Οι αποκαλύψεις για το PredatorGate που συγκλονίζουν την κυβέρνηση, και οι έρευνες για τις φονικές επαναπροωθήσεις και τον ρόλο της Frontex, έφεραν στο προσκήνιο ένα νέο είδος δημοσιογράφων. Ανεξάρτητοι ερευνητές, αυτοαποκαλούνται. Πολλοί αγνοούσαν ακόμη και την ύπαρξη αυτών των δημοσιογράφων, που οργανώνονται σε μικρές ομάδες-βιοτεχνίες. Πολλοί ―κι εγώ― είπαν ότι αυτοί οι ελάχιστοι, μαζί με κάποια ανεξάρτητα προοδευτικά μέσα, σώζουν την τιμή της δημοσιογραφίας και υπερασπίζονται τη δημοκρατία.

Πόσοι είναι; Λίγοι. Πρόκειται κυρίως για νεότερους δημοσιογράφους, που μπήκαν στη δουλειά το 2008-2010, και βρήκαν μπροστά τους γεγονότα παγκόσμιου ενδιαφέροντος, ικανά να τους τροφοδοτήσουν με υλικό, αλλά και ένα διαλυμένο μηντιακό ιστό και ένα εργασιακό περιβάλλον που γινόταν γοργά γαλέρα, και έμεινε γαλέρα. Υπάρχουν και κάποιοι παλαιότεροι, έμπειροι, οι οποίοι εγκατέλειψαν πρώην μεγάλα μέσα, κυρίως επειδή το ερευνητικό δημοσιογραφικό προϊόν που προσέφεραν δεν είχε πια ζήτηση.

Πώς βρέθηκε η ερευνητική δημοσιογραφία εκτός των μεγάλων, ή πρώην μεγάλων, μέσων; Και πώς οι περισσότεροι ερευνητές βρέθηκαν εκτός; Για να το καταλάβουμε, πρέπει να δούμε τι συνέβη τα τελευταία 12-15 χρόνια. Πώς καταβαραθρώθηκαν τα παραδοσιακά μήντια και πώς ρήμαξε η δημοσιογραφία ως επάγγελμα.

Το χρονικό της καταστροφής

Στα ταραγμένα χρόνια, ανάμεσα 2012 με 2015, ο γνωστός Βρετανός δημοσιογράφος Πόλ Μέισον, με εκτενή γνώση της Ελλάδας, έλεγε ότι έχει συναντήσει πολλά εξαιρετικά ταλέντα, νέους Ελληνες δημοσιογράφους, που τότε κυρίως έδιναν ανταποκρίσεις σε ξένα μέσα ή έκαναν τους φίξερ, τους συνδέσμους για ξένα συνεργεία. Η εκτίμηση του Μέισον ήταν ότι αυτά τα εξαιρετικά παιδιά, με μόρφωση, οξυδέρκεια, δεξιότητες, για να εξελιχθούν χρειάζονταν να ενταχθούν σε έναν μεγάλο οργανισμό, για να αποκτήσουν μέθοδο και πειθαρχία, για να πάρουν αέρα. Ο ίδιος, μας έλεγε, ότι κατέκτησε αυτόν τον αέρα όταν εντάχθηκε στο BBC, μετά πολλά χρόνια δουλειάς φρι-λανς ή σε μικρά μέσα.

Σκεφτόμουν τότε ότι το ανάλογο του σχολείου BBC δεν υπήρχε πια στην Ελλάδα της Μεγάλης Ύφεσης και της μηντιακής αποσύνθεσης. Η ΕΡΤ δεν μπορούσε να παίξει αυτό το ρόλο, βυθισμένη από κυβερνητικές εξαρτήσεις και ανεπαρκείς ηγεσίες. Ούτε οι μεγάλες εφημερίδες• είχαν μπει στην τροχιά της οικονομικής και μηντιακής συρρίκνωσης. Και τα σχολεία έως τότε ήταν κυρίως οι εφημερίδες, τα Νέα, το Βήμα, η Καθημερινή, η Ελευθεροτυπία, το Εθνος ― οι δύο τελευταίες έκλεισαν άδοξα. Το Βήμα και η Καθημερινή ήταν τα σχολεία για τους γραφιάδες γνώμης, την πολιτική αρθρογραφία, την κουλτούρα.

Η Ελευθεροτυπία, το Εθνος, τα Νέα, ήταν τα μεγάλα σχολεία του ελεύθερου ρεπορτάζ και των κοινωνικών ερευνών. Μαζί τους χάθηκε αυτό το είδος. Υποκαταστάθηκε από το ελεύθερο της τηλεόρασης «με το ματσούκι» και την ανώδυνη θεματολογία, και από τον κατακλυσμό των λάιφστάιλ ψευδοθεμάτων.

Ακριβώς αυτή η λιγούρα του κατεστημένου Τύπου για το λάιφστάιλ και τα λάιτ θέματα, που είχαν φέρει τα γκλόσσυ περιοδικά και η ιδιωτική ραδιοτηλεόραση, μαζί με την κούρσα των δώρων-προσφορών στα κυριακάτικα, είχαν προετοιμάσει το έδαφος για την παρακμή. Οταν εισέβαλαν σαρωτικά τα social media και τα σάιτ, διεθνώς, και τα Μνημόνια εγχωρίως, ολοκληρώθηκε όχι μόνο η συρρίκνωση και η καχεξία, αλλά και η καταστροφή ενός ολόκληρου επαγγελματικού κλάδου.

Η κατάρα της ροής

Η παρούσα κατάσταση είναι η ενημέρωση μεγάλου μέρους του κοινού από τα social media, δηλαδή από το μεροληπτικό του timeline, και από τα λινκ σε σάιτ. Ενα άλλο μεγάλο κοινό ψευδοενημερώνεται από τα κανάλια. Οι εφημερίδες αφορούν μερικές δεκάδες χιλιάδες αναγνωστών ημερησίως.

Στα σάιτ καθιερώθηκε το νέο είδος δημοσιογραφίας, η «ροή». Η ροή συνίσταται στην ανάρτηση εκατοντάδων ειδήσεων και ειδησαρίων ημερησίως, με κόπι-πέιστ από το κρατικό ΑΠΕ (αν έχουν συνδρομή), με κόπι-πέιστ από κυβερνητικά non paper και δελτία τύπου, ή απλώς αντιγράφοντας άλλα σάιτ. Το κόπι-πέιστ διατρανώθηκε προσφάτως με την λέξη-προς-λέξη αναμετάδοση των κυβερνητικών διαρροών για το PredatοrGate από τα μέινστριμ μέσα.

Η ροή συντηρείται από δημοσιογράφους γαλέρας, με εξευτελιστικούς μισθούς και ατελείωτα ωράρια μπροστά σε οθόνες. Κανένα ή ελάχιστο πρωτογενές περιεχόμενο, μόνο διαρκής ροή και τίτλοι για clickbait.

Δεν χρειάζεται να περιγράψουμε περαιτέρω.

Αδέσποτοι και μοναχικοί

Σε αυτό το τοπίο των καχεκτικών μήντια και των ρημαγμένων επαγγελματιών δημοσιογράφων, είναι απολύτως εύκολο να υπάρξει χειραγώγηση και όχι μόνο με τη φανερή λίστα Πέτσα. Σε αυτό το νεοσυντηρητικό πολιτικά ελεγχόμενο σύστημα, με καραμέλα τον αντι-λαϊκισμό και περιεχόμενο τη χυδαιότητα, είναι πολύ δύσκολο, σχεδόν αδύνατο, να βρεί δουλειά ένας ανεξάρτητος, ερευνητής δημοσιογράφος.

Γι’ αυτό εμφανίστηκαν μικρές ομάδες-συνεταιρισμοί-κολεκτίβες, όπως οι Reporters United, οι Manifold, οι Solomon, το Inside Story, που τις έμαθε το κοινό τον τελευταίο χρόνο κυρίως. Οι ομάδες αυτές διαφέρουν μεταξύ τους, αλλά και μοιάζουν. Κατά τη συγκρότησή τους έχουν να αντιμετωπίσουν δύο προβλήματα: πώς θα αναμεταδώσουν τα ρεπορτάζ τους, και κυρίως πώς θα χρηματοδοτηθούν.

Η αναμετάδοση γίνεται συνήθως μέσω ανεξάρτητων και φιλοξενούντων δικτύων, διεθνώς. Πολλά ρεπορτάζ άλλωστε είναι διεθνούς ενδιαφέροντος και αγγλόφωνα. Η χρηματοδότηση ποικίλει: crowdfunding, συνδρομές, χορηγίες από ευρωπαϊκά προγράμματα, ΜΚΟ και ιδρύματα. Ολες οι ομάδες εμφανίζουν ανοιχτά τις πηγές και τα ποσά χρηματοδότησης. Oι Solomon είχαν σημαντικές εισροές από τα Open Society Foundations.

Παράλληλα με τις ομάδες, κινούνται και αρκετοί μεμονωμένοι ερευνητές δημοσιογράφοι, οι οποίοι εργάζονται σαν freelancers  και δημοσιεύουν σε επιλεγμένα ελληνικά μέσα, σε ξένα μέσα και δίκτυα. Μερικοί εργάζονται ως ανταποκριτές ή staff writers σε ξένα μέσα: Der Spiegel, New York Times, Politico κ.λπ. Αρκετοί είναι πρώην ή και νυν fixers. Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι το brain drain είναι κυρίαρχη τάση στην ελληνική δημοσιογραφία, παρά το φράγμα της γλώσσας.

Εκτός του μέινστριμ

Πολύ καλοί δημοσιογράφοι βέβαια εξακολουθούν να υπάρχουν και στα κατεστημένα μήντια, παρά τους περιορισμούς και την εσωτερική λογοκρισία. Επίσης υπάρχουν και μέινστριμ μέσα που υπηρετούν την ερευνητική δημοσιογραφία και ανεξάρτητη ενημέρωση• λ.χ. η συνεταιριστική Εφημερίδα των Συντακτών, με πολύ έμπειρους δημοσιογράφους, συχνά δημοσιεύει δικές της έρευνες και  πρόσφατα συνεργάστηκε με τους Reporters United για τις διαδρομές του κατασκοπευτικού Predator. Στα σάιτ, εναλλακτική πληροφόρηση προσφέρει το The Press Project, και πυκνή πολιτική ειδησεογραφία και αρθρογραφία προσφέρει το TVXS.

Αυτό είναι το τοπίο, σε αδρές γραμμές. Η ανεξάρτητη δημοσιογραφία στην Ελλάδα του 2022 πορεύεται με λίγους ανθρώπους, με ελάχιστους πόρους, αλλά με πολλή γνώση, επαγγελματισμό και πείσμα.