Ο Κορνήλιος Καστοριάδης διέκρινε το φαντασιακό ως η φαντασία που εκδηλώνεται στο υποκείμενο (το ριζικό φαντασιακό) και στην κοινωνία (το κοινωνικό φαντασιακό). Τι είναι η φαντασία; Είναι η νοητική λειτουργία αντίληψης και γνώσης της ψυχής. Η φαντασιακή οπτική της ψυχής αντιδιαστέλλεται με την σκέψη και την πραγματικότητα. Για παράδειγμα, το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου διατηρεί λογική, χρησιμοποιεί συμβολισμούς, επεξεργάζεται υπαρκτά λεκτικά ερεθίσματα και έχει επίγνωση του χρόνου. Το δεξί λειτουργεί άχρονα, διαισθητικά, μη λεκτικά και παράλογα, οπότε η φαντασία εμφανίζεται. Η φαντασία, σύμφωνα με τον φιλόσοφο διανοητή είναι η πηγή της οντογένεσης (οντογένεση είναι η ιστορία του ανθρώπου, από την στιγμή του γονιμοποιημένου ωαρίου ως την ανάπτυξη και τον θάνατό του) και η ικανότητα του ανθρώπου. Η φαντασία μπορεί να παίξει λυτρωτικό ρόλο στην κοινωνία.

Σύμφωνα με τον Γάλλο ψυχίατρο και ψυχαναλυτή Jacques Lacan, το φαντασιακό (imaginaire) εμπεριέχει την έννοια της αυταπάτης, της σαγήνης και της αποπλάνησης. Το φαντασιακό δεν ξεπερνιέται χωρίς επιπτώσεις, καθώς αυτές υπάρχουν στο πραγματικό. Στο φαντασιακό συναντιέται η εικόνα με τη φαντασία. Είναι ο τόπος που γεννιούνται τα συναισθήματα. Η έννοια του φαντασιακού γίνεται κατανοητή σε σχέση με το στάδιο του καθρέφτη, όπου η συγκρότηση του εγώ γίνεται μέσα από την ταύτιση με την εικόνα του ανθρώπου στον καθρέφτη. Μέσα από αυτόν βλέπουμε και αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας, αποκτούμε μία ορισμένη αντίληψη για την εικόνα μας και δίνουμε υποκειμενική οντότητα στο εγώ μας. Απαντάμε στο ερώτημα: ποιος είναι καλύτερος, ομορφότερος και εξυπνότερος;

Μέσα στην κοινωνία διαμορφώνονται φαντασιακές σχέσεις, οι οποίες εκφράζονται από τους θεσμούς της, τις θρησκευτικές πρακτικές, την παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα, τον ρόλο και τη σημασία των προγόνων και την κοινή γλώσσα. Αυτές οι σχέσεις δεν υπάρχουν καταναγκαστικά, δεν επιβάλλονται από κάποια άνωθεν δύναμη ή από εξωγενείς παράγοντες. Διαιωνίζονται μέσα από την καθημερινή ζωή, τις καθημερινές πράξεις και τις τελετουργίες, τα κοινωνικά ήθη και τα έθιμα. Επίσης, καθορίζουν τις κοινωνικές αξίες, τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι αληθές και τι ψευδές, τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Μέσα από αυτές τις φαντασιακές σχέσεις, διασφαλίζεται η συνοχή, η ενότητα και δημιουργείται μια ενιαία ταυτότητα στην κοινωνία και στον κοινό γεωγραφικό χώρο που διαβούν οι άνθρωποι. Η σημερινή Ελληνική κοινωνία έχει τις δικές της φαντασιακές σχέσεις, οι οποίες σε ένα βαθμό υπάρχουν ως «αυτόνομη κοινωνία» (είναι η κοινωνία που σύμφωνα με τον Καστοριάδη έφτιαξε από μόνη της νόμους και επαναξιολογώντας τους, δημιούργησε μια νέα σχέση με το παρελθόν), αλλά και ως «ετερώνυμη κοινωνία», καθώς οι νόμοι και οι θεσμοί του σύγχρονου Ελληνικού κράτους δόθηκαν από άλλες κοινωνίες (βλέπε συγκρότηση Ελληνικού κράτους και ιστορική του εξέλιξη κατά τον εικοστό αιώνα). Μια «ετερώνυμη κοινωνία» δεν διερωτάται τι είναι αυτό που έχει κληροδοτήσει, τι σημαίνουν οι πρακτικές που εφαρμόζονται και ως εκ τούτου. Μια τέτοια κοινωνία είναι καταδικασμένη στη στασιμότητα.

Τι σχέση μπορεί να έχουν τα παραπάνω με το δεύτερο μισό του τίτλου που έχει το άρθρο; Πως σχετίζονται οι φαντασιακές σχέσεις με τις μνημονιακές πολιτικές; Σε συλλογικό επίπεδο οι μνημονιακές πολιτικές και οι εκφραστές τους – πολιτικά κόμματα, και πολιτικοί αξιωματούχοι, οργανικοί διανοούμενοι, δημοσιογράφοι και καθεστωτικά μέσα, ανώτερη δημόσια γραφειοκρατία, κρατικοδίαιτοι πολίτες και ευκαιριακά ευνοούμενοι – διαμορφώνουν ένα συλλογικό φαντασιακό που είναι ετερώνυμο. Είναι νεοφιλελεύθερα επιβαλλόμενο, Γερμανικά καθοριζόμενο και ελεγχόμενο από αλλότριες δυνάμεις. Αυτό το φαντασιακό είναι θνησιγενές, καθώς στηρίζεται σε «ξένα πόδια», δεν ενστερνίζεται τα δεδομένα ήθη και έθιμα της υπάρχουσας κοινωνίας και αναθεματίζει την ιστορική συνέχεια και τις υπάρχουσες κοινωνικές πρακτικές και δομές. Το κοινωνικό φαντασιακό των μνημονικών δυνάμεων οδηγεί σε κοινωνικό κατακερματισμό και ενθαρρύνει, μέσα από τις εφαρμοζόμενες πολιτικές, τη διάλυση του κοινωνικού ιστού. Σε ατομικό επίπεδο, το φαντασιακό των μνημονιακών υποστηρικτών, έχει αυταπάτες ότι αυτά που εκτελούν είναι αποδεκτά από την κοινωνία, σαγηνεύονται, ως άλλοι σύγχρονοι Νάρκισσοι, κοιτάζοντας το παραμορφωμένο είδωλό τους (όπως η βασίλισσα στο παραμύθι της Χιονάτης) και αποπλανούνται από την φαντασιακή τους αιχμαλωσία σε μια εξωτερική εικόνα που οι ίδιοι έφτιαξαν. Οι μνημονικοί εκφραστές διάγουν τη φάση του καθρέπτη, όπως την είχε χαρακτηρίσει ο Lacan.

Οι φαντασιακές σχέσεις με τις μνημονιακές πολιτικές είναι διεστραμμένες, παραμορφωτικές και παράλογες. Δεν καταφέρνουν να έχουν λυτρωτικό ρόλο για την κοινωνία. Αυτό που απαιτείται είναι να υπάρξουν φαντασιακές σχέσεις που προκύπτουν από τα συλλογικά υποκείμενα, ώστε να χτισθεί μια «αυτόνομη κοινωνία», όπου το κοινωνικό φαντασιακό να συνδιαμορφώνει ένα νέο κοινωνικό αφήγημα: αλληλέγγυο, συνεργατικό και δημοκρατικό. Οι κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που αναπτύχθηκαν και «μεγάλωσαν» κατά τα μνημονιακά χρόνια και αγωνίζονται για μια διαφορετική πολιτική, καλούνται να αναπτύξουν ένα νέο, ριζοσπαστικό κοινωνικό φαντασιακό, ένα νέο πολιτικό, πολιτισμικό και ηθικό υπόδειγμα. Ας ελπίσουμε ότι οι προχθεσινές διακηρύξεις δεσμεύσεων στη ΔΕΘ, να γίνουν το κοινωνικό φαντασιακό που αναζητεί μια κατακερματισμένη και καθημαγμένη κοινωνία.