ια πρόσφατη έκθεση του Ινστιτούτο Serralves στην Πορτογαλία, μας υπενθυμίζει πως στην πρόσφατη ιστορία του Ευρωπαϊκού Νότου υπήρξαν και ριζοσπαστικές λύσεις στο πρόβλημα της Κατοικίας.

Η έκθεση με τίτλο «H διαδικασία του SAAL: Αρχιτεκτονική και Συμμετοχή 1974-1976» που ολοκληρώθηκε τον Φεβρουάριο στο Πόρτο της Πορτογαλίας στο Ινστιτούτο Serralves, είναι η πρώτη μεγάλη έκθεση για το SAAL (Serviço Ambulatório de Apoio Local) ενός από τα πιο ριζοσπαστικά πειράματα στον τομέα της κοινωνικής κατοικίας στην Ευρώπη.

Banner της έκθεσης «H διαδικασία του SAAL: Αρχιτεκτονική και Συμμετοχή 1974-1976»

Γέννημα του ριζοσπαστισμού και της έκρηξης λαϊκής συμμετοχής που έφερε η Επανάσταση των «Γαρυφάλλων» που ανέτρεψε τον δικτάτορα Σαλαζάρ (Απρίλης 1974), το SAAL προσπάθησε να δώσει απάντηση στο μεγάλο πρόβλημα στέγης που αντιμετώπιζε η Πορτογαλική κοινωνία.

Η εσωτερική μετανάστευση όσο και η μετανάστευση που προκλήθηκε από την κατάρρευση των αποικιών σε συνδυασμό με τις συνθήκες αστικοποίησης και του συστήματος αγοράς γης και κατοικίας είχαν φέρει 600.000 ανθρώπους (το 23% του πληθυσμού) στις αρχές του 1970 αντιμέτωπους με πολύ κακές συνθήκες στέγασης. Υπολογίζεται ότι 50.000 ζούσανε στα περίχωρα του Πόρτο και της Λισαβώνας σε παραγκουπόλεις, τις γνωστές και ως «μπαράκας». Όπως και στην Ελλάδα έτσι και εκεί μεγάλο τμήμα των λαϊκών στρωμάτων κατέφευγε στην αυτοστέγαση μέσω της αυθαίρετης δόμησης για να λύσει το πρόβλημα στέγης. Το αποτέλεσμα είναι ότι σχεδόν 40% των νέων κατοικιών την δεκαετία του 70 δεν είχε νόμιμη άδεια.

Σε αυτές τις συνθήκες η πτώση της δικτατορίας θα γεννήσει ένα ρωμαλέο κίνημα διεκδίκησης του χώρου και της πόλης. Ήδη από την επομένη μέρα της ανατροπής του Σαλαζάρ ξεκινάνε σε γειτονιές του Πόρτο (Districts Camarários) διαδηλώσεις για το δικαίωμα στη στέγη. Τους επόμενους μήνες θα ακολουθήσουν απεργίες ενοικίου, και μαζικές καταλήψεις άδειων κτιρίων.

Κινητοποιήσεις προς υπεράσπιση των καταλήψεων

Το SAAL ξεκινάει μέσα σε αυτό το κλίμα ριζοσπαστικής δημιουργικότητας και διεκδίκησης μέσα από το Υπουργείο Κατοικίας και Αστικής Ανάπτυξης τον Αύγουστο του 1974 υπό την καθοδήγηση του αρχιτέκτονα Νούνο Πόρτας. Οι βασικοί στόχοι του προγράμματος ήταν η αναγνώριση του δικαιώματος των κατοίκων να μπορούν να εγκατασταθούν στον χώρο που ζούνε σε αξιοπρεπείς συνθήκες, η σύνδεση των αισθητικών και αρχιτεκτονικών επιλογών με τις ανάγκες και τις επιλογές των κατοίκων και η χρήση της δυναμικής των ίδιων των κατοίκων στην υλοποίηση των παρεμβάσεων.

Κινητοποιήσεις για το δικαίωμα στη στέγη (Πόρτο, 1974)

Όλο το πρόγραμμα βασιζόταν στον συμμετοχικό σχεδιασμό και στις συνελεύσεις των κατοίκων με την υποστήριξη ομάδων τεχνικών και κρατικών φορέων. Οι ομάδες των τεχνικών, μπριγκάδες αρχιτεκτόνων, γεωγράφων, κοινωνιολόγων και άλλων ειδικοτήτων ήταν ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στις κοινότητες και στο κράτος. Οι συμμετοχικές διαδικασίες ήταν ο πυρήνας όλου του προγράμματος όπως υποστήριζε ο Νούνο Πόρτας: «στο παραδοσιακό σύστημα κατοικίας όλα γίνονται πριν έρθουν οι κάτοικοι, στο SAAL οι κάτοικοι έρχονται πριν παρθεί οποιοδήποτε απόφαση».

Στα δύο χρόνια της λειτουργίας του θα ξεκινήσουν 170 προγράμματα κατοικίας που θα αφορούν 40.000 οικογένειες από το Βορρά μέχρι το Νότο της χώρας. Πέρα από την κοινωνική του σημασία το SAAL αποτέλεσε τομή τόσο για την αρχιτεκτονική της κοινωνικής κατοικίας όσο και στην πορτογαλική αρχιτεκτονική. Ο κάθε τύπος κατοικίας δεν βασιζόταν σε ένα καθολικό μοντέλο, άλλα στις ιδιαιτερότητες του τόπου, τις γεωγραφικές συνθήκες, τις επιλογές των αρχιτεκτόνων και των κατοίκων.

Κανένα από τα προγράμματα κατοικίας του SAAL δεν κατάφερε να ολοκληρωθεί ενώ το πρόγραμμα βρισκόταν ενεργό, καθώς θα τερματιστεί μέσα σε ένα πλαίσιο πολιτικής αντιπαράθεσης μόλις δύο χρόνια μετά, τον Οκτώβριο του 1976.

Κινητοποίηση ενάντια στο νόμο που απαγόρευε τις καταλήψεις, (Σαο Πεδρο ντε Κοβα, 1976

Η επίσημη αιτία για την λήξη του προγράμματος ήταν ότι οι «μπριγάδες του SAAL» δεν κατάφεραν να έχουν καλή συνεργασία με τις τοπικές αρχές. Για αρκετούς οι λόγοι βρισκόταν αλλού. Ήδη από το 1975 οι δημόσιες επενδύσεις στην κοινωνική κατοικία αρχίζουν να περιορίζονται. Οι τεχνικές και διοικητικές δομές του Πορτογαλικού κράτους αδυνατούσαν σε πολλές περιπτώσεις να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του προγράμματος. Τέλος το ίδιο το πρόγραμμα ήρθε αντιμέτωπο με τις πιέσεις των κατοίκων και των κινημάτων πόλης που απαιτούσαν ριζοσπαστικές τομές στο ίδιο το SAAL και άμεσες λύσεις. Τα προγράμματα άλλωστε υλοποιούνταν μέσα ένα πλαίσιο γενικότερης κοινωνικής έντασης και έντασης της συμμετοχής, της δραστηριοποίησης των κατοίκων που είχαν συχνά την υποστήριξη από τις «μπριγκάδες» των τεχνικών. Τα κινήματα έπαιρναν ακόμη και βίαιες μορφές που φτάσανε όπως στην περίπτωση του Πόρτο σε απόπειρα βομβιστικής επίθεσης στα γραφεία του SAAL στην περιοχή (SAAL/North).

Κάτοικοι και τεχνικοί κατά την διάρκεια κατασκευής

Η κληρονομιά του προγράμματος ακόμη και στο πλαίσιο των ορίων και των αντιφασεών του, ακόμη κια σήμερα είναι ανεκτίμητη. Έδειξε πως σε μια χώρα του Ευρωπαϊκού Νότου μπορούν να αναπτυχθούν δυναμικές πρωτοβουλίας γύρω από το ζήτημα της στέγης με έντονη λαϊκή συμμετοχή. Συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην διεθνοποίηση της Πορτογαλικής αρχιτεκτονικής με πολλά γνωστά ονόματα όπως ο Άλβαρο Σίζα να έχουν ενεργή συμμετοχή στο πρόγραμμα. Υπήρξε  ένα πρωτοπόρο πείραμα αρχιτεκτονικής και συμμετοχικού σχεδιασμού που άλλαξε σε μεγάλο βαθμό την αντίληψη για το πώς γίνεται η αρχιτεκτονική της κοινωνικής κατοικίας. Ένα πείραμα για το πως να σχεδιάσουμε πιο αποτελεσματικά, πιο δημοκρατικά , συλλογικά και ελεύθερα τις πόλεις μας ώστε να είναι κτήμα των πολλών και όχι λάφυρο των λίγων. Ένα πείραμα που και σήμερα διατηρεί και ενισχύει την επικαιρότητά του…

SAAL Bouca Project, αρχιτέκτονας Άλβαρο Σίζα

****

* Quinta da Malagueira, του Άλβαρο Σίζα. Μέσα από το βίντεο του The Architectural Review παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά και οι ιδιαιτερότητες ενός από τα σημαντικότερα δείγματα κοινωνικής κατοικίας στην Ευρώπη :

[jwplayer | file=https://www.youtube.com/watch?v=YegwKbX06MI]

Πηγή: Το Περιοδικό