Πρέπει καταρχάς να ομολογήσω και με σκυμμένο κεφάλι να παραδεχτώ ότι ποτέ μέχρι τώρα δεν είχα διαβάσει ολόκληρη την «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Αποσπασματικά μόνο  – στο σχολείο όπως όλοι μας – και μέχρι εκεί. Ήταν από αυτά τα θέματα που πάντα έκανα ότι ήξερα περισσότερα από ό,τι πράγματικά ήξερα, αντλώντας επιχειρήματα και κάποια αναλυτικά στοιχεία από γενικές και αόριστες γνώσεις σχετικά με τον Παπαδιαμάντη, την εποχή του η την ιδιαίτερη γλώσσα του επηρεασμένη από την σκιαθώτική τοπολαλιά. Ήταν λοιπόν μια πραγματική αποκάλυψη τώρα που επιτέλους, κάλλιο αργά παρά ποτέ, διάβασα ολόκληρη την νουβέλλα από το Α μέχρι το  – καθαρτήριο – Ω.

Έτσι είχα επιτέλους την ευκαιρία να γνωρίσω από κοντά την Φραγκογιαννού, την εμβληματική 60χρονη «γραία» που πια δεν άντεξε το γυναικείο πεπρωμένο της, την γυναικεία μοίρα της και «ψήλωσε ο νους της» οδηγώντας την στο φόνο. Στον φόνο μικρών κοριτσιών, στο ευεργετικό «καρυδόπνιγμα» που θα τα έσωζε από μια ζωή δύσκολη και βασανιστική. «Εις τους λογισμούς της, συγκεφαλαιούσα όλην την ζωήν της, έβλεπεν ότι ποτέ δεν είχε κάμει άλλο τίποτε ειμή να υπηρετη τους άλλους. Όταν ήτο παιδίσκη, υπηρέτει τους γονείς της. Όταν υπανδρεύθη, έγινε σκλάβα του συζύγου της – και όμως, ως εκ του χαρακτήρος της και της αδυναμίας εκείνου, ήτο συγχρόνως και κηδεμών αυτού. Όταν απέκτησε τέκνα, έγινε δούλα των τέκνων της. Και όταν τα τέκνα απέκτησαν τέκνα, έγινεν πάλιν δουλεύτρια των εγγόνων της». Μέσα σε μια σύντομη παράγραφο ο Παπαδιαμάντης περιγράφει την ωμή πραγματικότητα της γυναικείας ύπαρξης και της θέσης της μέσα στην κοινωνία, όχι μόνο της εποχής του αλλά και διαχρονικά – όπως πολλές σύγχρονες γυναίκες, περισσότερες ίσως από όσες φαντάζονται πολλοί, θα μπορούσαν να διαβεβαιώσουν.

Η «φόνισσα», συγχρόνως, σε πιο πρακτικό επίπεδο, αναλογίζεται την δυστυχία του να γεννιέται κορίτσι την εποχή εκείνη, την εποχή που η Ελλάδα μόλις έβγαινε από την Τουρκοκρατία και δειλά δειλά στεκόταν στα πόδια της ως νεοσυσταθέν κράτος, φτωχό και ταλαίπωρο. Μετράει τα πάθη και τα βάρη που περιμένουν τα «εφτάψυχα» κόριτσια αλλά και τους γονείς που θα πρεπει να τα μεγαλώσουν, να τα παντρέψουν και να τα προικίσουν. Μέσα στο ταραγμένο πια μυαλό της θεμελιώνεται η άποψη ότι ο θάνατος είναι καλύτερος από μια τέτοια ζωή και έτσι αρχίζει να «απελευθερώνει» τα θηλυκά μια ώρα αρχύτερα, ξεκινώντας από την ίδια της την εγγονή.

Είναι συναρπαστικό να ανακαλύπτεις μια τόσο σημαντική, ανατρεπτική και οριακή λογοτεχνική ύπαρξη – που άλλοι σεβαστηκαν και κατανόησαν και άλλοι εμίσησαν και έκριναν ως σατανική και δαιμονική – και να παρακολουθείς μέσα από τις μοναδικές περιγραφές του αφηγητή τις κακοτράχαλες περιδιαβάσεις του νου και της ψυχής της. Δεν ξέρω αν η θειά Χαδούλα η Φραγκογιαννού είναι συνειδητά μια ακραία πρωτο-φεμινίστρια αλλά σίγουρα το διήγημα αυτό θα μπορούσε να αναγνωσθεί και ως ένα φεμινιστικό κείμενο, όπου η απόλυτη καταπίεση και υποδούλωση της γυναίκας, η χαμηλή κοινωνικο-οικονομκή της θέση και οι αδιέξοδες προοπτικές της την οδηγούν στην απελπισία και την  παραφροσύνη όπου «η λύπη ήτο χαρά και η θανή ήτο ζωή και όλα ήσαν άλλα εξ άλλων». Δεν υπάρχει πραγματικά μονοσήμαντη επικρατούσα κριτική προσέγγιση στο έργο του Παπαδιαμάντη, καθώς αυτό έχει  αναλυθεί ποικιλότροπα. Η «Φόνισσα» έχει περιγραφεί ως «αινιγματικό πρόσωπο με αβυσσαλέα ψυχολογία» ως «κυριευμένη από την ηδονή του εγκλήματος», ως «χαρισματική προσωπικότητα» μέχρι και ως «πρόσωπο φορέας ιδεολογίας» ή ως «ενσάρκωση του Δαρβινικού κειμένου».

Για μένα η Φραγκογιαννού ήταν μια αποκάλυψη, η σκέψη της ανατρεπτική – και άρα και η σκέψη του Παπαδιαμάντη όσο κι αν αυτός παίρνει ηθική απόσταση από την ηρωϊδα του – σύγχρονη και συγκλονιστικά ανθρώπινη.

Εκείνες τις μέρες διάβασα για τα δυό νεαρά κορίτσια στην Ινδία που κάποιοι βίασαν και κακοποίησαν κατ εξακολούθησιν, μετά ανάγκασαν να πιούν οξύ και τέλος κρέμασαν από ένα δέντρο και άφησαν εκεί. Αυτό δεν είναι απλά ένα ανατριχιαστικό και φρικαλέο έγκλημα του κοινού ποινικού δικαίου. Είναι το αποτέλεσμα της συνεχιζόμενης καθημερινής βίας που ακόμα υφίστανται οι γυναίκες σε ολόκληρο τον πλανήτη, βίας τόσο σωματικής και ψυχικής όσο και κρατικής. Ενας ολόκληρος αιώνας και βάλε πέρασε από τότε που η Φραγκογιαννού έπνιγε τα μικρά κορίτσια για να τα γλυτώσει από τα πάθια της ζωής. Όσα κι αν έχουν επιτευχθεί μέχρι σήμερα στο γυναικείο κίνημα, όσο κι αν οι γυναικείοι αγώνες και οι διεκδικίσεις έχουν επιφέρει κάποια θετικά αποτελέσματα, ο δρόμος μπροστά είναι ακόμα μακρύς, εξαιρετικά δύσκολος και ιδιαίτερα δύσβατος.

«Η γραία Χαδούλα εύρε τον θάνατο εις το πέραμα του Αγ. Σώστη, εις τον λαιμόν τον ενώνοντα τον βράχον του ερημητηρίου με την ξηράν, εις το ήμισυ του δρόμου, μεταξύ της Θείας και της Ανθρώπινης δικαιοσύνης»…

Αυτά…