικά στα πεδία του κοινωνικού κράτους, των ατομικών ελευθεριών ή του επιπέδου διαβίωσης επί παραδείγματι, αν και αυτά πλέον έχουν σχεδόν εξαϋλωθεί, απόδειξη ίσως του ότι δεν είχαν θεμελιωθεί σε στέρεες βάσεις. Επιπλέον, σύμφωνα με αυτή τη θετική αποτίμηση, νέες ιδέες, νέες τάσεις σε κάθε πεδίο της καθημερινής ζωής συνέβαλαν σε ένα άνοιγμα της κοινωνίας και τη μετέτρεψαν από βαθιά συντηρητική σε πλουραλιστική και προοδευτική, αν και ούτε αυτό θα πρέπει να θεωρείται δεδομένο και αυταπόδεικτο.
Τι θα συμπεραίναμε, λοιπόν; Πολλά επιτεύχθηκαν, σίγουρα, αλλά και μεγάλες ευκαιρίες χάθηκαν και αυτό κάλλιστα μπορεί να συνοψισθεί στην εξής διαπίστωση:

Χωρίς να χρειάζεται να εξιδανικεύουμε άλλες κοινωνίες και πολιτισμούς, η ελληνική κοινωνία -και συνεπώς και το ελληνικό κράτος- ποτέ δεν υπήρξε μια κοινωνία νεωτερική ή τουλάχιστον δεν έφτασε στο στοιχειώδες επίπεδο των δυτικών λεγόμενων κοινωνιών. Ιστορικά δεν γνώρισε ένα κίνημα Διαφωτισμού ή ακόμα και Μεταρρύθμισης προκειμένου να κλονιστούν τα θεμέλια της κοινωνίας και να αναδυθεί κάτι νέο, διαφορετικό και ρηξικέλευθο, και ποτέ δεν είδε την άνοδο μιας αστικής τάξης και μιας εξορθολογισμένης επιχειρηματικότητας που ξεχωρίζει το οικιακό ταμείο από εκείνο της επιχείρησης, όπως στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ψήγματα όλων αυτώνυπήρξαν, βέβαια, αλλά αποτέλεσαν απομονωμένες νησίδες. Παρά, λοιπόν, την εκπεφρασθείσα άποψη ότι «ανήκομεν εις την Δύσιν», η καθ’ ημάς Ανατολή είχε κυρίως ως πρότυπο την κοινότητα, την μικρο-κοινωνία «των δικών μας» και αυτό ήταν εμφανές και πριν τη Μεταπολίτευση. Η Μεταπολίτευση, συνεπώς, θα μπορούσε να είναι μια τέτοια ευκαιρία ουσιαστικής μεταβολής που θα μετέτρεπε την ελληνική κοινωνία σε μια κοινωνία, όπου προτάσσεται το συλλογικό συμφέρον έναντι εκείνου των μικρο-ομάδων.

Με άλλα λόγια, ίσως περισσότερο κοινωνιολογικά (F.Toinnies και M.Weber), η ελληνική κοινωνία δεν υπήρξε ποτέ κοινωνία, αλλά κοινότητα ή ίσως ορθότερα ένα συνονθύλευμα κοινοτήτων. Το θεμέλιό της υπήρξε το υποκειμενικό συμφέρον της κοινότητας που βασιζόταν στους δεσμούς αίματος, στο συναίσθημα ή στην παράδοση (τοπικές κοινότητες, οικογένεια, φίλοι, συγγενείς, τα δικά μας παιδιά) και όχι κάτι που να υπερβαίνει τα προσωπικά συμφέροντα, κάτι αντικειμενικό, βασισμένο στη λογική και θεμελιωμένο στο κοινό συμφέρον και τους κοινούς στόχους. Παρέμεινε ως κοινότητα ουσιαστικά διαιρεμένη, παρά τους όποιους ενοποιητικούς παράγοντες, εν αντιθέσει με την κοινωνία η οποία, εάν ήταν, θα παρέμενε ενωμένη ακριβώς παρά και ενάντια σε όλους τους παράγοντες διαχωρισμού. Η ελληνική κοινωνία ποτέ δεν συμφώνησε σε ένα κοινό σχέδιο για το μέλλον, σε μια κοινή πορεία, διότι ήταν αδύνατο λόγω του φατριασμού και του συντεχνιασμού, οι οποίοι κυριάρχησαν και ακόμα κυριαρχούν. Ποια συλλογική, κοινωνική προσπάθεια να γίνει και να έχει αποτέλεσμα; Που να στηριχθεί; Μήπως στο ρηθέν υπό τύπον ανεκδότου «να ψοφίσει η κατσίκα του γείτονα», δείγμα κι αυτό των κυρίαρχων αντιλήψεων;

Η Μεταπολίτευση ως κοινωνική μεταβολή, κατά συνέπεια, ενδεχομένως να ξεκίνησε με πολλές καλές προθέσεις, αλλά μάλλον έμεινε ημιτελής και ημιθανής, διότι απουσίαζαν τα ουσιώδη, δηλαδή το κίνητρο, η επιθυμία και οι κοινοί στόχοι. Η Μεταπολίτευση, η κοινωνική Μεταπολίτευση, εάν ευσταθεί ο όρος, η μετεξέλιξηδηλαδή μιας εσωστρεφούς κοινότητας σε μια εξωστρεφή κοινωνία, φαίνεται ότι κατέληξε χίμαιρα και κενή λέξη. Παρά ταύταδιατηρείται ως διακύβευμα και επιδίωξη, αλλά είναι σχεδόν αδύνατο να πραγματωθεί από εκείνους τους ανθρώπους και τις αντιλήψεις που απέτυχαν μέχρι σήμερα, 40 χρόνια μετά, να την κάνουν κτήμα τους και να τη στηρίξουν. Εάν η πολιτειακή συνέβη, η ‘νέα’ Μεταπολίτευση θα είναι κοινωνική ή δεν θα υπάρξει.
 
* Ο Αλέξανδρος Σακελλαρίου είναι Δρ. Κοινωνιολογίας μετά-διδακτορικός ερευνητής Παντείου Πανεπιστημίου

** Φωτογραφία: «Δον Κιχώτης» – Έργο του Αλέξη Κυριτσόπουλου, από τα Ενθέματα