’ Συμφωνήσαμε ότι διαφωνούμε ’ δήλωσε ο Γερμανός υπουργός οικονομικών Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, μετά το πέρας της πρώτης συνάντησής του με τον ΄Ελληνα ομόλογό του Γιάνη Βαρουφάκη.[4]. Πολύ γνώριμη φράση σκέφτηκα. Είναι αυτή ακριβώς που χρησιμοποιεί ο καθηγητής M artin Osborne στο βιβλίο του Θεωρία Παιγνίων ([7]) για να περιγράψει το σημείο ρήξης σε μια διαπραγμάτευση. Φαίνεται δε, ότι ο κ. Βαρουφάκης έπιασε αμέσως το ΄ υπονοούμενο΄ και απάντησε : ’Δεν συμφωνήσαμε καν αυτό, συμφωνήσαμε πως η διαπραγμάτευση συνεχίζεται.’ Φαίνεται ότι θα έχουμε μια μονομαχία γιγάντων, ήταν το άμεσο συμπέρασμα. Ας προσπαθήσουμε να την προσεγγίσουμε παιγνιοθεωρητικά.

Πρώτα θα μελετήσουμε την αρχική συμφωνία ώστε να δοθεί χρόνος να συζητηθεί ο πυρήνας του προβλήματος, η βιωσιμότητα του χρέους και τα ζητήματα διαγραφής, επιτοκίου και χρόνου εξόφλησης. Καθώς ο σκληρότερος παίκτης εμφανίζεται να είναι η Γερμανία, ας θεωρήσουμε παίκτη 1 την Ελλάδα και παίκτη 2 τη Γερμανία.

Η Ελλάδα έχει την πρωτοβουλία κινήσεων. Κάνει εκλογές με κεντρικό διακύβευμα την έναρξη μιας διαπραγματεύσης ή την υποχώρηση και συνέχιση της εφαρμογής του τρέχοντος προγράμματος. Θεωρούμε ότι η συνέχιση του ίδιου προγράμματος αποτελεί το χειρότερο σενάριο για την Ελλάδα, οπότε η απόδοσή της θα είναι μηδέν. Είναι δε, το καλύτερο σενάριο για τη Γερμανία καθώς εξυπηρετεί τα συμφερόντά της με τον καλύτερο τρόπο. Μη κάνοντας τίποτα, χωρίς κόστος, διατηρεί στο ακέραιο τη ισχύ της, χωρίς να δείχνει σκληρό και ανελέητο πρόσωπο, χωρίς τριγμούς, χωρίς ρίσκο. Δικαίως αυτό το σενάριο είναι το καλύτερο δυνατό. Αν, λοιπόν, η Ελλάδα υποχωρήσει, τότε το παιχνίδι τελειώνει με απόδοση μηδέν για την Ελλάδα και δύο για τη Γερμανία.

Οι εκλογές γίνονται και κερδίζει η πλευρά που επιθυμεί Διαπραγμάτευση. Είναι προφανές ότι σε αυτό το στάδιο, το καλύτερο για τη Γερμανία είναι η Συμφωνία καθώς εξασφαλίζει τα χρήματά της, ενδεχομένως με κάποια μεγαλύτερη χρονική καθυστέρηση, ενδεχομένως με κάποια μείωση του ποσού αλλά χωρίς κραδασμούς στο ευρωσύστημα και χωρίς δομική αμφισβήτηση της έννοιας της Ε.Ε. Ωστόσο, αν και επι της ουσίας μια τέτοια επιλογή δεν θα κάνει την γερμανική πλευρά να χάσει χρήματα, καθώς ίσα-ίσα δίνει οριστική λύση σε μια εκκρεμότητα χρόνων, διασφαλίζει την αποπληρωμή του κεφαλαίου της όμόφωνα, από όλο το πολιτικό συστήμα και βάζει την Ελλάδα σε τροχιά ανάπτυξης. ΄Εχει, όμως, κόστος πολιτικό, καθώς θα αμφισβητηθεί για πρώτη φορά στα χρονικά -και μάλιστα με επιτυχία- ο οικονομικός δογματισμός της σχολής Σόιμπλε. Για τους λόγους αυτούς θεωρούμε ότι η απόδοση για τη Γερμανία στην περίπτωση Συμφωνίας είναι 1, μικρότερη δηλαδή απ΄ ότι αν τα πράγματα παρέμεναν στην προηγούμενη κατάσταση.

Οι πλέον αμφιλεγόμενες αποδόσεις είναι, βεβαίως, αυτές της Ρήξης. Στην πραγματικότητα είναι άγνωστες. Ωστόσο δεν έχει τόση σημασία η γνώση όσο η εκτίμηση. Και το πώς να πειστεί ο αντίπαλος ότι η πεποίθηση είναι στέρεη. Σε επιστημονικό επίπεδο υπάρχουν μελέτες που θεωρούν τη ρήξη με τη Γερμανία χειρότερη ακόμα και από τη συνέχιση των μνημονίων και άλλες που υποστηρίζουν σθεναρά το αντίθετο. Υπάρχει ευτυχώς πλουραλισμός έτσι όπως αρμόζει σε μια ανθρωπιστική επιστήμη. Ωστόσο αυτό που αρκεί για να οδηγηθεί το παίγνιο αυτό στην ισορροπία του, δηλαδή στην θέση Συμφωνίας1, είναι η πεποίθηση του ελληνικού λαού πως ΄ ο,τιδήποτε εκτός από τη συνέχιση της λιτότητας, καλύτερο θά ΄ναι-χειρότερο αποκλείεται΄. Ο κόσμος δεν υποχρεούται να έχει εξειδικευμένες γνώσεις ή να μπορεί να κάνει ακριβείς προβλέψεις. Βλέπει, αισθάνεται, εκτιμά μια κατάσταση και αποφασίζει αναλόγως, ενδεχομένως και εσφαλμένα. Σε τελευταία ανάλυση η μισή δουλειά στην οικονομία είναι το κλίμα και οι προβλέψεις. Μια αισιόδοξη, ενωτική και παθιασμένη προσπάθεια ενός λαού να πάρει την τύχη του στα χέρια του, να βγάλει τη χώρα του απ΄ το αδιέξοδο, δεν μπορεί παρά να στεφθεί από επιτυχία. Χώρια που θα έχει την αλληλεγγύη των άλλων ευρωπαϊκών λαών, κάτι που με έξυπνο χειρισμό μπορεί να μεταφραστεί σε αύξηση τουρισμού και προτιμήσεων για ελληνικά προϊόντα.

Από την άλλη πλευρά, ο παίκτης δύο, η Γερμανία, σαν σωστός ηγεμόνας, ακολουθεί τη συμβουλή του Μακιαβέλι στο ομώνυμο έργο, σύμφωνα με την οποία ΄ ο ηγεμόνας πρέπει να δείχνει ότι δεν διστάζει να συγκρουστεί και ότι συχνά δρα παρορμητικά, με θυμό, παράλογα΄, με άλλα λόγια ότι δεν είναι υποχρεωτικά ορθολογικός, αλλά μπορεί να εκνευριστεί και να κάνει λάθος. Λάθος θα ήταν, να βρίσκεσαι στην διακλάδωση αυτή και να επιλέξεις Ρήξη αντί Συμφωνία. Πώς λοιπόν να πείσεις τον αντίπαλό σου να μείνει στο σημείο Υποχώρησης; Μονόδρομος είναι να τον πείσεις ότι έχεις εκνευριστεί και θα επιλέξεις Ρήξη, και μάλιστα αυτόματα. Χωρίς σκέψη γιατί δεν θα είναι αποτέλεσμα υπολογισμού αλλά ενστικτώδους αντίδρασης. Ωστόσο αυτό δεν έχει τόση σημασία αν ο αντίπαλος πιστεύει ότι έτσι κι αλλιώς κερδισμένος θα είναι αν προχωρήσει στο σημείο Διαπραγμάτευσης.

Υπάρχουν δε άρθρα που συνηγορούν σ΄ αυτό, ότι η Ελλάδα έχει όλες τις προϋποθέσεις να προχωρήσει σ΄ ένα πετυχημένο Grexit, με χαρακτηριστικότερο ίσως αυτό του Roger Bootle([13]) όπου αναλύει διεξοδικά
1Η θέση Συμφωνίας αποτελεί την μοναδική, υποπαιγνιακά τέλεια ισορροπία Nash. Η Γερμανία θα επιλέξει Συμφωνία γιατί της δίνει 1, έναντι 0 που θα είχε στη θέση Ρήξης. Στην προηγούμενη διακλάδωση, η Ελλάδα θα επιλέξει Διαπραγμάτευση, καθώς θα της αποδώσει είτε 1, είτε 2, αντίθετα αν επέλεγε Υποχώρηση, τότε θα είχε μόνο 0 γιατί αυτό το ενδεχόμενο το τρέμει η Γερμανία, καθώς θα αποτελούσε παράδειγμα και για τις άλλες
χώρες της περιφέρειας, ενδεχομένως και τη Γαλλία ακόμα. Υπάρχει και το θέμα του ηθικού κινδύνου.

΄Οτι ένας ΄κακοπληρωτής ΄ δεν πρέπει να ανταμείβεται γιατί τότε θα αποτελέσει κακό παράδειγμα για άλλους. Αλλά αν πρέπει να τιμωρηθεί κάποιος τότε γιατί να μην τιμωρηθεί και η Goldman Sachs που σχεδιάσε εκείνο το swap χωρίς το οποίο η Ελλάδα δεν θα έμπαινε ποτέ στην ευρωζώνη; αναρωτιέται, εύλογα ο Dean Baker ([12]). Ακόμα, αυτή η ηθικολογική ιστορία λέει στην καλύτερη περίπτωση τη μισή αλήθεια. Η Ελλάδα υπήρξε ένας σπάταλος καταναλωτής, αλλά τι γίνεται με τους απερίσκεπτους δανειστές; Σε μεγάλο βαθμό, αυτοί σώθηκαν με τα δανεικά του ΔΝΤ, της ΕΕ και της ΕΚΤ οι οποίοι κατέχουν σήμερα το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού χρέους. Προφανώς η διάθεση για τιμωρία των αμαρτωλών ισχύει μόνο στην περίπτωση των μικρών και αδύναμων αλλά όχι για τους πλούσιους και ισχυρόυς. Οφείλει κανείς να αναγνωρίσει ότι αν δεν υπήρχαν τα ελλειμμάτα του Νότου δεν θα είχαν προκύψει ποτέ τα πλεονάσματα2 του Βορρά.

Βεβαίως, ο συγκεκριμένος υπολογισμός των αποδόσεων, μπορεί να μην είναι ακριβής. Η εκτίμηση του αντιπάλου είναι ότι η απόδοση της Ελλάδας στη Ρήξη είναι -1 και όχι 1. Δεν είναι καν ίδια η κατάσταση με αυτή που ήταν στην Υποχώρηση. Είναι χειρότερη. ΄Αρα το κλειδί για να μεγιστοποιήσει το όφελος του ο Γερμανός παίκτης είναι να πείσει, μέσω των φιλικών του media, αλλά και καλοπροαίρετων αναλυτών, συντηρητικών ανθρώπων που φοβόυνται πολύ τον κίνδυνο, ότι η ζημιά στη ρήξη θα είναι μεγάλη. Και δεν είναι απλά πιθανή, αλλά βέβαιη, αφού αυτόματα η κίνηση Διαπραγμάτευση οδηγεί σε αυτή.

Οπότε, τι να πράξει ο παίκτης 1; Αυτό που θα συμβούλευε στην παρούσα περίπτωση ο Σουν Τζου στο Εγχειρίδιο Πολέμου, θα ήταν ΄να κάψεις τα καράβια΄. Δηλαδή, αφόυ έκανες την κίνηση και μπήκες σε μια επικίνδυνη μάχη, δώσε να καταλάβουν φίλοι κι εχθροί ότι δεν υπάρχει επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση. Το ισοδύναμο σε αυτή την περίπτωση θα ήταν ένα δημοψήφισμα, πιθανότατα με χρήση ψηφιακής τεχνολογίας ώστε να είναι γρήγορο και χαμηλού κόστους, το οποίο θα υποχρεώνει την ελληνική κυβέρνηση να μην υποχωρήσει, ΄ ό,τι κι αν γίνει΄. Η ίδια η διαδικασία και το αμετάκλητο του αποτελέσματος θα οδηγήσει το παιχνίδι οριστικά στη θέση Διαπραγμάτευσης, χωρίς δυνατότητα επιστροφής. Καθώς, ό,τι κι αν λέει ο ηγεμόνας, είναι και παραμένει βαθύτατα ορθολογιστής θα επιλέξει, με έναν εύσχημο τρόπο, τη θέση Συμφωνίας.

Λίγες μέρες μετά από την ημέρα που γράφτηκαν τα παραπάνω, στις 17 Φεβρουαρίου του 2015, διαβάσαμε άρθρο του Bill O0 Grady ([16]), το οποίο έχει άμεση συνάφεια, θεματική και μεθοδολογική. Ο
συντάκτης του παρουσιάζει τις πιο κάτω αποδόσεις ως τις εκτιμήσεις της ελληνικής πλευράς:

Ας θυμηθούμε για λίγο τον Επίκουρο: ΄ Το να είναι κανείς φιλάργυρος άδικα είναι ασέβεια, και δίκαια είναι αισχρό,
γιατί είναι απρέπεια να κάνει κανείς ρυπαρή οικονομία, ακόμα κι αν έχει δίκιο ([3] σελ.189).

Πίνακας 1: Οι αποδόσεις του παιγνίου όπως τις βλέπει η ελληνική πλευρά. Πηγή : Bill O0 Grady

Αν η Ελλάδα υποχωρήσει, τότε θα έχει -100 απόδοση, ενώ η Τρόικα θα έχει -10. Κουτάκι 1, πάνω αριστερά. Αν η Ελλάδα υποχωρήσει, ενώ η Τρόικα εμμείνει στη σκληρή της στάση τότε είμαστε στο κουτάκι 3 και πάλι -100 για Ελλάδα, αλλά +10 για Τρόικα. ΄Ομως, αν κρατήσει σκληρή στάση και συμβιβαστεί η άλλη πλευρά τότε έχουμε όφελος 100 για την Ελλάδα, αλλά -30, μεγαλύτερη ζημιά δηλαδή για την Τρόικα. Ωστόσο αν θεωρήσουμε δεδομένο ότι η Ελλάδα θα παραμείνει ανυποχώρητη τότε η Τρόικα θα υποχωρήσει αφού το κουτάκι 4, της διαφωνίας είναι ιδιαίτερα επιζήμιο, με απόδοση -1000. Αυτές είναι οι εκτιμήσεις της ελληνικής πλευράς, κατά τον συντάκτη. Αυτό που έχουμε να πούμε εμείς, είναι ότι αν η ελληνική πλευρά έχει πείσει τη διεθνή κοινότητα ότι έτσι βλέπει τα πράγματα τότε έχει ήδη πετύχει μια μικρή νίκη, γιατί τελικά δεν έχει τόση σημασία η πραγματική απόδοση μιας κίνησης όσο το πώς την αξιολογείς. Βλέπουμε στον πίνακα αυτό, ότι η πλευρά της Ελλάδας, αξιολογεί εξίσου αρνητικά, την περίπτωση της ρήξης με την περίπτωση της υποχώρησης, επόμενο είναι να επιλέξει
να εμμείνει στις θέσεις της γιατί μόνο τότε υπάρχει μια περίπτωση να κερδίσει κάτι.

Τώρα ας δούμε τον ίδιο πίνακα, σχεδιασμένο από το ΄γερμανικό επιτελείο΄. ΄Ετσι βλέπουν τις αποδόσεις, κατά τον O0Grady:

Πίνακας 2: Οι αποδόσεις του παιγνίου όπως τις βλέπει η Τρόικα. Πηγή : Bill O0 Grady

Συμφωνούν σε ένα πράγμα, στο ότι η απόδοση για την Ελλάδα στην περίπτωση που εμμείνει στις θέσεις της και υποχωρήσει η Τρόικα θα είναι +100. ΄Ομως, αξιολογούν διαφορετικά τη ζημιά τους, σε

αυτή την περίπτωση: -1000 (κουτάκι 2). Επίσης, υποτιμούν τη πιθανή ζημιά τους από μια σύγκρουση (κουτάκι 4), στο -10, ενώ την υπερτιμούν για την Ελλάδα ανεβαζόντάς τη στο -1000. Σύμφωνα με το δικό τους τρόπο σκέψης, οι ΄Ελληνες θα υποχωρήσουν γιατί αυτό τους διασφαλίζει τη μικρότερη ζημιά. Δεχόμενοι την ανάλυση του συντάκτη καταλήγουμε στη διαπίστωση ότι και τα δύο επιτελεία κάνουν
καλά τη δουλειά τους, αφού πετυχαίνουν να πείσουν ότι δεν φοβούνται τη ρήξη, η οποία για τους ίδιους μπορεί να μην είναι επιθυμητή αλλά για τους άλλους θα ήταν καταστροφική. Αν προσπαθήσουμε να το δούμε ψύχραιμα και αποστασιοποιημένα, μάλλον η περίπτωση αμοιβαίων υποχωρήσεων είναι η πιθανότερη, δηλαδή το κουτάκι 1, το οποίο αν τεθεί σε αντιδιαστολή με το κάτω δεξιά, το 4 είναι σαφώς προτιμότερο, καθώς μιλάμε για παίγνιο πολλών σταδίων, στο οποίο υπάρχουν και οι παίκτες ελληνικός, γερμανικός λαός και ΗΠΑ. Είναι δεδομένο ότι απεύχονται το ενδεχόμενο ρήξης, και είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι θα υπάρξουν πίεσεις -παρασκηνιακές ή μη- και στις δύο πλευρές, ώστε να αποφευχθεί.

Η εκτίμησή μας είναι ότι τελικά θα επέλθει ένας κάποιος συμβιβασμός που θα πρέπει να θεωρηθεί επιτυχία για την ελληνική πλευρά καθώς θα σηματοδοτεί μετατόπιση ενός κατά πολύ ισχυρότερου αντιπάλου από το ακλόνητο δόγμα του. Σαφώς, η παιγνιοθεωρητική προσέγγιση δεν προσπαθεί να υποκαταστήσει την πραγματικότητα, αλλά, μέσα από από την αφαίρεση να την περιγράψει και να βοηθήσει να φανεί ο δρόμος μέσα στη σκόνη. Σημαντικό είναι το επικοινωνιακό σκέλος, καθώς οι αποδόσεις μεταβάλλονται ανάλογα με το πώς εκτιμούνται οι προθέσεις των παικτών. Ναι μεν υπάρχει πάντα η απειλή της ρήξης στο τραπέζι, αλλά πρέπει ταυτόχρονα ο κάθε παίκτης να δείξει ότι δεν την επιθυμεί, ούτε εκβιάζει. Συνεπώς, είναι σημαντική η πρωτοβουλία κινήσεων, όπως και η θέση τρίτων που άτυπα αναλάμβανουν τη θέση του επιδιαιτητή. Κάποια στιγμή το πράγμα θα καταλήξει σε κάτι του τύπου ΄το παίρνεις ή φεύγεις ΄, και είναι σημαντικό για την τελική έκβαση το ποιός θα φανεί ότι προσπαθεί να ΄ εκβιάσει΄ και ποιός αυτός που θέλει την Ευρώπη ενωμένη, στο πλαίσιο, πάντα, του εφικτού. Το επόμενο βήμα είναι η διαπραγμάτευση πάνω στο πλεόνασμα του προϋπολογισμού, που μπορεί να θεωρηθεί και ως μέτρο της έντασης των μέτρων λιτότητας που θα απαιτηθούν.

Κώστας Παπαπαναγιώτου 
Μαθηματικός – M.Sc. Οικονομική Θεωρία και Πολιτική
επικοινωνία [email protected]

Παραπομπές

• [1] Αργείτης Γιώργος [2012], Χρεοκοπία και Οικονομική Κρίση, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Οκτώβριος 2012
• [2] Βαρουφάκης, Γιάνης [2007], Θεωρία Παιγνίων, Gutenberg 2007
• [3] Επίκουρος, Επίκουρος ΄Απαντα, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1994
• [4] Εφημερίδα των Συντακτών [2015], Συμφωνήσαμε ότι διαφωνούμε, Εφημερίδα των Συντακτών,5/2/2015
• [5] Λαπαβίτσας Κώστας, Καλτενμπρούνερ Α., Λίντο Ντ., Μίνγουεϊ Τζ., Μίτσελ Τζ., Παϊνσεϊρα Χ. Π., Πιρες Ε., Παουελ Τζ., Στένφορς Α., Τέλες Ν., Βατικιώτης Λ. [2012], Ρήξη; Διέξοδος από την Κρίση της Ευρωζώνης. Εκδοτικός Οργανισμός Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2012
• [6] Μακιαβέλι Νικκολό , Ο Ηγεμόνας, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1997
• [7] ΄Οσμπορν Μάρτιν [2010], Εισαγωγή στη Θεωρία Παιγνίων, Κλειδάριθμος, 2010
• [8] Σουν Τζου, Η τέχνη του Πολέμου, Εκδόσεις Οξύ, Αθήνα 2008
• [9] Τόλιος Γιάννης [2011], Κρίση, άπεχθές ΄ χρέος, και αθέτηση πληρωμών, εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2011
• [10] Τραπεζα Ελλαδος [2014], Το Χρονικό της Μεγάλης Κρίσης 2008-13, Απρίλιος 2014 2014
• [11] Aumann, Hart (editors) [1994], Hanbook of Game Theory with Economic Applications, 1994 Elsevier
• [12] Baker Dean [2015] , Greece Does Battle with Creationist Economics: Can Germany be Brought to the 21st Century?, wea, 17/2/2015, https://rwer.wordpress.com/2015/02/17/greece-doesbattle-with-creationist…
• [13] Bootle Roger [2015], Why I Think That Greece Would Make a Succesful Grexit, Daily Telegraph, 1/2/2015
• [14] Directorate-General for Economic and Financial Affairs [2010], The Economic Adjustment Programme for Greece, Occasional Papers 61, May 2010
• [15] Nash John F. [1996], Essays on Game Theory, London 1996, Biddles Limited
• [16] O’ Grady Bill [2015], Greek Game Theory Risk of a Negative Outcome is Higher than what Market thinks, 17/2/2015, https://www.zerohedge.com/news/2015-02-12/greek-game-theory-risknegative-outcome-higher-market-thinks