Οι ιδιώτες επενδυτές-αγοραστές των διάφορων κρατικών ομολόγων και οι παγκόσμιοι παίκτες, έπαιξαν και έχασαν. Πίστευ­αν ότι η οικονομία θα αναπτύσσεται για πάντα, προσδοκούσαν μεγάλα κέρδη, αλλά στο επιχειρηματικό καπιταλιστικό παιγνίδι είναι αποδεκτές και οι ζημίες. Γιατί αυτές θα πρέπει να κοινωνικοποιηθούν; Μήπως κοινωνικοποιούνται τα κέρδη τους; Το αντίθετο φοροδιαφεύγουν κιόλας με την ελεύθερη διακίνηση των κεφαλαίων τους. Η κρίση των δημοσιονομικών χρεών θα πρέπει να λυθεί υπέρ των κοινωνιών και όχι για άλλη μια φορά υπέρ των «από πάνω». Απαιτείται συντονισμένη δράση λοιπόν μεταξύ των χω­ρών που βρίσκονται σε δύσκολη θέση για στάση πλη­ρωμής και, εν τέλει, εξάλειψης του χρέους.

Η κατεύθυνση της αποανάπτυξης προτείνει να στηριχθούμε στην αυτοδυναμία και αυτάρκεια –όσο γίνεται περισσότερο-περιοχών και χωρών και στις δίκαιες ανταλλαγές μεταξύ τους. Αυτό δεν θα οδηγεί μελλοντικά σε ελλείμματα. Για παράδειγμα: ζούμε σε μια χώρα που το τελευταίο διάστημα το 40% των διατροφικών της αναγκών καλυπτόταν  από εισαγωγές. Μέσα σε 30 χρόνια η Ελλάδα από εκεί που είχε θετικό εμπορικό ισοζύγιο βρέθηκε σήμερα να εισάγει πολλά τρόφιμα- που σημειωτέον καταναλώνει και εκτός εποχής- και να έχει αρνητικό ετήσιο ισοζύγιο που έφθασε και το ύψος των 4,5 δις Ε, πριν τη κρίση. Το οποίο βέβαια συνέβαλε και στη διόγκωση του χρέους . Αυτό έγινε γιατί είχαμε όλα αυτά τα χρόνια παρακμή της υπαίθρου, γήρανση και μείωση του αγροτικού πληθυσμού και μέσω των επιδοτήσεων της ΕΕ ευνοήθηκαν οι μεγάλες καλλιέργειες (βαμβάκι, τεύτλα, σιτηρά, βιομηχανική ντομάτα, ροδάκινα, καπνά). Η παραγωγή εξελίχθηκε σε κυνήγι των επιδοτήσεων και όχι για να ικανοποιεί τις διατροφικές ανάγκες και τις ανάγκες ένδυσης της χώρας.

Θα χρειασθεί λοιπόν να επιστρέψουμε στην «αγροτική» οικο-γεωργία, που θα ικανοποιεί τις βιοτικές ανάγκες της αλυσίδας: αγρότης-κοινότητα-περιοχή-χώρα και δεν θα στηρίζεται στην εταιρική παραγωγή, αλλά θα απαιτεί τον «πολυλειτουργικό» αγρότη με ολοκληρωμένα αγροκτήματα με πολλά διαφορετικά είδη ζωϊκών-  φυτικών οργανισμών, με βελτιωμένο έδαφος και περιβάλλον, με ντόπια βιοποικιλότητα, με μεταποίηση-διάθεση προϊόντων με κοινοτίστικη αντίληψη για αναζωογόνηση της υπαίθρου… Αυτό προτείνει η τοπικοποίηση-αποανάπτυξη για τον αγροδιατροφικό τομέα για παράδειγμα. Έτσι δεν θα έχουμε ελλείμματα και με δίκαιο εμπόριο μπορούμε να εξασφαλίζουμε ότι δεν παράγουμε οι ίδιοι και μας είναι απαραίτητο(δεν μας είναι απαραίτητα τα αχλάδια Αργεντινής το χειμώνα π.χ., αλλά μας είναι απαραίτητος ο καφές που δεν παράγουμε στη χώρα)

Προτείνεται λοιπόν η τοπικοποιημένη, συλλογική-συνεργατική, κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, σαν την οικονομία μετάβασης με τα χαρακτηριστικά που περιγράφονται παρακάτω:
α) Θα στηρίζεται στην αρχή της οικουμενικότητας: μία είναι η πατρίδα όλων, ο μπλε πεπερασμένος και μοναχικός στο κοντινό διάστημα πλανήτης μας.   Ο αέρας, η θάλασσα, το νερό, η γη και οι καρποί της, ο υλικός πλούτος και οι ενεργειακοί πόροι, τα δώρα γενικά της φύσης αυτού του πλανήτη, είναι δώρα και κοινή κληρονομιά για όλους τους ανθρώπους και τις άλλες μορφές ζωής που δημιούργησε αυτή η φύση.
β) Κοινή κληρονομιά επίσης είναι τα κοινωνικά αγαθά που δημιούργησαν οι –πριν και νυν-κοινωνίες. Τέτοια κοινωνικά αγαθά είναι:
•          οι σπόροι και οι ποικιλίες φυτών  και ντόπιων ζώων (ενώ σήμερα με το πατεντάρισμα του γενετικού υλικού μετατρέπονται σε εταιρική ιδιοκτησία) και η δυνατότητά τους για παραγωγή ειδών διατροφής και ένδυσης
•          η κοινωνικά παραγόμενη γνώση(σήμερα προωθείται η πνευματική ιδιοκτησία)
•          η παιδεία και εκπαίδευση της νέας γενιάς
•          η διατήρηση και βελτίωση της υγείας του πληθυσμού (μέσω αντίστοιχων κοινωνικών θεσμών πρόληψης και αποκατάστασης)
•          ο εφοδιασμός των πόλεων και των οικισμών σε νερό (μέσω δικτύων και καναλιών από κοινές πηγές και αποθέματα νερού)
•          η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (από κοινές πηγές ενέργειας) και η διανομή της μέσω δικτύων που έχουν στηθεί σε κοινή γη -δημόσια ή δημοτική-και δρόμους.
•          η διακίνηση ανθρώπων και προϊόντων (μέσω χρήσης κοινών δρόμων στην ξηρά και θάλασσα, των λιμανιών καθώς και σταθερών τροχιών)
•          η επεξεργασία και η επαναχρησιμοποίηση υλικών από την ανακύκλωση των κοινών αποβλήτων-απορριμμάτων των πόλεων και οικισμών
•          η χρήση των κοινών ραδιοσυχνοτήτων, τηλε-συχνοτήτων και τηλεφωνίας, καθώς και των πληροφοριακών λεωφόρων

Η κοινωνικοποίηση των συλλογικών φυσικών αγαθών θα είναι η βάση και η προϋπόθεση για οποιοδήποτε κοινωνικό κίνημα των ανθρώπων, που θα θελήσει να καταργήσει τη σημερινή κατάσταση:

•       το σημερινό «κομμάτιασμα της γης» και των «περιφράξεων» από την ιδιοκτησία,
•       τη σημερινή ιδιωτικοποίηση των φυσικών-συλλογικών-κοινωνικών αγαθών,
•       τον ατομικισμό-ανταγωμισμό και τις κοινωνικές ανισότητες,
•       την εκμετάλλευση ανθρώπων, οικοσυστημάτων και φύσης,
•       τη μόλυνση-ρύπανση του περιβάλλοντος, την αποσταθεροποίηση του κλίματος κ.λπ
•       Να κοινωνικοποιήσει την οικονομία, τη γνώση και επιστήμη, την παιδεία, την υγεία κ.λπ.

Η κοινωνικοποιημένη οικονομία θα έχει:

• Λειτουργική και θεσμική σύνδεση με το νομικό πλαίσιο που υπάρχει, αλλά και οικονομική και θεσμική αυτονομία- ανεξαρτησία με διεκδικητική στάση.
• Αρχική διασύνδεση με την αγορά, αλλά με προτεραιότητα τη σταδιακή αποσύνδεση και την ανάπτυξη εναλλακτικών- αλληλέγγυων δομών. 
• Η κλίμακα και η μορφή της εσωτερικής οργάνωσης αυτών των δομών μπορούν να ποικίλουν, ανάλογα με το είδος μονάδας και τη στόχευση. Αποκλείονται περιπτώσεις μεγάλης κλίμακας και κάθετης οργάνωσης. Επιθυμητό το μικρό έως μεσαίο μέγεθος μονάδων και η έμφαση στην τοπικότητα, στη συμμετοχική και δημοκρατική λειτουργία.
• Πεδίο οικονομικής δράσης από αποσπασματικό- με έμφαση σε «αποκατάσταση ζημιών» και υπηρεσίες πρόνοιας- μέχρι και  σφαιρικό, περιλαμβάνοντας το σύνολο της οικονομικής ζωής, χρηματικής ή μη. Συνέργειες και διασύνδεση μεταξύ μονάδων, φορέων, δικτύων και  κοινωνικών κινημάτων, που ξεκινούν από το να είναι θεματικές  και εντοπισμένες, αλλά μπορούν και  επεκτείνονται σε διαθεματικές και περιφερειακές. Με απεύθυνση προς την κοινωνία και τους πολίτες για ευαισθητοποίηση, ενίσχυση, άμεση συμμετοχή, προσωπική δράση, ενεργοποίηση και συλλογική δράση.
• Μια οικονομική δραστηριότητα στα πλαίσια της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας σήμερα-με τη μορφή επιχείρησης κοινωνικής βάσης ή συνεταιριστικής ή συνεργατικής(κολεκτίβας) και έχοντας απορρίψει την «μεγιστοποίηση» του κέρδους σαν μέτρο της επιτυχίας της οικονομικής δραστηριότητας- είναι επιτυχημένη, όταν συμβάλει κατά το «μέγιστο» δυνατό στην συλλογική-κοινωνική ευημερία(και όχι μόνο στην ευημερία των μελών της, όπως συμβαίνει με την καπιταλιστική επιχείρηση, που σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα μπορεί η οικονομική της επιτυχία να στηρίζεται στη μείωση ακριβώς της ευημερίας και της ποιότητας ζωής της υπόλοιπης κοινωνίας). Η επιτυχία της αποδείχνει ότι στην ουσία ισχύει το αντίστροφο από ότι ισχυρίζεται ο καπιταλισμός: δεν είναι η ατομική ευημερία εκείνη που συνεπάγεται αυτόματα και την συλλογική ευημερία, αλλά η συλλογική είναι αυτή που συνεπάγεται και την ατομική ευημερία. «Όποιος φροντίζει για όλους, φροντίζει και για τον εαυτό του».
• Στη συνέχεια τα χαρακτηριστικά που θα μπορούσε να αποκτήσει κατά την περίοδο της μετάβασης είναι: να στηρίζεται στη διαφάνεια των στόχων και την κριτική τους, στη κοινωνική ασφάλεια και υπευθυνότητα με κοινωνική αναδιανομή των πλεονασμάτων, στην «κοινωνική αναγνώριση της αναγκαιότητας» των οικονομικών δραστηριοτήτων(ποιος παράγει, πως παράγει, για ποιόν παράγει), στη συλλογική ιδιοκτησία και χρήση των μέσων παραγωγής, στην δημιουργική και ισότιμη εργασία με σύγκλιση χειρωνακτικής-πνευματικής και με συνεργατικές σχέσεις των εργαζομένων στις μονάδες της, στην αυτοδιαχείριση και τη δημοκρατική συν-απόφαση στους  χώρους εργασίας, στην αλληλεγγύη προς τις «επηρεαζόμενες» από την οικονομική δραστηριότητα κοινωνικές ομάδες και άλλα είδη ζωής. Να αποβλέπει στην «καλή υγιεινή ζωή» υπηρετώντας την συλλογική και ατομική κοινωνική ευημερία, καθώς και να αποβλέπει στην οικολογική βιωσιμότητα και τις μικρές αποστάσεις,  στηριζόμενη περισσότερο στους τοπικούς φυσικούς πόρους(«οικονομία της εγγύτητας»). Να αποβλέπει επίσης στην όσο γίνεται μεγαλύτερη αυτοδυναμία των περιοχών και στις δίκαιες ανταλλαγές μεταξύ τους.
• Αυτά τα χαρακτηριστικά θα συνδέονται προφανώς και με τα γενικότερα χαρακτηριστικά της κοινωνίας της μετάβασης, η οποία για να μπορέσει να κινηθεί πλειοψηφικά προς αυτήν-τη μεταβατική κοινωνία- θα χρειασθεί να έχει από τα πριν σκιαγραφήσει ποιο θα είναι το κοινωνικά αποδεκτό «συλλογικό- κοινωνικό όφελος». Το τι θα θεωρείται συλλογική κοινωνική ευημερία δεν μπορεί παρά να είναι αποτέλεσμα μιας γενικότερης δημοκρατικής(αμεσοδημοκρατικής) συζήτησης και συμφωνίας από την ίδια την κοινωνία της μετάβασης. Υπάρχουν όμως ήδη αρκετά δεδομένα, ώστε να μη περιμένουμε να βρεθεί πρώτα η κοινωνία σε περίοδο μετάβασης και μετά να καθορίσουμε την «κοινωνική ευημερία», σαν ένα νέο «κοινωνικό συμβόλαιο». Μπορούμε να ξεκινήσουμε ήδη από τώρα να τη σκιαγραφούμε, ώστε κάνοντάς την ελκυστική για την κοινωνική πλειοψηφία, να συμβάλουμε και στο να αποφασίσει να κινηθεί η ίδια προς τα εκεί.
• Στην Ε.Ε. η «από τα πάνω» προώθηση της κοινωνικής οικονομίας, στην καθαρά συμπληρωματική προς την καπιταλιστική μορφή της, φαίνεται ότι αποτελεί και πολιτική επιλογή των κρατικών μηχανισμών. Οι επιδιώξεις της επιλογής αυτής μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο ευρείας αντιπαράθεσης και να μην αποτελούν την βάση, ώστε να περιορίσουμε το φαντασιακό μας, όσον αφορά την οικονομία της μετάβασης. Πολύ περισσότερο, όταν υπάρχουν στις ευρωπαϊκές χώρες ιδιαίτερα σημαντικά ρεύματα «από τα κάτω» που αποκλίνουν από το δρόμο της καθεστωτικής προώθησης.
• Θα χρειασθεί βέβαια να απαντήσουμε με καθαρό τρόπο στο εύλογο ερώτημα: στην Ελλάδα των μνημονίων  και της βαθιάς και παρατεταμένης οικονομικής ύφεσης, πώς αντιλαμβανόμαστε στη ζωή μας και πως ανταποκρινόμαστε στην στο δημόσιο διάλογο για την  κοινωνικοποίηση της  οικονομίας.  Είναι ευκαιρία να δείξουμε ότι δεν πρόκειται μόνο για μια αλληλέγγυα διαχείριση των συνεπειών της κρίσης, αλλά για μια οραματική και ζωογόνα αναζήτηση μιας συνεργατικής  οικονομίας των αναγκών, που μπορεί να αποτελέσει και τη βάση μιας νέας και βιώσιμης ελληνικής κοινωνίας.
• Όλα τα εγχειρήματά της δεν μπορούν παρά να έχουν και το ρόλο της διαμόρφωσης και εκπαίδευσης των συμμετεχόντων προς τη κατεύθυνση του απαιτούμενου νέου ανθρωπολογικού τύπου. Πραγματικά αυτός  ο νέος τύπος δε θα προέλθει «από το πουθενά» και ξαφνικά, αλλά θα είναι ταυτόχρονα δημιουργός και αποτέλεσμα των δομών στις οποίες αναφερόμαστε πιο πάνω.
• Θα χρειασθεί να ακολουθήσουμε μια αμεσοδημοκρατική διαδικασία: όσοι συμφωνούν με τον στόχο της διαμόρφωσης ήδη από τώρα της οικονομίας της μετάβασης με τα παραπάνω χαρακτηριστικά και όσες συλλογικότητες το έχουν βάλει ήδη σαν σκοπό της δραστηριότητάς τους, να δημιουργήσουμε μαζί έναν σταθερό θεσμό που θα έχει σαν αντικείμενο την απάντηση αυτού του ερωτήματος. Μπορεί να πάρει τη μορφή  ενός «συμβουλίου της κοινωνικής και συνεργατικής αλληλέγγυας οικονομίας», το οποίο μπορεί να εκλεγεί απευθείας από μια πανελλαδική συνάντηση των εγχειρημάτων. Γενικότερα το συνολικότερο κίνημα της μετάβασης κάποια στιγμή θα χρειασθεί να συναντηθεί σε μια συντακτική συνέλευση για την συνολική διατύπωση ενός νέου «κοινωνικού συμβολαίου» της κοινωνίας της μετάβασης.

Γιώργος Κολέμπας 
Γιάννης Μπίλλας