«Το ˝Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο˝, εκμεταλλευόμενο την επισιτιστική ένδεια, που εντείνεται με το πλησίασμα του χειμώνα, ανέπτυξε ζωηρή δραστηριότητα με προκηρύξεις και κέρδισε έδαφος (…) Όλες τις νύχτες τα σπίτια σ’ όλα τα μέρη της Αθήνας και του Πειραιά βάφονται με αγωνιστικά συνθήματα κατά των δυνάμεων του Άξονα, μοιράζονται προκηρύξεις και τοιχοκολούνται αφίσσες με φανατικό περιεχόμενο. Προκηρύξεις και εφημερίδες, που μέχρι πριν έβγαιναν μόνο με πολύγραφο, τώρα εκδίδονται σε τυπογραφεία (…)». Έκθεση του Βίλχελμ Σπάιντελ, Στρατιωτικού Διοικητή Νότιας Ελλάδας, 10.11.1942.

Στα τέλη του 1942 η Αθήνα και όλη η κατεχόμενη Ελλάδα φλέγεται από επαναστατικό πυρετό. Τον παλλαϊκό ξεσηκωμό της Μάχης της Κρήτης, που αποτελεί το θεμέλιο λίθο της ευρωπαϊκής λαϊκής Αντίστασης, της πραγματικής καινοτομίας του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, και τις ισχυρά συμβολικές πράξεις της «αυθόρμητης Αντίστασης» που ακολούθησαν, με κυριότερη το κατέβασμα της σβάστικας από την Ακρόπολη από τους 19χρονους φοιτητές Λάκη Σάντα και Μανώλη Γλέζο, διαδέχονται ολοένα και πιο οργανωμένες μορφές πάλης. Έτσι, στις 28 Οκτωβρίου 1941, στην πρώτη επέτειο του «ΟΧΙ», πραγματοποιείται, κάτω από τη μύτη των κατακτητών, διαδήλωση εκατοντάδων Αθηναίων, με κάλεσμα του νεοϊδρυθέντος Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ). Κύριο σύνθημα της πορείας προς το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη ήταν «Θάνατος στο φασισμό – Λευτεριά στο λαό». Λίγες μέρες μετά, στις 17 Νοεμβρίου 1941, 4.000 φοιτητές της Αθήνας προχωρούν στην πρώτη απεργία στην κατεχόμενη Ευρώπη!

Στις 25 Μαρτίου 1942 οι νέοι της Αθήνας, κυρίως μαθητές και φοιτητές, και μαζί τους πολλοί ηρωικοί ανάπηροι του αλβανικού μετώπου, αψηφούν τους δρακόντειους περιορισμούς και τιμούν με δημόσια εκδήλωση την Επανάσταση του 1821 αναδεικνύοντας τον πατριωτικό, απελευθερωτικό χαρακτήρα της ελληνικής Εθνικής Αντίστασης. Ας μην ξεχνάμε ότι ανάλογη ήταν η στάση της γαλλικής Αντίστασης, η οποία εμβάπτισε στα νάματα της γαλλικής Επανάστασης του 1789 τον αγώνα της για την απελευθέρωση της χώρας από το Γ’ Ράιχ. Στις 14 Απριλίου 1942 ξεκινά η μαχητική απεργία των Τριατατικών, η οποία εξελίσσεται, στις 22 Απριλίου, σε καθολική απεργία που νεκρώνει το δημόσιο τομέα. Οι μαχητικοί δημόσιοι υπάλληλοι δεν κάμφθηκαν από τις φοβερές απειλές, ούτε καν από την ποινή του θανάτου για τους απεργούς, που θεσπίστηκε λόγω της απεργίας αυτής, και πέτυχαν μεγάλη νίκη. Πέραν της μαζικής συμμετοχής στην Αντίσταση του εργαζόμενου λαού, «η επαναστατικοποίηση των μικροαστών με επικεφαλής τους υπαλλήλους υπήρξε ένα από τα σοβαρότερα κοινωνικά φαινόμενα της Κατοχής» και συνέβαλε στο να λάβει η Αντίσταση καθολικό χαρακτήρα.

Στις 20 Σεπτεμβρίου 1942 η ΠΕΑΝ (Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζόμενων Νέων) με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Περρίκο ανατινάζει την έδρα της ναζιστικής οργάνωσης ΕΣΠΟ, που συστεγαζόταν με υπηρεσίες της Βέρμαχτ στο κέντρο της Αθήνας, με δεκάδες νεκρούς και τραυματίες. Χάρη στη σπουδαία αυτή αντιστασιακή πράξη η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα που δεν στήριξε με εθελοντές την χιτλερική επιδρομή εναντίον του λαού της ΕΣΣΔ! Στις 28 Οκτωβρίου, η δεύτερη επέτειος του «ΟΧΙ» εορτάζεται, με ιδιαίτερη λαμπρότητα και αντιστασιακά τραγούδια και συνθήματα στην Αθήνα και σε πολλές άλλες πόλεις της Ελλάδας, παρά τη ρητή απαγόρευση και τα δρακόντεια μέτρα των κατοχικών αρχών, σε σημείο που ο Ουίνστον Τσώρτσιλ με θαυμασμό σημειώνει: «Επέρασεν ακόμη ένα έτος κατά τη διάρκεια του οποίου οι επιδραμόντες εις την Ελλάδα απεπειράθησαν δια της κτηνώδους βίας και της πείνης, να δαμάσουν τη φλόγα της ελληνικής ανεξαρτησίας. Αλλά απέτυχαν. Και το θάρρος και το ηθικό σας εις τας αντιξόους περιστάσεις παραμένουν μια ζωηρά έμπνευσις δι’ όλους τους Ηνωμένους λαούς». Λιγότερο από ένα μήνα μετά, τη νύχτα της 25ης προς την 26η Νοεμβρίου 1942, έχουμε το κορυφαίο επίτευγμα της ενωμένης Εθνικής Αντίστασης: την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου από τον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ, με την πολύτιμη συμβολή Άγγλων ειδικών στις ανατινάξεις. Ένα σπουδαίο, συμβολικά και επιχειρησιακά, πλήγμα εναντίον του Άξονα, που αναπτέρωσε το ηθικό των Ελλήνων και έδειξε, παράλληλα, τις υψηλές δυνατότητες της Εθνικής Αντίστασης. 

Μετά τον Γοργοπόταμο το αντάρτικο φουντώνει και «οι πάντες αφυπνίζονται». Η Αθήνα γίνεται «η πρώτη αντιστασιακή πρωτεύουσα της Ευρώπης» και οι νέοι, φοιτητές και εργάτες «τρέχουν προς τον θάνατο (…) με τη βιασύνη που ρίχνεται κανείς για να προλάβει μια γιορτή». Στις 22 Δεκεμβρίου 1942 η μαζική διαδήλωση με αιτήματα εναντίον του λιμού και της τρομοκρατίας καταστέλλεται βιαίως από τις κατοχικές δυνάμεις και ο φοιτητής Μήτσος Κωνσταντινίδης, στέλεχος της ΟΚΝΕ, είναι ο πρώτος νεκρός του μαζικού αντιστασιακού κινήματος στην Αθήνα. Γρήγορα η Αντίσταση λαμβάνει ανησυχητικές για τον Άξονα διαστάσεις. Οι νέοι, οι έφηβοι, ακόμη και τα παιδιά μπαίνουν μαζικά στην Αντίσταση. «Μάθαμε τη γλώσσα του πολέμου πριν μάθουμε τη γλώσσα του σχολείου», δηλώνει το αετόπουλο Βασίλης Μπρακατσούλας, ενώ ο Στέλιος Ζαμάνος προσθέτει: «η πρώτη και η μόνη κυρίαρχη έγνοια σου σε όλη τη διάρκεια της μέρας ήταν τι έκανες για την Αντίσταση».

Στις 23 Φεβρουαρίου ιδρύεται η ΕΠΟΝ, η μεγαλύτερη αντιστασιακή οργάνωση νεολαίας σε όλη την Ευρώπη, με στόχους την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση, την ισότητα, την απόκρουση του φασισμού και του ιμπεριαλισμού, την εδραίωση της ειρήνης και της δημοκρατίας, την κατοχύρωση των δικαιωμάτων της νέας γενιάς. Με σύνθημα «τραγουδάμε και πολεμάμε» τα μέλη της ΕΠΟΝ αγωνίζονται για ένα μέλλον ελευθερίας και κοινωνικής δικαιοσύνης, ενώ παράλληλα ρουφούν τη ζωή και τις χαρές της ώς το μεδούλι.  Την επομένη, κιόλας, της ίδρυσης της ΕΠΟΝ, οι δρόμοι της Αθήνας πλημμυρίζουν από την πρώτη και ιδιαίτερα μαχητική διαδήλωση ενάντια στην πολιτική επιστράτευση. Στις 28 Φεβρουαρίου, ο Άγγελος Σικελιανός αποχαιρετά τον Κωστή Παλαμά μ’ έναν φλογερό επικήδειο – σάλπισμα ελευθερίας. Όλα προμηνύουν κάτι σπουδαίο.

Κι έρχεται η 5η Μαρτίου, γενική απεργία και διαδηλώσεις στην Αθήνα, τον Πειραιά, τη Θεσσαλονίκη, το Βόλο, την Πάτρα, τα Χανιά. Ένα πρωτόγνωρο παλλαϊκό ξέσπασμα, με προεξάρχον το ΕΑΜ και πρωταγωνίστρια τη νεολαία, αλλά με τη συμμετοχή ευρύτατων τμημάτων του λαού, σαρώνει τα πάντα. Παρά το δριμύ ψύχος και τους πυροβολισμούς των κατακτητών στο ψαχνό, το ασυγκράτητο πλήθος εισέβαλε στο Υπουργείο Εργασίας, με τη βοήθεια των υπαλλήλων, και έκαψε τις καταστάσεις των 80.000 επίστρατων και των χιλιάδων ανέργων. Συγκλονίζει η περιγραφή του μεγάλου ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου, που ήταν υπάλληλος στο Υπουργείο Εργασίας και αυτόπτης μάρτυρας της κινητοποίησης:

«Χρειάστηκε να περάσουν αρκετά δευτερόλεφτα όσο να καταλάβω ότι το πράγμα αυτό που ακουγότανε δεν ήτανε καταιγίδα. Ότι το πράγμα αυτό, που φυσούσε, και βρόνταγε και συγκλόνιζε το τετράγωνο χτίριο από τα θεμέλιά του ήτανε ο λαός. Κι έβλεπε κανένας μεσ’ απ’ τις γρίλλιες, να σηκώνονται στον αέρα χέρια και ξύλα και πέτρες ανακατεμένε με σκισμένα πουκάμισα και με μαλλιά γυναικών, που πηδούσανε, όλοι μαζύ, να σπάσουνε τα παράθυρα. Και οι πρώτοι διαδηλωτές, ο ένας τους απάνω απ’ τον άλλο, κουβάρια-κουβάρια, κυλήσανε μέσα. Οι καρέκλες και τα τηλέφωνα χορεύανε στον αέρα.

• Το διάταγμα της Πολιτικής Επιστράτευσης! Το διάταγμα της Πολιτικής Επιστράτευσης!

Τρέχουνε από κοντά οι υπάλληλοι. Τους αγκαλιάζουν. Πάρτε. Πάρτε κι αυτά. Καταστάσεις. Διαταγές της Κομαντατούρας. Φωτιά! Και καίγουνται κατά χωρούς τα χαρτιά απόξω στο δρόμο. Σε λίγο τα παράθυρα κρέμουνται. Ο άνεμος στροβιλίζει τα μισοκαμμένα χαρτιά πάνω απ΄ τις στέγες.

• Προσοχή! Από δω! Προσέχτε παιδιά! Μην πατάτε το αίμα!».

Πρόκειται για «μια περίλαμπρη νίκη»: η πολιτική επιστράτευση ματαιώθηκε, η ελληνική νεολαία σώθηκε από τα κάτεργα του Χίτλερ και αιμοδότησε με το σφρίγος της, την απαράμιλλη λεβεντιά και τη δημιουργικότητά της την Εθνική Αντίσταση. Ο Νίκος Πλουμπίδης, βασικός διοργανωτής της κινητοποίησης ως μέλος του Π.Γ. του ΚΚΕ, στο συγκλονιστικό του κείμενο από τις «φυλακές απομόνωσης» καταλήγει ως εξής: «Η 5η του Μάρτη του 1943 δεν έσωσε μόνο τα ελληνόπουλα από τα γερμανικά κάτεργα αλλά συνετέλεσε και στην πορεία και την εξέλιξη του πολέμου και έδειξε το δρόμο που πρέπει να ακολουθούν οι λαοί για να επιβάλουν τις θελήσεις τους.». Ακολούθησε ο λαϊκός ξεσηκωμός σε όλη την Ελλάδα για τη ματαίωση της επέκτασης της βουλγαρικής ζώνης κατοχής στην κεντρική Μακεδονία. Ξεσηκωμός που κορυφώθηκε με την αιματοβαμμένη αλλά νικηφόρα διαδήλωση του λαού της Αθήνας στις 22 Ιουλίου 1943. Η  17χρονη ΕΠΟΝίτισσα Παναγιώτα Σταθοπούλου, που τη συνέθλιψε  το γερμανικό τεθωρακισμένο, ενώ κρατούσε την ελληνική σημαία, και μαζί της η φοιτήτρια Κούλα Λίλη και οι άλλοι ηρωικοί νεκροί της διαδήλωσης αποτελούν ακατάλυτα σύμβολα ηρωισμού, αντίστασης στο φασισμό και αγάπης για την πατρίδα και την ελευθερία. 

Τους επόμενους μήνες και ιδίως μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας με τους Συμμάχους, η βαρβαρότητα των ναζί και των θλιβερών «Ελλήνων» συνεργατών τους ξεπερνά κάθε όριο: μαζικές εκτελέσεις αμάχων και ολοκαυτώματα στα χωριά, μπλόκα στις πόλεις, βασανιστήρια και δολοφονίες πατριωτών, εξόντωση της ελληνικής εβραϊκής κοινότητας. Παρά την ασύλληπτη τρομοκρατία, η Αντίσταση δυναμώνει. Το ΕΑΜ απελευθερώνει το 40% της ελληνικής επικράτειας και ιδρύει την ΠΕΕΑ (πιο γνωστή ως κυβέρνηση του βουνού). Η «Ελεύθερη Ελλάδα» αποτελεί ένα οραματικό εγχείρημα ουμανιστικής, σοσιαλιστικής οργάνωσης της κοινωνίας, που δυστυχώς κράτησε για λίγο. 

Στις 12 Οκτωβρίου 1944 οι Γερμανοί αποχωρούν από την Αθήνα και ένα πρωτόγνωρο ξέσπασμα χαράς δονεί ολόκληρη την Ελλάδα. Όμως ο ελληνικός λαός δεν πρόλαβε να χαρεί την ειρήνη, να φάει λίγο γλυκό ψωμί, να ανοικοδομήσει τον τόπο μας. Ακολούθησαν τα Δεκεμβριανά και ο αδελφοκτόνος Εμφύλιος. Οι περισσότεροι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, αντί να βραβευθούν για τη σπουδαία συνεισφορά τους στην πατρίδα, οδηγούνται για τις ιδέες τους στα ξερονήσια και τις φυλακές. Θα χρειαστεί να φτάσουμε στην Μεταπολίτευση το 1974 για να επέλθει «εθνική συμφιλίωση» και στο 1982 για να αναγνωριστεί η Εθνική Αντίσταση με το νόμο 1285 της κυβέρνησης του Ανδρέα Παπανδρέου. 

Η Ελλάδα την περίοδο της Κατοχής λεηλατήθηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς, ο πληθυσμός της αποδεκατίστηκε, το μέλλον της υπονομεύθηκε βίαια. Κι όμως, εβδομήντα τέσσερα χρόνια μετά την απελευθέρωση της χώρας από τον Άξονα, δικαιοσύνη για την Αντίσταση και τη Θυσία του ελληνικού λαού δεν έχει ακόμη αποδοθεί! Οι θύτες των ειδεχθέστατων εγκλημάτων του Γ’ Ράιχ δεν τιμωρήθηκαν, τα θύματά τους δεν αποζημιώθηκαν! Απέναντι στην προκλητική αδιαλλαξία των γερμανικών μεταπολεμικών κυβερνήσεων και τη διαχρονική αδιαφορία (στην καλύτερη περίπτωση) της ελληνικής πολιτικής ελίτ, ένας τιτάνιος αγώνας για την καταβολή των γερμανικών οφειλών εξελίσσεται επί δεκαετίες. Κύρια αιχμή του αγώνα το Εθνικό Συμβούλιο Διεκδίκησης των Οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα και σύνθημά του (προϊόν ελληνογερμανικής αντιφασιστικής συνεργασίας και κοινών αγώνων επί σειρά ετών): Διεκδίκηση! Όχι Εκδίκηση. Δικαιοσύνη κι Αποζημίωση! Ένας αγώνας, που ενώνει τον ελληνικό λαό κι αποτελεί γέφυρα δημοκρατική, αντιφασιστική, με το γερμανικό λαό. Ένας αγώνας που για να δικαιωθεί απαιτείται σθεναρή κι αποφασιστική στάση από την κυβέρνηση και τους δημοκρατικούς θεσμούς. Κάτι που ακόμη αποτελεί ζητούμενο. Αλήθεια, έως πότε; 

Η ανυπόταχτη ελληνική νεολαία μπήκε, με το σπαθί της, στην πρώτη γραμμή της Αντίστασης κι έγραψε με το αίμα της την ένδοξη ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας στέλνοντας ένα ελπιδοφόρο μήνυμα ανυποχώρητου αγώνα για ελευθερία, ισότητα και δημοκρατία. Και, παράλληλα, ένα μήνυμα αλληλεγγύης προς όλους τους ανθρώπους και τους λαούς, που αγωνίζονται για ένα καλύτερο κόσμο. Γιατί, ας μην ξεχνάμε, «θέλουμε ελεύθερη εμείς πατρίδα και πανανθρώπινη τη λευτεριά!».

Σημείωση: Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο ένθετο «Παιδεία και Κοινωνία» της Αυγής της Κυριακής (24-25 Μαρτίου 2018).

* Ο Αριστομένης Συγγελάκης διδάσκει στο στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και είναι συγγραμματέας του Εθνικού Συμβουλίου Διεκδίκησης των Οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα και μέλος της Ένωσης Θυμάτων Ολοκαυτώματος Δ. Βιάννου