*«A beautiful villa without a roof» Paul De Grauwe. Ο Βέλγος καθηγητής οικονομικών Paul De Grauwe είχε χαρακτηρίσει το 1999 την Ε.Ε. ως μια όμορφη κατοικία στην οποία οι Ευρωπαίοι πολίτες ήταν έτοιμοι να εγκατασταθούν. Ωστόσο, ταυτόχρονα είχε επισημάνει ότι η όμορφη αυτή κατοικία είχε μια κατασκευαστική ανισορροπία. Δεν είχε οροφή.

Για τον λόγο αυτό,  όσο ο καιρός θα ήταν καλός η διαμονή θα ήταν ευάρεστη, αλλά όταν ο καιρός θα χαλούσε θα μετανιώναμε για τη συγκεκριμένη επιλογή. Όπως και έγινε. Η Ε.Ε. διήνυσε μια περίοδο ευμάρειας  από το 1999 μέχρι το 2010, ενώ από τότε και μετά που… «ο καιρός χάλασε»   διάγουμε μια περίοδο παρατεταμένης οικονομικής δυσπραγίας εις βάρος της κοινωνικής συνοχής. Εξού λοιπόν και ο τίτλος του παρόντος άρθρου.

Η αρχή της Ευρωπαϊκής ενοποίησης

Πιάνοντας το νήμα απ’ την αρχή, η ιδέα ενοποίηση της Ευρώπης συνετέθη μετά το τέλος του Β’ Π.Π. ως μέσο αποτροπής μελλοντικών πολεμικών συγκρούσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Μια πολύ ρομαντική ιδέα, την πατρότητα της οποίας μοιράζονται οι ηγέτες της Ευρώπης της εποχής εκείνης, όπως οι Winston Churchill, Robert Schuman, Jean Monnet, Altiero Spinelli, Konrad Adenauer κ.α.

Με το πέρασμα των δεκαετιών, και εν μέσω ψυχρού πολέμου, οι συγκολλητικές ουσίες μεταξύ των Ευρωπαϊκών κρατών άρχισαν να δρουν και να σχηματίζουν τα πρώιμα στάδια της ένωσης που έχουμε σήμερα. Ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδος  είναι αυτή πριν από την ενοποίηση της Γερμανίας και πριν την υπογραφή της Συνθήκης του Μάαστριχτ, συνθήκη που θα έθετε το είδος και τον  τρόπο με τον οποίο τα Ευρωπαϊκή κράτη θα έφταναν στην νομισματική ενοποίησή τους 10 χρόνια μετά.

Οι κύριοι παίχτες της ευρωπαϊκής σκακιέρας εκείνη την εποχή ήταν ο Γάλλος πρόεδρος Francois Mitterrand και ο καγκελάριος της Γερμανίας Helmut Kohl, οι οποίοι με αμοιβαίες προσποιήσεις έφτασαν στην υπογραφή της Συνθήκης του Μάαστριχτ το 1992.

Η Γαλλία επιθυμούσε τον περιορισμό του μάρκου και της Γερμανικής οικονομικής κυριαρχίας, καθώς, όπως είχε αφήσει να εννοηθεί ο Mitterrand, η Ευρώπη βάδιζε σε μια νομισματική ενοποίηση με κοινό νόμισμα το μάρκο. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 το μάρκο είχε αντικαταστήσει το δολάριο ως κυρίαρχο νόμισμα- άγκυρα των ευρωπαϊκών νομισμάτων. Έτσι, κατ΄ ουσία, ο Francois Mitterrand έθεσε έναν ξεκάθαρο εκβιασμό στη Γερμανία ζητώντας να εγκαταλείψει το μάρκο με αντάλλαγμα την επανένωση της Γερμανίας.

Στον αντίποδα, η Γερμανία επιθυμούσε διακαώς την ενοποίησή της. Ήθελε να ανακτήσει τον ιστορικό της ρόλο στην περιοχή, και προσπαθώντας να αποτάξει του δαίμονες του παρελθόντος προέβη στη θυσία του μάρκου. Ωστόσο, για τους Γερμανούς, αυτή η φαινομενική υποχώρηση ήταν η καλύτερη ευκαιρία ώστε να κυριαρχήσουν οικονομικά στην Ευρώπη. Δε θα συναινούσαν ποτέ στη δημιουργία της ΟΝΕ, αν οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες δεν συμφωνούσαν στην υιοθέτηση της κουλτούρας της αυστηρής δημοσιονομικής πειθαρχίας και της ανάπτυξης της ένωσης στη βάση των νεοφιλελεύθερων αρχών, της ελευθεριότητας των αγορών και της αντιπληθωριστικής πολιτικής. Ιδιαίτερα η αρχή της αντιπληθωριστικής πολιτικής και της απαγόρευσης των  υποτιμήσεων των εθνικών νομισμάτων έδινε ακόμα μεγαλύτερη ώθηση στις Γερμανικές επιχειρήσεις μέσω της  αύξησης των εξαγωγών τους. Τα υπόλοιπα κράτη έχαναν τη δυνατότητα υποτίμησης του νομίσματος και την άσκηση της νομισματικής πολιτικής, χωρίς να τους δίδεται κάποιο αντιστάθμισμα. Ήταν λοιπόν προφανές ότι η Γερμανία δε θα αποδεχόταν το ευρώ, αν δεν το έφερνε στα μέτρα της, σχεδιάζοντας τους νομισματικούς κανόνες στα πρότυπα του Γερμανικού μοντέλου ανάπτυξης.

Σε όλη αυτή την καταγραφή της ιστορίας δε θα πρέπει να παραβλέψουμε ίσως τη μεγαλύτερη αμοιβαία προσποίηση που έγινε από το σύνολο των ηγετών της Ευρώπης την εποχή εκείνη. Η όλη αρχιτεκτονική της ΟΝΕ οικοδομήθηκε ανάποδα. Ενώ θα έπρεπε η νομισματική ένωση να ακολουθήσει της δημοσιονομικής, πολιτικής και χρηματοπιστωτικής ένωσης, έγινε το αντίθετο. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες στηρίχθηκαν σε μια προσδοκία χωρίς κανένα θεωρητικό υπόβαθρο. Πίστευαν ότι από τη στιγμή που θα πετύχει η νομισματική ενοποίηση θα έρθει με την πάροδο του χρόνου η οικονομική σύγκληση και η πολιτική και δημοσιονομική ενοποίηση.

Η χαμένη ευκαιρία διόρθωσης των ανισορροπιών

Επιπρόσθετα, οι Ευρωπαίοι ηγέτες παράκουσαν τις ακαδημαϊκές φωνές, απ’ όλες τις πλευρές του θεωρητικού φάσματος, που προειδοποιούσαν για τις θεμελιώδεις ανισορροπίες της Ε.Ε.. Ο νεοφιλελεύθερος M. Friedman θεωρούσε εξαιρετικά απίθανη την επιτυχία του «ευρώ». Ο Κεϋνσιανός F. Modigliani προειδοποιούσε για την ανάγκη ευελιξίας που θα πρέπει να έχουν τα κράτη μέλη για την αντιμετώπιση των εξωτερικών σοκ. Ενώ, όπως προείπαμε, ο De Grauwe διεμήνυε ότι κατασκευάστηκε μια κατοικία χωρίς οροφή.

Μάλιστα, φτάνοντας στο 2010 και στο ξέσπασμα της κρίσης, οι Ευρωπαίοι ηγέτες, συνεχιστές της θεωρίας των προκατόχων τους, αδιαφορούσαν για τις τεχνικές ανισορροπίες της ένωσης. Ο W. Schauble δήλωνε ότι οι αγορές δεν κατανοούν το ευρώ και η C. Lagarde υπερθεμάτιζε αναφέροντας ότι η Ευρώπη είναι δυσνόητη για τις αγορές. Το ανάθεμα έπεσε είτε στις άπληστες κερδοσκοπικές αγορές είτε στις περιφερειακές χώρες, οι οποίες αποτελούσαν τους αδύναμους κρίκους μιας «κατοικίας χωρίς οροφή». Ελάχιστες ήταν οι Ευρωπαϊκές φωνές από τη μεριά των ηγετών, που παραδέχτηκαν τις αδυναμίες. Ο H.V. Rompuy ήταν από τους λίγους που το είχαν παραδεχθεί: «Τα θεμέλια του ευρώ είναι πολύ περιορισμένα. Το κοινό νόμισμα απαιτεί μεγαλύτερη πολιτική ενοποίηση… στην πραγματικότητα κάναμε το ακριβώς αντίθετο» (Handelsblad – 24/12/2010).

Από το 1961, ο Robert Mundell, είχε παρουσιάσει τη Θεωρία των Βέλτιστων Οικονομικών Ζωνών, που έδινε τα εργαλεία για ένα εγχείρημα σαν το ευρώ. Αν οι ηγέτες της ΟΝΕ είχαν εξετάσει με μεγαλύτερη σοβαρότητα τη θεωρία του Mundell, ο οποίος βραβεύτηκε το 1999 με το βραβείο Νόμπελ, θα είχε σημάνει ο συναγερμός από τη δεκαετία του 1990 για τους κινδύνους του εγχειρήματος του ευρώ. Παρόλα αυτά, δεν μπορούμε όμως να παραγνωρίσουμε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ευρωζώνη αποτελούν μια sui generis ένωση κρατών. Δυστυχώς τα ανιδιοτελή κίνητρα των κρατών μελών και οι αμοιβαίες προσποιήσεις των ηγετών δημιούργησαν αυτή την κατάσταση, συνεχίζοντάς την.

Η μεν Γαλλία κομπορρεύεται ότι είναι πιο ισχυρή απ’ όσο είναι και στον αντίποδα η Γερμανία προσπαθεί να κρύψει τη δύναμή της παριστάνοντας τον ισότιμο εταίρο. Αντί λοιπόν να αρχίσουν την κατασκευή της οροφή της πανέμορφης αυτής κατοικίας, προσποιούνται ότι όλα βαίνουν καλώς. Στεγανοποιούν ακόμα περισσότερο τα θεμέλια της ένωσης μέσω υπερτροφίας θεσμικών διαδικασιών με γνώμονα την αυστηρότερη δημοσιονομική πειθαρχία και λειτουργώντας ως εντολοδόχοι των κρατών μελών με τη μεγαλύτερη ισχύ παρακάμπτοντας τα δημοκρατικά ιδεώδη.