Η απάτη ένα ιδιαίτερα σοβαρό ποινικό αδίκημα και μια κλασική μορφή οικονομικού εγκλήματος. Σύμφωνα με το άρθρο 386 παρ. 1 του Ποινικού Κώδικα, απάτη τελεί «όποιος, με σκοπό να αποκομίσει ο ίδιος ή άλλος παράνομο περιουσιακό όφελος, βλάπτει ξένη περιουσία πείθοντας κάποιον σε πράξη, παράλειψη ή ανοχή με την εν γνώσει παράσταση ψευδών γεγονότων σαν αληθινών ή την αθέμιτη απόκρυψη ή παρασιώπηση αληθινών γεγονότων».

Ads

Η απάτη συμπεριλαμβάνει την εξαπάτηση, τη σκόπιμη πρόθεση, την ένταση της επιθυμίας, τον κίνδυνο της σύλληψης, την παραβίαση της εμπιστοσύνης και την εκλογίκευση. Η μελέτη της απαιτεί κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και αναγνώριση του ρόλου του ανθρώπινου παράγοντα. Μπορεί οι εξωγενείς αντικειμενικοί παράγοντες (οικονομική κρίση, ανταλλακτικές σχέσεις, προσφορά και ζήτηση), καθώς και η απουσία ή τα ελλείμματα στην αποτελεσματικότητα των ελεγκτικών μηχανισμών, των δικονομικών συστημάτων και της νομοθεσίας να βοηθούν στην ανάπτυξή της, ο ρόλος των απατεώνων παραμένει καθοριστικός για την έκτασή της.

Το τρίγωνο πράξης της απάτης

Για τη διάπραξή της απαιτούνται τρία στοιχεία και είναι η «ευκαιρία», η «πίεση» και η «εκλογίκευση». Έτσι ερμηνεύονται τα κίνητρα, τα μέσα και η ευκαιρία. Τα κίνητρα είναι σημαντικά για την κατανόηση των οικονομικών εγκλημάτων (γιατί και πως γίνεται η απάτη), η αντιλαμβανόμενη πίεση οδηγεί τον άνθρωπο στην αξιόποινη συμπεριφορά, ενώ η εκλογίκευση είναι βασικό στοιχείο άμυνας για την εγκληματική ενέργεια. Η κατανόηση του οικονομικού εγκλήματος απαιτεί την αξιοποίηση της ψυχολογίας και την αναγνώριση των πιθανών δικαιολογιών που «σκαρφίζονται» οι δράστες για να «απαλλάξουν» τον εαυτό τους, νομικά και ηθικά, από τις ευθύνες τους και τις ενοχές που μπορεί να νιώθουν. Για παράδειγμα οι προτάσεις που λένε στοχεύουν να προσδώσουν φαινομενική νομιμότητα στην πράξη της («Αφού όλοι βρίσκουν τρόπο να βγάζουν λεφτά, γιατί να μην το κάνω κι εγώ;», «Δεν βλάπτω κανέναν, ούτε σκότωσα άνθρωπο!», «Άλλοι κάνουν χειρότερα και γλυτώνουν!», «Έβγαλα κάποια χρήματα, τι στο καλό έκανα για να τιμωρηθώ;», «Δεν ήμουν ο μόνος, κι άλλοι τα ίδια κάνουν!»).

Ads

Συμπληρωματικοί παράγοντες είναι η απληστία και ο πόθος (το κίνητρο εκδίκησης), η διάθεση για τιμωρία όποιων θεωρούνται υπαίτιοι για τα προβλήματα και τις οικονομικές τους δυσκολίες, η αντίληψη ότι δεν μπορούν να πιαστούν και τα κενά στη νομοθεσία και στον έλεγχο.

Το τρίγωνο ερμηνείας της απάτης

Με αυτό αποκαλύπτεται και αναδομείται ο τρόπος και οι μέθοδοι τέλεσης της απάτης, οι ενέργειες του απατεώνα με σκοπό να καλύψει τα ίχνη του και τα παράνομα που ωφελήθηκε από την πράξη του. Έτσι ερμηνεύεται η μέθοδος της απάτης, η απόκρυψή της και η νομιμοποίηση των παράνομων ωφελημάτων (το ξέπλυμα «βρώμικου» χρήματος).

Τι να κάνουμε με την απάτη;
 

1.     Κατ’ αρχήν, απαιτείται πολιτική βούληση που ξεκινάει από την κορυφή του κράτους και της δημόσιας διοίκησης.

2.     Πρέπει να ευθυγραμμισθούν οι δομές παροχής κινήτρων στους οργανισμούς έτσι ώστε να μην ενθαρρύνεται η διάπραξη απάτης, μέσα από συστήματα εσωτερικού ελέγχου και διαδικασίες διοίκησης αποτελεσμάτων και λογιστικής παρακολούθησης.

3.     Οι κώδικες ηθικής και δεοντολογίας να επιβραβεύουν την ορθή συμπεριφορά και να τιμωρούν την παράνομη.

4.     Να γίνονται περιοδικοί έλεγχοι υπαλλήλων και διαδικασιών μέσα από τυποποιημένα και αυτοματοποιημένα συστήματα ελέγχου.

5.     Να υπάρχει άμεση θεσμική αντίδραση σε φαινόμενα απάτης και δημοσιοποίηση των παραβατών και των παραβάσεων.

6.     Η κοινωνική εγρήγορση και η συμμετοχή των πολιτών στην αποκάλυψη κρουσμάτων και στην αποτροπή νέων είναι απαραίτητη.

7.     Η εκπαίδευση και η κατάρτιση των υπαλλήλων στην ευαισθητοποίηση για φαινόμενα απάτης μέσα από διαδραστικά σεμινάρια και μελέτες περιπτώσεων είναι αναγκαία.

8.     Τέλος, η αξιοποίηση της εμπειρίας και της τεχνογνωσίας άλλων χωρών με θετικά αποτελέσματα στην καταπολέμηση της απάτης είναι επιβεβλημένη.

 * Ο Γιάννης Μάρκοβιτς κατέχει διδακτορικό δίπλωμα στο μάνατζμεντ (Aston Business School, Βρετανία) και είναι οικονομικός επιθεωρητής στο Υπουργείο Οικονομικών.